Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçiş

Transkript

1 Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçiş Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Serap SUĞUR Doç.Dr. Nadir SUĞUR ÜNİTE 2 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; geleneksel toplumdan modern topluma geçişte toplumsal yapılarla kurumlarda görülen değişiklikleri açıklayabilecek, çağdaş toplumun yapısına ilişkin kuramsal yaklaşımları kavrayabilecek, modern toplumu özellikleriyle tanımlayabilecek, modernleşmeye yönelik eleştirel görüşler geliştirebileceksiniz. İçindekiler Giriş 19 Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçişin Temel Boyutları 19 Çağdaş Toplumun Yapısı Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar 24 Özet 28 Değerlendirme Soruları 29 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 30

2 Çalışma Önerileri Bu üniteyi bir önceki ünitedeki konularla ilişkilendirerek çalışınız. Bu ünitedeki konular açısından Türkiye Cumhuriyeti'nin çağdaşlaşma sürecini inceleyiniz. Daha geniş bilgi için, ünite sonundaki kaynaklara başvurunuz. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

3 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ Giriş İdeolojik, siyasal, ekonomik ve toplumsal boyutta modern toplumun kurulması ile birlikte insanoğlu yeni bir dönemece girmiştir. Son ikiyüzyıl içerisinde modernizmin dayandığı temel ilkeler çağdaş toplumun şekillenmesinde etkili olmuş, bilim ve tekniğin gelişmesi ile birlikte toplumsal değişmenin hızı kadar genişliği de alabildiğince artmıştır. Dolayısıyla, modern toplum bir değişim toplumu haline gelmiştir diyebiliriz. Peki bu değişimin gücü nereden gelmektedir Günümüz toplumu hangi dinamikler üzerine kuruludur Bu dinamizmin dayandığı genel ilkeler var mıdır, varsa nelerdir İşte bu bölümde yukarıdaki soruların yanıtları verilmeye çalışılacak ve çağdaş toplumun ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel yapısı ele alınacak, bu çerçevede, onsekizinci yüzyıldaki aydınlanma döneminden günümüze kadar çağdaş toplumun hangi dinamikler üzerinde geliştiği incelenecek ve bunu yaparken, çağdaş toplumun üretim, tüketim, boş zaman etkinlikleri, kentsel yaşam, demokrasi, modern devlet, kitle iletişimi ve küreselleşme gibi temel özellikleri esas alınacaktır. 2. Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçişin Temel Boyutları Daha önceki ünitede çağdaş toplumun oluşumunun belirli bir tarihsel süreç içerisinde Batı Avrupa'da ortaya çıktığını ve oradan tüm dünyaya yayıldığını görmüştük. Yine Birinci Ünitede, akıl, bilim, ilerleme ve gelişme kavramlarının aydınlanma dönemi ile birlikte geleneksel toplumdan modern topluma geçişte çok önemli bir yere sahip olduğunu öğrenmiştik. Bu çerçevede, geleneksel toplumdan modern topluma geçişte asıl kopuşun 'Sanayi Devrimi', 'Fransız İhtilali' ve 'Bilimsel Devrim' ile gerçekleştiğini belirtmiştik. Birinci ünitede belirtilen aydınlanma ve modernleşme ile ilişkili dönüşümlere bağlı olarak geleneksel toplumdan modern topluma geçişi dört boyutta ele alacağız. Çünkü, onsekizinci yüzyılda yaşanmaya başlanan teknolojik gelişmeler, sanayileşme, tarımsal gelişme ve kentleşme ile birlikte modern toplumun yapısı değişmeye başlamıştır. Buna paralel olarak toplumsal yapılarda ve kurumlarda önemli değişmeler ortaya çıkmıştır. Bu değişimin boyutlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz İdeolojik Boyut İdeolojik boyutta yaşanan değişimler oldukça önemlidir. Zira herhangi bir toplumsal değişimin mümkün olabilmesi için ilk önce insanın düşüncesinin değişmesi gerekmektedir. Aksi halde toplumsal değişmenin mümkün olamayacağını biliyoruz. Aslında insan bilgisinin ve düşüncesinin değişmesinin dışında çok az şey değiş- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

