3.1.İlişki Kesme (Geri Çekilme) Kuramı

Transkript

1 3.1.İlişki Kesme (Geri Çekilme) Kuramı Bu kuramın, ilk olarak Elanie Cumming ile William E. Henry tarafından 1961 yılında, ortaya atıldığı bilinmektedir. Kuramda, yaşlılığın bir güçsüzlük, acizlik ve hatta yaşamdan elin eteğin çekildiği bir dönem olduğundan hareketle, yaşlıların olumsuzları üzerinde durulmuştur. Yaşlıların, toplumsal ilişkilerini ve yaşamdaki rollerini sürdürmek için gerekli olan gücünü yitirmiş olduğunu hatta bu güçlerinin giderek kaybolduğunu öne sürmektedir. Bu kurama göre, yaşlılar artık topluma yarar sağlamaz aksine topluma zararları dokunur niteliktedir. 55 Özellikle emeklilikle birlikte, aktif çalışma hayatının dışında kalan yaşlılar, aynı zamanda bir rol kaybına da uğramış durumdadır. Bu durumda, bireyler, aktif yaşama katılıp yeni statüler edinmek yerine, kendi içlerine dönüp yaşamla olan bağlarını en aza indirmek yolunu tercih etmektedir. Ancak, özellikle kendilerini sosyal çevrelerinden koparan yaşlıların, toplumla bütünleşmesinin önünde büyük bir engel oluşmakta ve çeşitli sorunlar yaşamasına yol açabilmektedir. 56 Kuramın önemli noktalarından biri, yaşlanma ve yaşlanan kişi ile sosyal sistem içinde bulunan diğer kimselerin kaçınılmaz olarak etkileşiminin azalmasıdır. Aslında yaşlının ilişki kesmesi, kaçınılmaz ve karşılıklı bir çekilmeden ve ilgisizleşmeden kaynaklanmaktadır. Sürecin başladığı nokta; ilişki kesen bireyin kendisi de olabilmektedir, toplumdaki diğer bireyler de olabilmektedir. 57 İlişki kesme kuramı, sosyolojide fonksiyonalist kurama dayanmaktadır. Başarılı yaşlanmış ve yaşlılığa uyum sağlamış olan bireylerin, hem toplumsal hem de psikolojik bağ ve bu duruma verdikleri değerin giderek azalmasının, yaşlıların zihinsel olarak da yaşlılığı kolay kabullenmesini sağlayacağını savunmaktadır. Böylece yaşlı birey, sosyal ve bireysel olarak ortaya çıkan tüm değişikliklere, tepki göstermeden uyum sağlamaktadır Duygu Alptekin, Gerontoloji Ekseninde Yaşlılık Sürecinin Sosyo-Ekonomik Boyutları, T.C. Başbakanlık Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü Hakemli Araştırma Dergisi, Ankara, 2011, c. 2, S. 3, ss. 7-15, s Aylin Görgün Baran, Yaşlılıkta Sosyal Uyum Sorunu, Antropoloji ve Yaşlılık: Prof. Dr. Vedia Emiroğlu na Armağan, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayınları, Ankara, 2000, ss , s Elaine Cumming - William Earl Henry, Growing Old: The Process of Disengagement, Basic Books Inc, New York, 1961, s Emiroğlu, a.g.e., s

2 Yaşlıların her türlü yaşamsal faaliyetten kendilerini uzak tutmaları, kurama göre sağlıklı bir kabulleniştir. Aynı zaman da toplumun yaşlıların bu özelliklerini kabullenmiş olmaları, gençlerin de birtakım kaygılarını ortadan kaldıracaktır. Özellikle yaşlı bireylerin mutlu olmaları ve yaşam doyumları yüksek tutulmak isteniyorsa, bu kabullenişi yaşamaları gerekmektedir. Yaşlılar böylece daha gerçekçi değerlendirmeler yapabilmektedir. 