" pekli kumafl k ymetli oldu u için

Transkript

1 Yazan: YAHYA AKSOY " pekli kumafl k ymetli oldu u için bafl köflede duruyor." Balasagunlu Yusuf Has Hâcip ültür tarihini araflt rmak, anlamak, anlatmak, belgelemek, arflivlemek insanl k tarihine ve belle ine hizmet etmek ve fl k tutmak demektir. Bu alandaki eserler san'at tarihinin temel kaynaklar olmaktad rlar y l nda resmen kurulan, "Milletleraras Sanat Tenkitçileri Birli i", her memleketteki yöresel sanat elefltirmenleriyle birleflerek, dünya çap nda milletlerin sanatç lar n ve sanatlar n birbirlerine tan tma program n gerçeklefltirerek, sanat eserlerini ulusaldan evrensele tafl ma hizmeti vermektedir. Kad nlar n büyük bir ustal kla yaratt klar halk sanatlar m z aras nda el dokumas eski ve yeni hal, kilim ve ifllemeler, engin bir ruhun ve sanat n kaynaklar olarak as rlard r süregelmektedir. El eme i, göz nuru, al n teri ve ruh ürünü olarak kutsal ellerin 131

2 yaratt hal ve kilimlerimiz, as rlard r dü ün evlerine ve tüm yaflam sürecine a rl k ve flenlik katarak sevgi ve sayg kazand rmaktad r. Bir Paz r k hal s örne i 132 ürk hal dokumac l n n tarihi köklerine, özgün örneklerine as rlar önce Altaylar'da rastlamaktay z. Bu el dokumas antik Paz r k hal s motiflerinin benzerlerine Orta Asya'da ve Anadolu'nun bir çok bölgesinde özellikle S nd rg, Ayvac k, Yahyal, Eflme, Sar z, Kuruhöyük, Kars, Gördes yöresinde el dokumas hal, kilim ve seccadelerde görmekteyiz. Bütün sanat alanlar nda oldu u gibi, halk kültürü içerisinde seçkin bir yere sahip olan hal sanat nda da, Altay'lardan Asya'ya ve Anadolu'ya uzanan özü bir, desenleri, figürleri ayn, ruhu bir, tekni i ve boyas ayn do al bir kültür ve sanat köprüsü bulunmaktad r. Altay' lardan Orta Asya'ya ve Anadolu'ya uzanan el dokumac l as rlard r özel ve özgün yap s n sürdürmektedir. El dokumas hal ve kilimlere ölümsüz renklerini veren kök boyas dedi imiz boyalar, topraktan, a aç kabu undan, renk veren çeflitli a aç yapraklar ndan, ceviz kabu undan, so an kabu- undan ve çeflitli bitki köklerinden yararlan larak elde edilmekte ve yün iplere uzun ömür ve sonsuz renkler kazand rmaktad r. zun bir çal flma sonucunda yapt araflt rmalar, belge ve bilgileri Paz r k (KBY- 1993, 305 s.) adl kitapta toplayan E. Fuat Tekçe, hal - c l k ve kültür tarihimize bu de erli kaynak eserle fl k tutmufltur. Dünyan n en eski, en uzun, ticaret, kültür, inanç, felsefe, diplomasi ve sanat yolu olan Tarihi pek Yolu ve çevresi asker, tüccar, diplomat, seyyah ve araflt rmac lar n hep ilgi ve çal flma alan olmaya devam etmektedir. "Yüce kayal k da lar" anlam na gelen al-yatga- Altay Da lar, derin ve köklü bir bozk r- göçebe kültürünün befli i olarak, bölgede yaflam fl Altay Türkleri'nin, korunmak amac yla mumyalanm fl cesetleri, eflyalar ile birlikte topra a verdikleri,

3 tafll -toprakl büyüklü küçüklü dört köfle mezar odas -kurganlar n yer ald "Kutsal dünya da " olarak tarihte yerini alm fl bulunmaktad r. Rus kaz bilimcilerinden Rudenko, Altay Da lar 'n n Paz r k ve Bafladur vadilerinde yer alan kurganlarda Tamara Talbot Rice ve skitler adl kitab en eski ilmikli hal örneklerini bulmufltur. "The Scyhians- skit'ler" adl kitab n yazar Tamara Talbot Rice, kurganlarda yap lan kaz lar sonucunda ç kart lan sanat eserleri hakk nda flunlar ifade etmifltir: "Kaz lar, yaln zca süsleme sanat nda flafl lacak denli ince bir duyguya de il, fakat bu sanat uygulamada ve malzemenin seçiminde de yan lmaz bir isabet yetene ine sahip bu toplulu un tarihine fl k tutmufltur. Çoban göçebelerden kurulu öyle bir topluluk ki, oldukça yüksek bir kültür düzeyinde yaflam fl, tekerle i bildi i için arabadan yararlanm flt r. Ve yine öyle atl binici bir topluluk ki, ola and fl dokumalar yapm fl, kapkacaklar na bak - l rsa önemli bir mutfa a sahipmifl..." az r k kurgan mezar odalar nda ç kan malzemeler ve eflyalar aras nda flunlara rastlanm flt r: Araba tekerlekleri, Kapa yla birlikte tabut, insan kemikleri, araba dingilleri, merdiven, paz r k hal s, araba parçalar, at kadavras, keçe yayg, duvar örtüsü, toprak kap kacak, koyun ve keçi kafatas, masa ayaklar, çad r direkleri, kemikten davul kasna, keçe parças, kemik kap, kad n bafl tak s, mezar odas çat kalaslar, araba parmakl ve parçalar... Altay'lardan Asya içlerine kadar uzanan y ma topraklarla kapat lan ve haftalarca süren gömme ve yas törenleri sonucunda oluflturulan eski tarihi mezarlar Kurgan olarak isimlen- 133