4 20 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ mektedir. Geleneksel toplumdan modern topluma geçişte yaşanan ideolojik değişimin kökenlerini onikinci yüzyıl rönesansına kadar geriye götürmek mümkündür. Çünkü onikinci yüzyılda altın çağını yaşayan İslam ve Yunan uygarlıklarında bir çok düşünür doğal ve toplumsal olayların açıklanmasında aklı kullanmaktadırlar. Bu düşünürlerin eserlerinin batı dillerine çevrilmesi batılı düşünürleri çok etkilemiş ve bu düşünce tarzı başta İtalya olmak üzere Avrupa'nın önemli bir bölümünde rönesans ve reform düşüncesinin temelini oluşturmuştur. Onsekizinci yüzyıl aydınlanma düşüncesinin temelini oluşturan gelişmeler nelerdir Onikinci yüzyıldan onaltıncı yüzyıla kadar aklın gerçeğe ulaşmada en önemli bir araç haline gelmesi, doğa bilimlerinde ve özellikle astronomide önemli buluşları beraberinde getirmiştir. Onaltıncı yüzyıla gelindiğinde artık insanoğlunun içinde bulunduğu doğal ve toplumsal çevreyi kavrayışında geleneksel öğeler etkisini yitirmeye başlamış ve onsekizinci yüzyıl aydınlanma düşüncesinin temelini oluşturan rönesans düşüncesi toplumun diğer alanlarını da etkisi altına almaya başlamıştır. Bu çerçevede, rönesansın etkisi başta sanat ve edebiyat olmak üzere dinsel kurumlara da sıçramıştır. Dinde reform düşüncesi ortaçağda kutsal din üzerine kurulu olan sistemden hoşnut olmayan toplumsal kesimler tarafından telaffuz edilmeye başlanmıştır. Matbaanın bulunması ve okur yazar oranının artması, dindeki reform sürecini daha da hızlandırmıştır. Zira okur yazar olan insanlar kilisenin topluma benimsettirmeye çalıştığı din ile kutsal kitapta yazılı olan din arasındaki farkı görmeye başlamışlardır. Rönesans ve reform hareketleri ve sonrasında aydınlanma hareketi ile birlikte Avrupa, dünyanın toplumsal ve ekonomik yönden en gelişmiş kıtası haline gelmiştir. Bu nedenle birçoklarına göre modernleşme 'Avrupalılaşma' ya da 'Batılılaşma'dır. Sonuç olarak diyebiliriz ki, ideolojik boyutta geleneksel toplumdan modern topluma geçişte rönesans ve reform hareketleri ile aydınlanma düşüncesi çok etkili olmuş ve dinsel normlara dayalı geleneksel dünya görüşü yerini insan aklına ve bilimsel anlayışa dayalı açıklama yolunun benimsendiği rasyonel bir dünya görüşüne bırakmıştır Siyasal Boyut Karizmatik: Kitleler karşısında olağanüstü saygınlığı ve etkileme gücü bulunan. Bir birey olarak kendisini aşan, kendinde bulunan bir kutsallığı canlandıran bir kimsenin egemenliği. Siyasal boyuttaki değişimler başta İngiltere olmak üzere Amerika ve ardında da Fransa'da ortaya çıkmıştır. Aydınlanma ile birlikte öne çıkan demokrasi, katılımcılık ve anayasacılık kavramları çerçevesinde siyasal yönetim ancak demokratik olabilirdi. Dolayısı ile modern devlet otoritesini aydnlanma öncesi dönemlerde olduğu gibi belirli bir takım geleneksel öğelerden (kutsal kitaplarda, tanrıdan ve doğaüstü güçlerden) değil, bizzat özgür bireylerin demokratik katılımından alabilirdi. Artık iktidarın kaynağı karizmatik de değildir. İktidarın kaynağı halktan geliyordu. Artık halkı bir arada tutan bağ dinsel, mezhepsel veya soy sop ilişkisi değildir. Yalnız 'ulus' bağı insanları bir arada tutabilirdi ve ancak iktidarın meşruiyeti ulusal sınırlar içerisinde ulusuna yurttaşlık bağı ile bağlı olan bireylerin onayına bağlıdır. Yani, modern toplumda iktidarların meşruiyeti ulusal sınırlar içerisindeki yurttaşların ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