59 Kurama göre yaşlılar, özellikle yaşlılık dönemlerinde toplumsal ilişkilerinin ve aktivitelerinin azalmasını istemektedir. Aktivitelerin ve ilişkilerin azalmasıyla, yaşlıların daha mutlu ve huzurlu olacaklardır. Bu düşüncenin yaşlıların hayatında bir önemi vardır. Bu durum özellikle daha önce bahsedilen yaşlılık döneminde yoğunlaşan streslerle başa çıkma yöntemi olarak görülür. Yaşlıların bu süreci başarılı bir şekilde atlatmalarından sonra, sosyal ilişkilerinde yeniden gelişmeler olduğu gözlemlenmiştir. İlişki kesme kuramında, yaşlıların, fiziksel, sosyal ve psikolojik açıdan yavaş yavaş geri çekildiği söylenmektedir. Fiziksel olarak geri çekilme, etkinliklerin azaltılarak enerjilerinin de korunmasını sağlamaktadır. Psikolojik olarak geri çekilme, kendi duygu, düşünce ve yaşam alanlarına dönme eğilimidir. Bunu yapabilmek için yine geniş dünyayla olan ilişkilerin azaltılması söz konusudur. Son olarak toplumsal geri çekilme, toplumdaki diğer bireylerle olan bağları zayıflatmak anlamına gelmektedir. 60 Kurama gelen eleştiriler, üç yönde birleştirilebilir. Bunlardan birincisi, yaşamdan kopmak kaçınılmazdır. İkincisi, yaşlıların kendilerini yaşam ve toplumdan soyutlayarak mutluluk ya da tatmin duygusuna erişmedikleri çalışmalarla kanıtlanmıştır. Yaşlıların kendilerini toplumdan soyutladıkları durumlarda mutluluğa erişemedikleriyle ilgili görgül çalışmaların varlığı da dile getirilmiştir. Üçüncüsü ise, yaşamdan kopmak tek başına incelenecek bir durum olmamakla birlikte bu durum toplumsal yapı, genel itibariyle eğilimler ve elde edilen bulgular içinde analiz edilmelidir. 61 Ayrıca, sosyal gerontologlara göre, günümüzde yaşlıların sosyal rollerden ve sosyal etkileşimden çekilmeleri, normal yaşlanma statüsünde sayılmamaktadır. 62 İlgisizlik ve ilişki kesmenin bireyin diğer bireylerle karşılıklı etkileşiminin sonucu 59 Şengül Kaçar Gitmez, Yaşlıların Farklı Kentsel Koşullarda Yaşam Uyumları, Eğilimleri, Tutum ve Davranışları (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2000, s Onur, a.g.e., s Emiroğlu, a.g.e., s Quadagno, a.g.e. s

3 olduğuna daha önce de değinilmiştir. İlişik kesmeye neden olan durumların, yaşlıların sosyal olarak etkin kalmasına yeterli imkânları sunmayan toplumsal sistemden kaynaklandığını öne süren görüşler de mevcuttur. 63 Kuramın savunucuları için de karşı çıkanları için de savunulan ya da karşı çıkılan durumların geçerliliğini ve geçersizliğini destekleyecek çok sayıda araştırma yapılmıştır. Özellikle 75 yaş altındaki bireylerin hayatlarında gönüllü olarak çeşitli örgütlere üye oldukları gözlemlenmiş ama daha ileri yaşlarda, kişilerin üyeliklerinin ve gruplara etkin katılımlarının azaldığı tespit edilmiştir. İlişik kesme kuramının, bu açıdan bakıldığında, yaşlıların eski yaşamlarının anlamlı yönlerinden uzaklaşmalarını ve eski yaşamlarından yalıtılmalarını abarttığı düşülmektedir. 64 Kuram daha önce de söylenildiği gibi pek çok bilim insanını karşı karşıya getirmiştir. Ancak sonunda kuramın savunucuları geri adım atarak kesinlik iddialarından vazgeçmişlerdir ve temel prensiplerinden ödün vermek zorunda kalmışlardır. Görüşe karşı çıkan araştırmacılara göre, kuram, yaşlıların toplumdan ve yaşamdan yaşlıların soyutlanmasının bilimsel dayanağı olma niteliği taşımaktadır ve kurama karşı çıkan araştırmacılar, kuramın gençlerin vicdanlarını rahatlatmak için bir aracı durumunda olduğunu ileri sürmüşlerdir Aktivite Kuramı Etkinlik/Aktivite kuramı, ilişki kesme kuramına tepki olarak Robert J. Havighurst, Bernice L. Neugarten ve Sheldon S. Tobin tarafından geliştirilmiştir. 