4 134 dirilmektedir. çerisinde geçmifle ait tarihi zenginlikleri, kültür ve sanat eserlerini her türlü kötülü e karfl koruyarak saklayan bu toprak y ma mezarlar- kurganlar, her türlü ya maya ve tehlikeye karfl korunmas gereken tarih hazinesidirler. Asya'da Kurgan ve Anadolu'da tümülüs olarak tan mlanan ve ülkemizin dört bir yan nda yayg n bir flekilde bulunan bu tarihi mezarlar geçmifl uygarl klara fl k tutan tarih hazinele- Polatl -Gordion'daki Frigya kral Midas'a ait tümülüs, ridir. Kral yolu üzerinde bulunan Polatl -Gordion'daki Frigya (M.Ö ) kral Midas'a ait tümülüs, Paz r k kurgan n n yap m tekni ini ve görkemini aynen yans tmaktad r. Buradan ç kar - lan ahflap, seramik, bronz ve camdan yap lm fl tarihi eserlerin bir k sm ayn yerde aç lan müzede sergilenirken, önemli bir k sm da Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde korunmakta ve sergilenmektedir. Altaylar'da ve Orta Asya bölgesinde yer alan toprakla kapat lan y ma mezar-kurganlar, genel olarak ortalama 8-10 metre derinli inde, 20 metre yüksekli inde, toprak üzerindeki en genifl çevre çap 250 metreyi bulabilmekte ve üzerleri y ma toprakla kapat lmaktad r. arih boyunca çeflitli uygarl klara sahne olan yeryüzünde geçmiflten kalan antik, otantik buluntular, sanat eserleri ve kal nt lar, insanlar n yaflam biçimlerine, ruh hallerine, inançlar na ve hayat felsefelerine fl k tutmaktad r. Paz r k hal s, eski Türk yurtlar ndan Altay Da lar 'n n Paz r k vadisinde Hun kurganlar nda bulunmufl olup, zaman olarak da M.Ö. V. ve III. yüzy llar aras na ait oldu u belgelenmifltir. Orta Asya'n n ba r ndan ç km fl olan özgün Paz r k hal s ve fiark hal s, Türk hal c l k sanat n n temelini oluflturmakta, bozk rda yaflayan ve geliflen Türk kültürünün temel de erleri olan "at-geyik-a açkufl- su- atefl- toprak gibi atalar kültünü yans tmaktad r." fiark kültürü ve sanat de erlerinin, efsanelerden gerçe e uzanan özünü, fiamanizmin izlerini ve bütün gizemini, flark hal s n n ilmikleri aras nda bulabiliriz. Kurganlardan ç kan buluntu Paz r k hal s n n bozulmam fl renkleri, desenleri ve motiflerinde yer alan, göbe inde simetrik kareler içerisinde çiçek motifleri, bunun çevresini saran çizgiler aras nda s ralanm fl uyumlu

5 geyik desenleri, onu saran çerçevede y ld zlar, onu saran çerçevede geleneksel k yafetli birbirini izleyen atl biniciler ve en son d fl alanda toprak ve suyu simgeleyen saçaklar, cennet kuflu motifleri, at haflalar, ayin figürleri, bukleler, ilmikler bize çok ayr nt l kültür ve sanat sayfalar açmaktad r. ltaylar'da eski Türk budunlar n n yurtlar nda Paz r k ve Bafladur bölgelerinde, kurganlardan as rlar sonra ç kar lan Paz r k hal s, dokuma sanat nda, renk, fl k, desen, ahenk, ruh ve anlam bütünlü ü ilmiklerle sarmalanm flt r. Paz r k hal s kitaplara, fliirlere ve makalelere s mayacak otantik ve özgün bir yüceliktedir. Petersburg, Ermitage Müzesi'nde bulunan Altay kaz lar nda ortaya ç kan özel bekçili demir kap lar ard nda saklanan Paz r k hal s na ait en güzel örnekleri görmek kolay olmamakta. Asya Hunlar 'n n, eski Türk budun ve boylar n n yurtlar olan Turfan bölgesinde 1913 y l nda Alman kaz - bilimcisi Albert Van Le Cop taraf ndan yap lan kaz larda, 'Turfan buluntular ' içerisinde M. Ö. IV. yüzy la ait bir at e eri alt na ilifltirilmifl Paz r k hal s bulunmufltur. ÇHC X nj ang Uygur Otonom Bölgesi'nde - Do u Türkistan Petersburg Ermitage müzesinde özenle saklanan bir Paz r k hal s Turfan flehri müzesinde sergilenen bu tarihi eserleri tarihi pek Yolu araflt rmalar mda 1992 y l nda ilgi ve heyecanla görme ve inceleme f rsat buldum. Altay'larda as rlar önce yaflayan Türk boylar, hayatlar n, inançlar n, zengin ve özgün sanatlar n, gök kufla- n n bütün renkleri ile bir uyum ve ahenk içerisindeki desen ve figürlerle el dokumas hal, kilim ve örtülere dünyaca ünlü Antik Paz r k hal s na aktararak tarihe arma an etmifllerdir. Dünya kültür miras içerisinde sayg n ve seçkin yerini alan tüm bu uygarl k eserlerini yaratanlar, sayg ve sevgi ile hat rlamak, korumak ve tan tmak çok önemli bir insanl k görevidir. Bütün insanl n, hal lar n renkleri, desenleri ve s cakl nda kaynaflmas n dilerim. 135