5 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ 21 özgür iradelerine dayalıdır. Ancak, kaynağını halktan alan iktidarın yalnızca meşru olması yetmez, akla da uygun olması gerekir. Bir iktidarın akla uygun olabilmesi için devlet ile halk arasındaki demokratik ilişki çok iyi kurulmalı, toplumun genel iradesini temsil etmeli, toplumun gereksinimleri rasyonel olarak belirlenerek çözümlenebilmeli, yurttaşların özgürlükleri yasal güvence altına alınmalı ve iktidarın demokratik biçimi akılsal olarak temellendirilmelidir. Bu bir ölçüde günümüzdeki modern devlet anlayışının egemen hale gelmesi demektir. Geleneksel ve modern devlet biçimleri arasındaki başlıca farklılıklar nelerdir Modern devlet aydınlanma öncesi dönemlerdeki geleneksel devlet tipinden oldukça farklıdır. Çünkü, geleneksel dönemde devletlerin çok büyük bir çoğunluğu iktidarın kaynağını ya tanrıya ya da karizmatik bir otoriteye dayandırmaktaydı. Geleneksel devlet varlığını devam ettirebilmek için iktidarını belirli toplumsal kesimlerle de (asiller, soylular, toprak sahipleri gibi) paylaşabilmekteydi. Dolayısıyla nüfusun çok büyük bir kesimini oluşturan geniş halk tabakası iktidarın oluşumunda herhangi bir söz sahibi olmadığı gibi, iktidarın uygulamalarına boyun eğmekle yükümlüydüler. Geleneksel dönemdeki devletlerin temel işlevleri dış saldırılara karşı ülkenin korunması ve içeride düzenin sağlanmasından ibaretti. Bunun için geleneksel devlet kendi ülkesini koruyabilecek bir ordu ve kendisini finanse edebilecek bir vergi sistemi oluşturmuştu. Oysa modern devlet bir ulus kavramı çerçeveside şekillenmekte ve iktidarın meşruiyetini ve kaynağını halka dayandırmaktaydı. Modern devlet yalnızca ulusunu dış tehlikelerden koruyan ve içeride düzeni sağlamaya çalışan devlet değildir. Modern devlet aynı zamanda eğitimden sosyal güvenliğe, sağlıktan alt yapı yatırımlarına kadar toplumun gereksinimlerini karşılamak için önemli işlevleri yerine getiren sosyal bir devlettir. Modern devlet tüm bu işlevleri yerine getirirken en rasyonel bir şekilde örgütlenmekte ve tüm faaliyetlerini yazılı hukuk kuralları çerçevesinde yapmaktadır. Yine modern devlet bireysel hak ve özgürlükleri (özel mülkiyet hakkı, seçme ve seçilme hakkı, girişim hakkı gibi) güvence altına alan bir devlettir. Modern devlet kendi sınırları içerisinde etnik ve dinsel kökeni ne olursa olsun tüm bireylerin ulusuna yurttaşlık bağı ile bağlı olmasını gerekli kılar. Bunun için tarihsel, siyasal ve kültürel bütünlüğün sağlanmasında en önemli birleştirici öğe olan ulusal kimliğin benimsettirilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla, modern devletin ortaya çıkması ile ulusalcılık hareketlerinin güçlenmesinin aynı döneme denk düşmesi bir tesadüf değildir Ekonomik Boyut Geleneksel toplumdan modern topluma geçişte ekonomik faaliyetlerin oynadığı rolün önemi çok büyüktür. Zaten ideolojik düzeyde meydana gelen değişmeler ekonomik etkenlerle desteklenmeseydi aydınlanma düşüncesinin pratik yaşama uyarlanması belki de mümkün olmayacaktı. Zira ideolojik düzeyde ortaya çıkan rönesans ve reform hareketleri ile aydınlanma düşüncesini en başta geleneksel top- Ruhban sınıf: Dünyevi yaşam ile dinsel yaşam arasındaki aracılık işlerini yerine getiren din adamları sınıfı. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

6 22 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ lumdan hoşnut olmayan ve ekonomik yönden zenginleşmeye başlayan burjuva sınıfı desteklemiştir. Burjuva sınıfının zenginleşmeye başlaması ilk önce ticaretin gelişmesiyle ortaya çıkmış ve daha sonra Sanayi Devrimi ile birlikte pekişmiştir. Burjuva sınıfının ortaya çıkması ile birlikte tarıma dayalı bir ekonomik yapıdan sanayi ürünlerinin ticaretine dayalı bir kent ekonomisine geçilmiştir. Bu ilk önce geleneksel toplumlarda toprağa dayalı olarak elde edilen zenginliklerle gücünü sürdüren toprak sahiplerini etkilemiştir. Bu durum, toprağa dayalı bir ekonomi üzerinden vergi toplayarak varlığını devam ettiren ruhban sınıfının yalnızca ideolojik ve siyasal olarak değil fakat aynı zamanda ekonomik olarak da gücünün azalması anlamına gelmektedir. Ekonomik boyuttaki değişimin başlıca özellikleri nelerdir Bilimde ortaya çıkan olağanüstü gelişmeler teknik buluşları da beraberinde getirmiş, teknik buluşların üretim sürecine uyarlanması da üretimi artırmıştır. Üreti min artması yeni pazarların bulunmasını gerekli kılmış ve bu yolla ticaret yerel boyuttan çıkarak, önce ülke ve daha sonra da dünya çapına yayılmaya başlamıştır. Ticaretin bu denli yayınlaşmaya başlaması ticaretle uğraşan kesimi zenginleştirilmiş, zenginleşen kesim de (ticaret burjuvazisi) büyük bir sermaye birikimine sahip olmuştur. Ticaret burjuvazisinin elde ettiği sermaye birikimi hem üretimde verimliliği artırmaya yönelik yeni yatırımları beraberinde getirmiş, hem de üretim mitarlarındaki artşlar ticaretle uğraşan kesimler arasındaki rekabetin artmasına neden olmuştur. Artan teknik iş bölümü, çalışma yaşamının karmaşıklaşması, hızlı kentleşme, ticaretin genişlemesi ve işçi işveren gibi yeni toplumsal sınıfların ortaya çıkması, ekonomik boyuttaki değişmenin temel özelliklerini meydana getirmektedir. Ancak ekonomik boyuttaki değişim en köklü bir şekilde onsekizinci yüzyıldaki Sanayi Devrimi ile birlikte gerçekleşmiş, ekonomik güce sahip olan yeni burjuva sınıfı feodal sistemden memnun olmayan köylü kitlesini arkasına alarak, siyasal gücü geleneksel sınıfın elinden almıştır. Bu süreç İngiltere'de daha çok evrimsel bir şekilde yaşanmışken, Fransa'da radikal bir şekilde gerçekleşmiştir Toplumsal Boyut Eğitimde fırsat eşitliği: Eğitim alandaki bir girişime, bir seçmeye vb. katılanlar arasında eşit koşulların ve olanakların bulunması durumu. Toplumsal alandaki değişmeler ideolojik, siyasal ve ekonomik değişmelere hem eşlik etmiş ve hem de onları tamamlamıştır. Toplumal boyuttaki değişmelerin çok çeşitli görünümleri vardır. Ancak biz burada yalnızca beli başlı olanlarına değineceğiz. Geleneksel ve modern toplum bireyleri arasında eğitim hizmetinden yararlanabilme açısından ne gibi farklılıklar vardır Geleneksel toplumdan modern topluma geçişte bireylerin kendi yeteneklerini ve eğilimlerini daha iyi gerçekleştirebilecekleri bir eğitim sistemi herkese eşit bir şekilde sunulmuştur. Oysa geleneksel toplumlarda eğitim yalnızca belirli kesimlere tanınan bir ayrıcalıktı. Günümüz toplumlarında eğitimde fırsat eşitliği istenilen ölçüt- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