66 Etkinlik/Aktivite, ilişki kesme kuramının aksine, kişiler başarılı bir yaşlanma istiyorlarsa, aktif bir yaşlılık geçirmelidir tezini savunmuştur. Yaşlı insanların da yaşamın içinde aktif olarak yer alan ve türlü ihtiyaçlarını toplumsal ilişkiler aracılığıyla karşılayan gençlerin olduğu kadar, psikolojik ve toplumsal ihtiyaçlarının olduğu söylenebilmektedir. Kurama göre, insanlar yaşlandıkça etkin kalmaya çalışmaktadır. Toplum tarafından kendilerine dayatılan izolasyona karşı direnirler. Hâlâ alışagelmiş 63 Nancy R. Hooyman - H. Asuman Kıyak, Social Gerontology: A Multidisciplinary Perspective, Allyn and Bacon Publishing, Boston, 1991, s Onur, a.g.e. s İsmail Tufan, Yaşlanan Dünyada Bir Delikanlı: Türkiye, Toplum ve Sosyal Hizmet Dergisi, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayını, Ankara, 2001, c. 12, S. 3, ss , s Onur, a.g.e., s

4 oldukları, orta yaşlarındaki etkinliklerine devam etmek isterler. Eğer bazı etkinliklerini istemeyerek de olsa bırakmak zorunda kalırlarsa, onların yerine yenilerini geçirme eğilimine girerler. 67 Etkinlik kuramının en önemli temalarından biri, başarılı yaşlanmadır. Başarılı yaşlanma, yaşlılık literatüründe sıkça üzerinde durulan bir kavramdır. İlk bakışta yaşlılık kavramı ile başarı kavramı birbirleriyle alakasız ya da çelişkili gibi durmaktadır. Çünkü yaşlılık genellikle bir tür kayıp dönemidir. Uzuvlarda meydana gelen değişiklikler, sosyal ilişkilerde azalma, ölüme yaklaşma gibi çağrışımları vardır. Başarı ise, kazancı, galip gelmeyi çağrıştırmaktadır. 68 Yaşlıların yaşlılıklarının kalitesi, tabii ki her yaşlıda aynı olmayacaktır. Yaşamda edinilmiş deneyimler, sosyo-ekonomik durum ya da sağlık durumu gibi etkenler, yaşlının orta yaşlarında ne kadar aktif olduğunun birer belirleyicisi durumundadır ve sayılan bütün bu durumlar da yaşlılığın ne kadar, ne ölçüde aktif olabileceğinin sinyallerini vermektedir. 69 İyi ve başarılı bir yaşlanma için gereken en önemli şey, yaşlıların yaşamdan çekilmesinin aksine, tam anlamıyla yaşama katılmalarıdır. Bir yaşlı yaşama katılmayı reddediyorsa, bunun ardında, sağlık, yakın akrabaların kaybı, yaşlıların hayata katılım kanallarının tıkanması gibi yaşlıların kontrollerinin ötesinde bazı durumlar bulunabilmektedir. Ancak öncelikle yaşlının yaşama katılmamasının önündeki sebepler bulunup bertaraf edilmelidir. Ret durumunda, yaşlının yaşama maksimum katılımı için yeni alanlar oluşturulmalıdır. 70 Tufan a göre; bireylerin teker teker sahip oldukları etkinliklerini yaşamlarının yaşlılık da dâhil her alanına yayabilmesi, aktif bir orta yaşlılık geçirdikten sonra bireyler, yaşamının en ileri dönemlerine kadar bu aktifliği koruyabileceği ve böylece daha mutlu ve huzurlu bir yaşlılık sürdürebilecekleri iddiasında bulunan bu kuramın da savunucuları olduğu kadar karşıtları da vardır Sibel Kalaycıoğlu vd,, Yaşlılar ve Yaşlı Yakınları Açısından Yaşam Biçimi Tercihleri, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2003, s Kalaycıoğlu vd., a.g.e., s Gülşen Terakye - Fatma Öz - Besti Üstün, Huzurevlerinde Çalışan Personelin Yaşlılığa Bakış Açısı, Sağlıklı Yaşlanmaya İlişkin Düşünceleri, Sağlıklı Yaşlanma Uluslararası Hemşireler Birliği Sempozyum Kitabı, Başbakanlık SHÇEK Basımevi, Ankara, 1992, s Kalaycıoğlu vd., a.g.e., s Tufan, 2001, s