7 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ 23 lerde sağlanamamış olmasına karşın, tüm bireyler belirli eğitim olanaklarından yararlanma konusunda eşit haklara sahiptir. Yani modern toplumda eğitim hizmetleri yalnızca belirli kesimlere değil, toplumun tümüne sunulmaktadır. Modern toplumlarda esas olan bireylerin sosyal ve ekonomik yönden eşitlenmesi değil, fırsatların eşitlenmesidir. Modern topluma geçişle birlikte eğitimin yaygınlaşması okur yazar oranını artırmış ve bu yolla bilgi geleneksel toplumlardan farklı olarak belirli kesimlerin tekelinde olmaktan çıkıp hızla yayılmaya başlamıştır. Geleneksel toplumdan modern topluma geçişte kadının toplumsal statüsünde meydana gelen değişmeler nelerdir Geleneksel toplumdan modern topluma geçişte önemli bir değişim de kadının toplumsal statüsünde yaşanmıştır. Kadınlar artık eğitim olanaklarından yararlanarak kamusal alana çıkabilmekte ve erkekler ile birlikte mesleksel, yönetsel ve bürokratik işlerde çalışabilmektedir. Kadının çalışma yaşamına aktif katılımının sağlanması ile birlikte kadının sosyal ve ekonomik statüsü yükselmiş ve erkekler ile birlikte eşit fırsat ve sorumluluklara sahip olmuştur. Kuşkusuz kadının konumundaki bu olumlu değişme, modern toplumda kadın sorununun çözümlendiği anlamına gelmemektedir. Ancak şu bir gerçektir ki, geleneksel toplumlardaki kadının statüsüne göre, günümüz kadını eğitim hizmetlerinden daha iyi yararlanmakta, çalışma yaşamında daha aktif olarak bulunabilmekte ve aile içerisinde karar alma sürecine daha fazla katılabilmektedir. Modern toplumun bir diğer özelliğini uzmanlaşma ve iş bölümünün hızlı bir şekilde artmasında görmek mümkündür. Çünkü makinalaşma ile birlikte birlikte bedensel emek, yerini kafa emeğine bırakmaktadır. Makinalar adale gücü ile yapılan işleri üstlenmekte ve çalışan nüfusun büyük bir bölümü uzmanlık gerektiren mesleklerde çalışmaktadır. Geleneksel toplumlardan farklı olarak modern toplumun çalışan nüfusu ağırlıklı olarak, tarımda değil kentte, bedensel değil zihinsel işlerde çalışmaktadır. Modern toplumlarda mesleklerdeki uzmanlaşma belirli toplumsal hizmetlerin daha etkin ve verimli bir şekilde topluma sunulmasını sağlamıştır. Özellikle tıbbın ilerlemesi sağlık hizmetlerini olumlu bir şekilde etkilemiş, buna bağlı olarak da ölüm oranlarında hızlı bir düşüş yaşanmıştır. Modern toplumun aile yapısında gözlenen değişiklikler nelerdir Modern toplum aynı zamanda aile yapısında da önemli değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Ekonomik faaliyetlerin tarımdan sanayiye doğru kayması kentlere doğru nüfus göçünü artırmış ve buna bağlı olarak geleneksel geniş aile tipi çözülmeye başlamıştır. Artık kentsel yaşamda ana-baba ve küçük çocuklardan oluşan çekirdek aile tipi egemen olmaya başlamıştır. Geniş aile: Aynı toprak parçası üstünde ve bir alie başkanının buyruğu altında yaşayan siyasal-iktisadi insan birliği. Kuşkusuz, modern toplumun ortaya çıkması ile birlikte yukarıda belirtilen değişimler ve bu değişimlerin hızı tarihsel süreç içerisinde toplumdan topluma farklılıklar göstermiştir. Diğer taraftan, modern toplumla birlikte ortaya çıkan bu değişim- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

8 24 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ ler çok yönlü toplumsal ve ekonomik sorunları tamamen çözemediği gibi yeni sorunları da beraberinde getirmiştir. Ancak, geleneksel toplumdaki bireylerin içinde bulunduğu koşullarla kıyaslandığında, günümüz insanının belirli sorunlarının çözümlenmesinde çok önemli bir aşama kaydettiği söylenebilir. 3. Çağdaş Toplumun Yapısı Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar Modern toplumun oluşumu ile ilgili sistematik bir toplum modeli ilk önce pozitivist gelenek içerisinde yer alan Saint Simon ( ) ve Auguste Comte ( ) tarafından geliştirilmiştir. Bu iki düşünürün temel sorunu toplumun içinde bulunduğu kaos ve kargaşadan bir an önce kurtulabilmesi için toplumu düzenleyen kuralların pozitivist temele dayalı olarak oluşturulması ve toplumun tekrar istikrara kavuşturulmasıdır. Daha sonraları ise modern toplumun işleyişini Karl Marks ( ) maddeci, Emile Durkheim ( ) pozitivist ve Max Weber ( ) ise rasyonalist çerçevede ele almıştır. Bu düşünürlerden Marks modern toplumun sınıf çatışmasına dayalı bir eleştirisini yaparken, Durkheim modern toplumun sorunlarını çözeceğine inandığı 'toplumsal dayanışma' kavramını ele almıştır. Weber ise modern toplumun giderek artan rasyonelleşmesine karşı kötümser bir tavır izlemiş ve bilimin niteliği üzerine pozitivizm ve modernizmin bir eleştirisini geliştirmiştir. Weber rasyonalizm kavramını, çağdaş toplumu düzenleyen kurum ve kuruluşların bürokratik bir şekilde aşırı örgütlenme süreci içerisine girmesi anlamında kullanmaktadır. Anthony Giddens modernizmi kaç boyutta ele almaktadır Günümüz düşünürlerinden Anthony Giddens (1938-) ise modernizmi dört boyutta ele almaktadır. Giddens'a göre modernizmin birinci boyutunu özel mülkiyet, sermaye birikimi, rekabet, meta üretimi ve toplumsal sınıf sistemine dayalı olan 'kapitalizm' meydana getirmektedir. İkinci boyutu, başta üretim olmak üzere iletişimde, ulaşımda ve günlük yaşamın diğer alanlarında cansız maddi güç kaynaklarının, yani teknolojinin kullanılmaya başlaması ile ilişkili olan 'sanayileşme' olgusu oluşturmaktadır. Sanayileşme boyutu mal ve hizmetlerin üretimi sürecinde kullanılan teknolojik araç gereçler kadar, bu süreç içerisinde bulunan insan örgütlenmelerini ve ilişkilerini de kapsamaktadır. Üçüncü boyut ise 'gözetim ve denetleme'dir. Bu boyutta, gözetime tabi olan toplulukların siyasal alandaki etkinliklerinin, devlet tarafından denetimi söz konusudur. Modern toplumun dördüncü ve son boyutunu ise 'şiddet araçlarının kontrolü' meydana getirmektedir. Günümüzde, şiddet araçları ulusal sınırlar içerisinde modern devlet tarafından sahiplenilmekte ve denetlenmektedir. Giddens'a öre bu modern toplumun önemli bir boyutunu göstermektedir. Çünkü savaşın sanayileşmesi, tüm şiddet araçlarının modern devletin yetkisi ve denetimi altında bulunmasını gerekli kılmaktadır. Modern toplumun ortaya çıkması ile, zaman ve mekan kavramlarında bir dönüşüm yaşanmıştır. Buna göre, geleneksel toplumlarda belirli bir zaman ve mekan boyutu ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

9 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ 25 içerisinde sıkışmış ve kendi içine kapalı olan toplumsal ilişkiler, kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması ve ticaretin gelişmesi ile birlikte yerellikten çıkmaya başlamıştır. Ayrıca, geleneksel toplumlardan farklı olarak, çağdaş toplumda insanların belirli ekonomik ve kültürel amaçlar doğrultusunda coğrafi olarak hareket alanlarının genişlemeye başlamasının da bu sürece katkısı olmuştur. Yerellik dışına taşan ilişkilere bağlı olarak ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi ve askeri ilişkiler gelişmeye başlamış ve çağdaş toplum yerel olan ile küresel olan arasındaki çok yönlü ilişkilerin geliştiği bir küçücük köy haline gelmiştir. Artık dünyamızın bir yöresindeki bir olgu ve olay, kolayca kendi coğrafyasının dışına taşabilmekte ve küresel bir olgu ve olay haline gelebilmektedir. Bu nedenle modern toplumun en önemli özelliklerinden biri de 'küreselleşme'dir. Küreselleşme nedir Literatürde küreselleşme kavramının çok farklı tanımları yapılmaktadır. ancak genel olarak küreselleşmeyi dünya toplumlarının sanayideki gelişmelerine ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasına paralel olarak ekonomik, siyasal ve kültürel düzeyde dünyanın bir ucunda oluşmakta olan olayların, kararların, çalışmaların ve etkinliklerin yerel ve ulusal sınırların ötesine taşarak diğer toplumları etkileyebilmesi olarak tanımlayabiliriz. Bu anlamda küreselleşme, dünya toplumlarının ekonomik, siyasal ve kültürel boyutta birbirlerini etkilemelerini ifade etmek için kullanılmaktadır. Ancak gözden uzak tutulmaması gereken bir nokta da, küreselleşme ile dünya toplumlarının ekonomik, siyasal ve kültürel boyutta etkileşim içerisine girmesi dünyamızın işlevsel açıdan bütünleştiği, çatışmaların azaldığı ve farklılıkların ortadan kalktığı anlamına gelmemelidir. Zira küreselleşme hem farklılaşmayı, hem çatışmayı ve hem de bütünleşmeyi içeren çok yönlü bir gelişmedir. Yine aynı şekilde, küreselleşmenin etkisinin artması, yerel olan tüm öğelerin yok olması anlamına gelmemelidir. Günümüzde küresel etkilere karşı hem kültürel boyutta, hem siyasal boyutta yerel bir tepkinin giderek güçlendiğini söyleyebiliriz. Balkanlar'da ve Kafkasya'da yerel düzeydeki etnik ve milliyetçi akımların güçlenmesi buna örnek olarak verilebilir Modern Toplumun Özellikleri Modern toplumun oluşması ile birlikte toplumsal yaşamda egemen olan düşünsel, kültürel, siyasal ve ekonomik gelişmeleri şu şekilde sıralayabiliriz: Ekonomik, siyasal ve kültürel ilişkiler gelişerek kendi içine kapalı olan toplumların bütünlüklerini parçalamış ve onları küresel dünyanın bir parçası haline getirmiştir. Üretilen mal ve hizmetlerin uluslararası hareketliliğine bağlı olarak çok uluslu şirketlerin sayısı artmıştır. Ekonomik, siyasal, kültürel ve askeri alanda IMF, NATO ve Avrupa Topluluğu gibi çok uluslu kuruluşların sayısı giderek artmıştır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