5 Aktivite kuramıyla ilgili, açığa kavuşturulmamış bir durum söz konusudur. Yaşlılar genel olarak aktif oldukları için mi hayatlarından memnun olup mutluluk seviyeleri artar yoksa memnuniyet düzeyleri zaten yüksek olan yaşlılar mı aktif olma eğilimindedirler? Bunlara ek olarak bu iki durumun arasında ara faktörlerden söz edilebilmekte midir? 72 Bu kuram, kronolojik yaşlanma yaklaşımına karşı çıkarak, insanları birbirlerinden ayıran başlıca unsurun yaş farklılığından ziyade, kendilerine, diğer bireylere ve topluma karşı etkinlikleri ve yararlılıkları olduğunu savunur. Bireylerin pasif duruma düşmeleri durumunda, istenmeyen, bazı durumlar ortaya çıkabilmektedir. Bu, kişilerin toplumdan izolasyonuna, işe yaramazlık duygusunun körüklenmesine yol açabilmektedir. Bu durumun muhakkak önüne geçilmelidir. Yaşlılıkta pasifliğin ortaya çıkması durumunda, tüm yaşlılık dönemi mutsuz geçecektir. Özellikle kişi hayatında en büyük değişimlerin yaşandığı emeklilik döneminde de yaşlılar, sosyal ilişkilerini devam ettirerek yeni uğraş alanları bularak ya da var olan alışkanlıklarını devam ettirerek mutlu ve huzurlu bir dönem geçirirler. 73 Bu duruma ilaveten, yaşlılığın, toplumun tutum, davranış ve algılarıyla da doğrudan ilişkisi vardır. Şöyle ki; toplum yaşlıdan elini eteğini çeker ise, yaşlı bu durumdan son derece güçlü bir biçimde etkilenecektir. Ancak, yaşlı, orta yaş etkinliklerini sürdürebildiği kadar sürdürmek isteyecektir. 74 Daha önce de belirtildiği gibi, bu kuram, bazı eleştirilere maruz kalmıştır. Kuram yaşlı insanı sosyal çevreye yansıtırken, sürekli olarak aktif yaşlılara vurgu yapmaktadır. Ancak pratikte, yaşlıların fiziksel olarak birçok kayıplara uğraması, yeti yitimleri olması, hastalıkların artması gibi durumlar göz ardı edilmiştir. Yapılan eleştiriler, her yaşlının eşit imkânlara sahip olmadığı ve olamayacağı yönündedir. Ayrıca, başka bir vurgu da orta yaşlı her insanın aktif olarak yaşamda yer alması ve bunu yaşlılık dönemine de taşıması gerekliliğinedir ki bunun da gerçek yaşamda nasıl yapılacağıyla ilgili kesin bir yol gösterilmemiştir. Kuramın varsayımı olan gençlerin sürekli aktif olduğu ön kabulü yine eleştirilen başka bir durumdur Morgan - Kunkel, a.g.e., s Tufan, 2001, s Emiroğlu, a.g.e., s Tufan, 2001, s

6 3.3.Süreklilik Kuramı Yaşlılıkla ilgili pek çok kuram bulunmaktadır. Yaşlılığın sosyal kuramlarının arasında bulunan ilişki kesme kuramı ve etkinlik kuramı, bazı yönlerden eksik kalımca, yapılan araştırmalar sonucu süreklilik kuramı ortaya atılmıştır. Bu kuram, yaşlıların bazı rollerinden ayrılmasını ve bazı rollerini başarıyla sürdürmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Yaşlılık karmaşık bir süreçtir ve yaşlılıkta yaşam doyumunun en önemli unsuru başarılı yaşlanmaktır. Yaşlı birey, yetişkinlik döneminde içine kapanık ve pasifse, yaşlılık döneminde de aynı özelliklerini korumaktadır. Eğer yaşlılık dönemine kadar aktif bir hayat sürmüşse, yaşlılık döneminde de bu özelliğini koruma eğilimindedir. Yani yaşlılar, bu kurama göre, var olan normlardan ziyade kendi normlarına uyarak hayatlarını devam ettirmiş olurlar. 