10 26 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ İnsan hakları, nükleer silah ve savaş karşıtlığı ve çevrecilik gibi yeni toplumsal akımlar ortaya çıkmıştır. Olimpiyat Oyunları ve Dünya Futbol Şampiyonası gibi uluslararası sportif faaliyetler giderek yaygınlaşmıştır. Nobel ve Oscar gibi uluslararası bilim ve sanat ödülleri verilmeye başlanmıştır. Turizm büyük bir hızla gelişmiştir. Etnik ve milliyetçi akımlar güçlenmeye başlamıştır. Kitlesel üretimi besleyen kitlesel tüketim kalıpları ortaya çıkmıştır. Sermayenin uluslararası hareketliliği, bankacılığı ve borsa yolu ile daha da artmıştır. Yazılı ve görsel kitle iletişim araçları toplumsal yaşamın hemen hemen her alanına nüfuz eder hale gelmiştir. Günümüzde sivil toplumu meydana getiren toplumsal sınıflar, çıkar grupları, baskı grupları, dini cemaatler ve gönüllü kuruluşlar gibi çeşitli gruplar örgütlenmeye başlamıştır. Toplumsal, ekonomik ve kültürel alanlarda bilgiye ve bilgi teknolojisine sahip olma önemli bir güç kaynağı haline gelmiştir Modernleşme'ye Yönelik Eleştirel Görüşler Modernleşme ve ona eşlik eden sanayileşme olgusu, olumlu ve olumsuz sonuçları ile günümüze kadar gelmiştir. Modernleşmenin olumlu yanları kadar olumsuz yanlarını ön plana çıkaran ve hatta modernleşmeyi tamamen reddeden düşünürler bulunmaktadır. Onsekizinci yüzyıldan ondokuzuncu yüzyıla geçilmesi ile birlikte aydınlanma düşüncesi ve onun bir uzantısı olan pozitivist toplum modeli ve modernleşme üzerine eleştiriler ortaya çıkmaya başlamıştır. Eleştirilerin bir kısmı daha çok Almanya'da ortaya çıkan romantizm akımından gelmiştir. Romantizm akımı içeriside yer alan düşünürler modernleşme ile birlikte toplumlardaki tüm değerlerin büyük bir yıkıma uğradığını ve toplumu toplum yapan bu değerlerin yerine yenilerinin konulamadığını öne sürmüştür. Romantizme göre, ahlaki ve kültürel yönden aydınlanma ve modernizm, toplumsal yaşamı yıkıma uğratmıştır. Daha sonraları ise Karl Marks ( ) ekonomik temelden hareket ederek kapitalist üretim ilişkileri var oldukça, sanayileşme ve modernleşme ile toplumsal sorunların çözümlenemeyeceğini öne sürmüştür. Diğer taraftan Alman Sosyoloğu Max Weber'e göre, modernleşme ve rasyonelleşme ile birlikte toplumun daha ileriye doğru gittiğini öne sürmek mümkün değildir. Çünkü aşırı rasyonelleşme katı kuralları ve bürokrasiyi beraberinde getirdiği için irrasyonelliği içinde taşımaktadır. Modernizme karşı kötümser bir tavır izleyen Herbert Marcuse ( ) ve Jurgen Habermas (1929 -) gibi çağdaş düşünürler ise modernleşmenin insan, toplum ve doğa üzerindeki olumsuz sonuçları üzerinde durmaktadırlar. Modern toplum hangi yönlerden eleştirilmiştir ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