76 Kurama göre, birey, çocukluk döneminden beri oluşturduğu kimliğini ve sosyal ilişkilerini hayatının bütün evrelerinde de sürdürmek ister. Yaşlının hayatlarını en rahat şekilde devam ettirebilmesinin ardında bu durum yatmaktadır. Yaşam düzenine göre geliştirilmiş davranış kalıplarının insan yaşamı için köklü ve silinemez olduğu kabul edilmektedir. Yaşlılığa kadar geçen uzun süreçte, üstlenilen her türlü roller, süreklilik kazanmakta, yaşlı kimsede, geliştirilen birçok alışkanlık, sürekliliğe dönüşmektedir. Bireyler yaşlandıkça, geliştirilen kimliğin, edinilen davranış kalıplarının ve rollerinin bir sürerlilik göstermesi ve minimum değişikliğe uğraması, sağlıklı ve sorunsuz yani başarılı bir yaşlılık için önemli bir durumdur. Yaşlılıkla baş edebilmenin bir yöntemi olarak süreklilik yönteminin tercih edilmesi, yaşlılık döneminde bireylerde meydana gelen fiziksel, zihinsel ve buna benzer birçok eksikliklerin, problematik bir alan olarak yaşlıyı yaşamdan uzaklaştırmasını da bertaraf etmiş olur. 77 Nitekim kuram, bireylerin yetişkinlik dönemlerinde geliştirmiş oldukları kişiliğin bir parçasıdır. Bireyler yaşlandıkça da yetişkinlik döneminde geliştirmiş olduğu kişiliğin özelliklerini koruma gayretine girmektedir. 78 Kuramın eleştirisi, yaşlılıkta gözlemlenen yaşam tarzlarının her zaman yaşam boyu süren bir ivmesinin olmadığı, bunların yaşlanmaya cevaben de geliştirilebildiği 76 Onur, a.g.e., s Kaçar Gitmez, a.g.t., s Emiroğlu, a.g.e., s

7 düşünceleriyle yapılmıştır. 79 Öte yandan yaşlı kadınlar arasındaki yüksek yoksulluk seviyeleri gibi eşitsizlik biçimlerinin meydana gelebildiği ve bu durumun bireysel patolojilere çevrilmesine neden olduğu bakımından da eleştiri almıştır Eksiklik Kuramı Bu teoriye göre, yaşlanan insanda zihinsel, ruhsal, sosyal ve ekonomik yönden kayıplar meydana gelir. Yani yaşlanan insan, giderek eksilen bir varlık olarak algılanır. 81 Eksiklik kuramının ortaya çıkışı, zekâ testleri gibi uygulamaların başlangıç zamanına yakındır. Kuram, Amerikan Ordusu nun Birinci Dünya Savaşı içindeki kadro eksikliğinin, nitelikli elemanların alınmasıyla kapatacağının düşünülmesi ve Amerikan Psikoloji Derneği yardımlarıyla subay adaylarının zekâ düzeyinin ölçülmek istendiği bir testin geliştirilmesiyle savunulmaya başlanmıştır. Geliştirilen test sonuçları tatmin edici bulunmuş ve 1917 ile 1919 arasındaki 2 yıl boyunca, yaşları 18 ila 60 arasında değişen erkeğe uygulanmıştır yılında çıkan test sonuçlarına göre, bireylerde, genel olarak 30 dan itibaren eksiklik görülmeye başlanmaktadır. Yani insanların yaşlandıkça işlevlerinde çeşitli azalmalar olduğu, zekâlarında bir düşüşün başladığı, pratik yeteneklerinde ise, birtakım gerilemelerin olduğu bilimsel olarak ortaya konulmuştur. Bu araştırmayla birlikte, yaşlılığı sadece biyolojik bir süreç olarak gören yaklaşımlar güç kazanmaya başlamıştır. Bu da yaşlılar hakkındaki yüzyıllardır süregelen kalıp yargıların pekiştirilmesine neden olmuştur Rol Bırakma Kuramı Bu kuramı ilk kez 1973 yılında, sosyolog Zena Smith Blau ortaya atmıştır. 83 Bu kurama göre; yaşlılık, yetişkinlikte edinilen yetişkin kimliği ve meslek statülerinin ve bireylerin sosyal bakımdan önemli birtakım olanaklarının kısıtlanması anlamına gelmektedir. Yetişkinlik rollerinin sadece sosyal çevreden kaynaklı yüklenilmediği 79 Hooyman - Kıyak, a.g.e., s Quadagno, a.g.e., s Tufan, 2001, s İsmail Tufan, Antik Çağ dan Günümüze Yaşlılık, Aykırı Yayıncılık, İstanbul, 2002, s Onur, a.g.e., s