11 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ 27 Modernleşme ile birlikte gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş ülkeler arasındaki sosyal ve ekonomik farkın azaldığını pek söyleyemeyiz. Hatta gelişmiş olan ülkeler, sanayileşme ve modernleşme süreci içerisinde kendilerinin avantajlı konumlarını sürdürebilmekte ve bu durum ülkeler arasındaki eşitsizliği yeniden üretebilmektedir. Bu eşitsizliğin yeniden üretilmesinde gelişmiş ülkelerin lehine işleyen küresel düzeydeki ekonomik ve siyasal ilişkiler önemli bir rol oynamaktadır. Diğer taraftan az gelişmiş ülkeler uzun zamandan beri modernleşmenin gerektirdiği reformları yapmış olmalarına rağmen gelişmiş ülkelerin seviyelerine bir türlü ulaşamamaktadırlar. Bunda ekonomik ve siyasal açıdan az gelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkelere bağımlı olmalarının etkisi çoktur. Bu da göstermektedir ki, modernleşme projesi az gelişmişliği ve bağımlılığı ortadan kaldıramamakta ve hatta bunu süreklileştirmektedir. Geleneksel yaşam biçiminin ortadan kaldırılması ve onun yerine modern bir yaşam biçiminin kurulması modernleşmenin özünü oluşturmaktadır. Ancak yeni bir yaşam biçimi kurulurken geçmişe ait olan her şeyin parçalanıp yok olması yeni sıkıntıları beraberinde getirmektedir. Bu anlamda modernleşme bir yönüyle yıkıcı olurken diğer yönü ile yapıcıdır. Oysa, geleneksel değerler ile yeni değerlerin çok iyi bir bileşiminin sağlanması gerekmektedir. Modernleşme projesinin bu anlamda çok başarılı olduğunu söyleyemeyiz. Kimi zaman modernleşme projesini yürütenler, modernleşmenin araçlarını amaç haline getirmekte ve modernleşmeyi gerçekleştirebilmek için baskı ve zor kullanmayı bir yol olarak seçebilmektedirler. Modernleşme projesine getirilebilecek bir eleştiri de tek tip insan modelinin yaratılmaya çalışılmasıdır. Bu da modern toplumda kültürel çeşitliliği ve zenginliği ortadan kaldırmaktadır. Çünkü modernleşme projesi çağdaş insanın ve çağdaş toplumun profilini çizerken belirli kalıpları ölçüt olarak almakta ve bunu günlük yaşam pratiğine toplumların farklılıklarını gözardı ederek uygulamaya çalışmaktadır. Modern toplumda birey giderek yalnızlaşmakta kendine ve çevresine karşı yabancılaşmaktadır. Ayrıca modernleşmenin en önemli dayanaklarından biri olan sanayileşmeyle bir yandan insanın maddi yaşamında ve refahında önemli gelişmeler sağlanırken bir yandan da içinde buluduğumuz doğal çevreye (sanayi kuruluşlarının zararlı atıkları ve ozon tabakasının delinmesinde olduğu gibi) çok büyük zararlar verilmektedir. Modern toplumlarda bilimsel ve teknik ilerlemeler silah sanayisini de etkilemekte ve bu yolla savaşlar insanlık tarihinin hiç bir döneminde görülmemiş bir şekilde kitlesel ölümlere neden olabilmektedir. Yabancılaşma: İnsanın kendi çabasının kendisine yabancı bir güce dönüşmesi. İnsanın kendi eylemlerine egemen olacağına, onların egemenliğine girmesi. Bir güçsüzlük duygusu, kendine güvenin yitirilmesi, sosyal yaşamın düzenlenmesine ilişkin değerlerin özümsenememesi. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

12 28 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ Özet Son iki yüzyıllık dönemde geleneksel toplum yapısından modern toplum yapısına geçiş sürecinde yaşanan toplumsal ve kültürel değişimlerin hızı ve yaygınlığı belki de insanoğlunun onsekizinci yüzyıla kadar yaşamış olduğu değişimden daha fazla olmuştur. Bunda en çok bilimin ve tekniği gelişmesi ve bu gelişmelerin günlük yaşama uyarlanmasının etkisi olmuştur. Bilimin ve tekniğin ilerlemesine toplumsal ve kültürel öğeler de eklemlenerek onsekizinci yüzyılda aydınlanma hareketi ile birlikte modern toplumun oluşumuna olanak sağlayan gelişmeler günümüze kadar hızla ilerlemiştir. İletişimin, ulaşımının ve ticaretin giderek yaygınlaşmaya başladığı dünya, o eski kendi içine kapalı dünya değildir artık. Modern dünya bilginin, mal ve hizmetlerin sınır tanımayan bir şekilde akıp gittiği ve insanoğlunun içinde bulunduğu coğrafi mekan ne kadar yakın ya da uzak olursa olsun derinden etkilendiği bir dünyadır. Günümüzde bilimin niteliği konusundaki iyimserlik onkesizinci yüzyıldaki kadar güçlü olmasa bile, çağımız yine de bilimin ve tekniğin çağıdır diyebiliriz. Özellikle kitle iletişim araçlarının gelişmesi teknolojik yeniliklerin insanın günlük yaşamının her alanına kadar girmesine olanak tanımıştır. Geleneksel toplumdan modern topluma geçişte onsekizinci yüzyılda yaşanan toplumsal, siyasal ve ekonomik etkenler önemli rol oynamıştır. Aydınlanma hareketi rönesans ve reform hareketlerinden devraldığı birikimin üzerine Sanayi Devrimi ve Fransız İhtilali'nin ekonomik ve siyasal birikimini de katarak geleneksel toplumdan modern topluma köklü bir geçişi sağlamıştır. Böylece aydınlanma öncesi toplumlarda doğal ve toplumsal dünyayı açıklayan geleneksel dünya görüşü ve siyasal meşruyetini kutsal kitaplardan alan dinsel otorite, yerini aklın doğal ve toplumsal dünyayı açıklamaya çalıştığı bilimsel dünya görüşüne ve meşruiyetini halktan alan demokratik yönetim biçimine bırakmıştr. Bu çerçevede modern topluma yön vermede gelişme, ilerleme, akıl, bilim, modern devlet, demokrasi, laiklik, yurttaşlık ve milliyetçilik gibi kavramlar ön plana çıkmıştır. Bu çerçevede ortaya çıkan dönüşümleri şu şekilde özetleyebiliriz. Düşünsel boyutta geleneksel dünya görüşü yerini pozitif dünya görüşüne, Siyasal boyutta geleneksel otorite yerini demokratik otoriteye, Ekonomik boyutta tarımsal üretim yerini sanayi üretimine, Toplumsal boyutta ise kapalı toplum yapısı yerini toplumsal ve kültürel yönden açık topluma bırakmıştır. Buna göre, eğitim olanaklarının yaygınlaştığı, işbölümü ve uzmanlaşmanın arttığı, kadının çalışma yaşamına daha aktif olarak katıldığı, geniş aile tipinden çekirdek aileye doğru bir geçişin olduğu, kentsel nüfusun arttığı ve iletişim araçlarının tüm toplum yaşamını etkilemeye başladığı bir modern toplum yapısına geçilmiştir. Modern toplum aynı zamanda küresel ve yerel boyutta siyasal, ekonomik ve kültürel düzeydeki ilişkilerin etkileşim içerisinde bulunduğu bir toplumdur. Bu çerçevede insan toplumları birbirlerine daha fazla yaklaşmış ve dünyamız adeta küçük bir köy haline gelmiştir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

13 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ 29 Ancak modernleşme ile birlikte insanoğlu sorunlarını istediği ölçüde çözebilmiş değildir. Modernleşme insan yaşamını birçok yönden kolaylaştırmış olmasına karşın, birçok karmaşık sorunu beraberinde getirmiştir. Bunların en başında sanayileşmenin bir sonucu olarak doğal çevrenin kirlenmesi, modernleşme projesinin toplumsal yaşama geçirilmesinde zaman zaman baskı ve şiddetin uygulanması, bireyin giderek kendine ve çevresine yabancılaşması ve bilimsel ve teknik gelişmelerin silah sanayisinde kullanılması ile kitlesel ölümlerle sonuçlanan savaşların olması gibi sorunlar gelmektedir. Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz. 1. Modern toplumun oluşumu ile ilgili ilk sistematik toplum modelini geliştiren ve pozitivist gelenek içerisinde yer alan düşünür aşağıdakilerden hangisidir A. F. Bacon B. K. Marx C. A. Comte D. M. Weber E. A. Giddens 2. Modern toplumun işleyişini bürokratik anlamda aşırı bir rasyonelleşme olarak gören düşünür aşağıdakilerden hangisidir A. M. Weber B. K. Marx C. J. Locke D. A. Giddens E. D. Hume 3. Aşağıdakilerden hangisi A. Giddens'ın modernizmi ele alırken kullandığı kavramlardan biri değildir A. Kapitalizm B. Sanayileşme C. Gözetim ve denetleme D. Şiddet araçlarının kontrolü E. Din 4. Aşağıdaki düşünürlerden hangisi modernizme karşı kötümser bir tutum izlemiştir A. A. Comte B. J. Habermas C. S. Simon D. E. Durkheim E. J. Locke AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

14 30 GELENEKSEL TOPLUMDAN MODERN TOPLUMA GEÇİŞ 5. Modenleşmeye karşı yöneltilen eleştiriler aşağıdaki akımlardan en çok hangisi tarafından getirilmiştir A. Pozitivizm B. Liberalizm C. Emprisizm D. Romantizm E. Sekülarizm Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Black, C.E. (1986) Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. Çiğdem, A. (1993) Aydınlanma Düşüncesi, İletişim Yayınları, İstanbul. Giddens, A. (1994) Modernliğin Sonuçları, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Gökberk, M. (1980) Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul. Hall, S. ve Gieben, B. (1994) Formations of Modernity, Polity, Cmbridge. Hall, S. ve Jacques, M. (1996) Yeni Zamanlar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Kongar, E. (1983) Devrim Tarihi ve Toplum Açısıdan Atatürk, Remzi Kitabevi, İstanbul. Küçük, M. (1994) Modernite versus Postmodernite, Vadi Yayınları, Ankara. Özkalp, E. (1993) Sosyolojiye Giriş, ESBAV Yayınları, No.87, Eskişehir. Suğur, N. (1994) Küreselleşme Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme, Birikim, No.73, Mayıs. Tezcan, M. (1984) Sosyal ve Kültürel Değişme, A.Ü.E.B.F. Yayınları, No.129, Ankara. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