8 düşünüldüğünde, zorunlu ya da isteğe bağlı olan roller farklılaşacaktır. Yaşlılar, hayatlarının ilerleyen dönemlerinde, politika alanında, dernekler, vakıflar gibi gönüllü kuruluşlarda ya da daha sanatsal faaliyetlerde ve etkinliklerde çeşitli rolleri üstlenebileceklerdir. 84 Rol bırakma kuramı, özünde, değişen toplumsal rol değişikliklerine yetişkinlerin uyum sağlaması gerektiğini, eski rollerin bırakılması yeni rollerin üstlenilmesini doğal bir süreç olarak görülmesi gerektiğini savunur. Yaşlılıkla birlikte, birçok kaybın olduğunu, yaşlı bireyin topluma olan faydasının azaldığını hem de yaşlının kendi hayatında meydana gelen olumsuz değişimlerin (dul kalma, emeklilik gibi sosyal konumların değişimi; hastalıklar, eşin kaybı gibi ruhsal değişimlerin) yeni stratejilerle bertaraf edilmesi gerektiğini savunur. Önemli olan nokta, değişikliklere uyum sağlarken, akılcı ve gerçekçi çözümlerin bulunması gerektiğidir. Böylece, yaşlılık alt kültürünün geliştirilmesi, yaşlılık dönemi için destekleyici hâle getirilecektir. 85 Rol bırakma kuramı, yaşlı kişilerin büyük oranda yaşlılık döneminde rol kayıpları yaşadıklarını ve bu konuda toplumsal yitimler hissettiği konusunun abartıldığı ileri sürülerek eleştirilmiştir. Kuramın eleştiricilerine göre, yapılan araştırmalar, yaşlıların çoğunun bu toplumsal yitimi çok az hissettiklerini ya da hiç hissetmediklerini ortaya koymuştur. Hatta rol kaybı olarak adlandırılan durumların, yaşlılar için çoğu zaman özgürlüğü ve eskiden beri isteyip de yapamadıkları şeyleri yapmak için ele olanak geçirilmesini temsil ettiğini dile getirilmiştir Modernleşme Kuramı Modernleşme kuramında, modern toplumların yapısal dönüşümüyle birlikte, yaşlılara verilen değerin de bazı kayıplara yol açtığı ortaya atılmıştır. Bu kurama göre, yaşlıların rol ve statüleri, teknolojik gelişmelerde ters orantılı bir biçimde ilerlemektedir. Özellikle modern toplumların en büyük getirilerinden olan kentleşme ve sosyal hareketlilik, aile kurumunda belli değişikliklere sebep olmuş, aileler küçülmüş ya da parçalanmıştır. Teknolojik gelişmelerin artması, yaşlıların yaşam deneyimlerinin öneminin azalmasına ve yaşlıların bilgeliğine olan ihtiyacın neredeyse kaybolmasına 84 Emiroğlu, a.g.e. s Kaçar Gitmez, a.g.t., s Onur, a.g.e., s

9 neden olmuştur. Tüm bu gelişmelerin sonucunda da yaşlıların statü ve güç kaybetmesi durumu ortaya çıkmıştır. 87 Modernleşme kuramına da çeşitli yönlerden eleştiriler yapılmıştır. Kuram, modernleşme öncesi dönemde yaşlılığın onurlandırıldığını ve modernleşme süreciyle birlikte, daha düşük bir statüye itildiğini iddia etmektedir. Ancak, daha önce de değinildiği gibi, yaşlılara iyi davranan toplumlar olduğu kadar, modernlik öncesi dönemde de yaşlıyı yük olarak gören toplumlar var olmuştur. 88 Kuramın eleştiricileri, kuramın bütün toplumlara genellenerek yaşlıların konumunun her toplum için geçerli olduğu yanılgısına düşüldüğünü dile getirmiştir. Gerçekte olan, bütün topluluklara göre, yaşlının geçmişi, ırkı, cinsiyeti, toplumsal sınıfı ve kültürü, toplum içinde yaşlının rol ve statüsünü belirleyen unsurlardır. 89 Modernleşme kuramı, genel olarak modernliğin bütün toplumlarda aynı seyirlerde gerçekleşeceğine ilişkin bir ön kabulle ortaya çıkmıştır. Kurama göre, bütün az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkeler, bugünün modern ya da gelişmiş ülkelerin yolunu izleyerek gelişecektir. Kuramın aldığı eleştirilerden biri de bu durumdur Kuşaklar Arası Dayanışma Kuramı Bu kuram, Bengtson ve arkadaşları tarafından 1976 yılında ortaya atılmıştır. Kurama göre, başarılı yaşlanmanın anahtarı, kuşaklar arası dayanışmadan geçmektedir. Toplumsal ilişkilerin kalitesi ve özellikle aile içi ilişkilerin yaşlılar üzerinde çok önemli etkilerinin olduğundan bahseden kuram, yaşlanmanın daha çok sosyal yönüne vurgu yapmaktadır. Yaşlı bireyle sosyal çevresi arasında yardımlaşma ve dayanışma ne kadar güçlüyse; yaşlı, hayatına devam etme konusunda o kadar olumlu davranışlar sergilemekte ve huzurlu bir süreç geçirmektedir. Dayanışmanın psikolojik bileşenleri ise, yakınlık, bağlılık ve fikir birliğidir Görgün Baran, 2004, s Galip Akın, Gerontoloji: Her Yönüyle Yaşlılık, Palme Yayınları, Ankara, 2006, s Görgün Baran, 2004, s Akçay, a.g.e., s Lehr, a.g.e., s

10 3.8.Toplumsal Değiş Tokuş Kuramı Toplumsal değiş tokuş kuramı, modernleşme kuramıyla benzer savlar taşımaktadır. Modernleşme ve yaşlılık statüsünün ters orantılı ilerlediği; modernleşme kuramının iddialarının arasındadır. Bu yaklaşıma göre de, aile yapısı ve hayatındaki değişiklikler, göç hareketleri, enformasyon ağının güçlenmesi, yaşam süresinin artması, eğitim seviyesinin artması, yaşlı nüfusunun toplum içindeki oranının artması yaşlılık süresince pek çok sorunu beraberinde getirmektedir. 92 James J. Dowd ve benzer sosyologlar tarafından yaşlılık sürecine uyarlanan kurama göre, insanların birtakım sosyal ilişkiler kurmasının altında yatan asıl neden, bu ilişkiler sonrası edinilen ödüllerdir. Bu ödüller, ekonomik destek, tanınma, güvenlik ya da sevgi gibi tatmin kaynaklarıdır. Ancak bu ödüller edinilirken, olumsuz yaşantılar, yorgunluk, çaba gösterme gibi bedellerin ödenmesi söz konusu olabilmektedir. Bir alternatif daha olarak, olumlu yaşamlardan, ödüllendirici etkinlik uğruna vazgeçilmek zorunda kalınabilmektedir. Özellikle endüstrileşmiş toplumlarda, yaşlıların sahip oldukları beceriler hakkında pazarlık güçleri bir düşüşe uğramaktadır. 93 Geleneksel toplumlarda, yaşlı bireylerin sahip oldukları, bilgileri, deneyimleri sosyal çevresine aktarması ve bu görüşlerin kabul görmesi günümüze göre daha kolaydı. Ancak çağdaş toplumlarda bu durum, önemini kaybetmiş niteliktedir. Yaşlıların günümüzün yaşam şartlarında bilgilerinin erimekte olması ve eski değerinin kalmaması yaşlıları statüsel anlamda da zayıf konuma düşürmektedir. 94 Özellikle sanayi toplumlarında yaşlıların sahip oldukları konumları, teknolojik değişmelerin etkisiyle kullanılamaz hâle gelmektedir. Yaşlılar işgücündeki yerini, işçilere devretmekte ve böylece toplumsal güvenlik ve tıbbi hizmetlerle değiş tokuş etmektedir. 95 Bu kuram da birtakım araştırmacılar tarafından eleştirilmiştir. Kuramın endüstrileşme, geleneksel bilgi ve denetimin önemli olmasını merkeze alması ve bunun yitirildiğini iddia etmesinin aksine, Rusya, Japonya gibi bazı endüstri toplumlarında, yaşlıların yüksek statülerde bulunduğu örneklere rastlanılabilmektedir. Kuramın 92 Emiroğlu, a.g.e., s Onur, a.g.e., s Kaçar Gitmez, a.g.t., s Onur, a.g.e., s

11 eleştiricilerine göre, yaşlıların toplumdaki konumlarını etkileyen değiş tokuş öğelerine dikkat çekse de bu durumu açıklama konusunda yetersiz kalmaktadır Onur, a.g.e., s