MAKALELERLE MARDIN I T ARİH-COGRAFY A. Hazırlayan: Dr. İbrahim ÖZCOŞAR

Transkript

1 MAKALELERLE MARDIN I T ARİH-COGRAFY A Hazırlayan: Dr. İbrahim ÖZCOŞAR İstanbul-2007

2 islamln ilk FETiH YILLARINDA NUSAYBiN VE KLASiK islam KAYNAKLARINA GÖRE NUSAYBiN'iN FETHi Mehmet AZiMLi* Giriş Bildirimiz üç bölümden ol uşmaktadır. İlk bölümde İslam fethi öncesi Nusaybin'in coğrafi ve siyasi durumunu, ikinci bölümde Nusaybin'in Müslümanlarca fetlledilmesi olayını, üçüncü ve son bölümde ise fetih sonrası Nusaybin'de meydana gelen bazı olay l arı aktarmak istiyoruz. A. Nusaybin'in Müslümanlarca Fethi Öncesi Konumu Nusaybin, tarih kitap l arında, o günkü dünyada aktif olarak ku llanılan ticari kavşak yollar ı üzerinde, 1 Şam ve Musul arasında, marnur ve öldürücü akrepleri ile 2 meşhur, yeryüzündeki şehirlerin en güzeli ve en temizi olarak zikredilmiştir. 3 * Doç. Dr. Mehmet AZİMLİ Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı DİYARBAKIR. Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyumu 27,28 Mayıs Kalkaşendi, Subhu '1-Aşa, Beyrut 1984, IV, Yakut, ei-hamevi~ Mucemu'l-Buldan, Beyrut 1990,V, 233; Kalkaşendi, IV, Hemedani, el-buldan, Beyrut 1996, 179.

3 Makaleler Mardin Asurlular zamanında "Nasıbına" şeklinde ifade edilen Nusaybin şehr i, tarihin çeşitli dönemlerinde Nisibis, Nasibin, Nisibin adlarıyla anılıyordu. Eski çağın önemli ticari yolları üzerinde bulunduğu için önem verilen Nusaybin, o zamanlar Aramiler, Asuriler ve Babiller arasında savaşlara sahne oluyordu. 4 Sasanilerin bir dönem hakim o lduğu Nusaybin şehri Bizanslılar ile Sasaniler arasında geçen uzun savaşların yaşandığı alan üzerinde idi. Nusaybin yakınlarındaki tarihi Dara askeri garnizonu bunun en önemli göstergelerindendir. 5 Nusaybin, o dönemlerde doğudan gelen Sasani akıniarına direnmiştir. Sasani kralı Il. Şapur Anadolu'ya girdiğinde Mezopotamya ve Anadolu'nun doğu kısmını Bizans'tan geri almış, ancak Amida ve Nusaybin kalelerindeki kuvvetler teslim olınamışlardır. Bunun üzerine II. Şapur kuşatmayı - bırakarak ülkesine dönmek zorunda kalmış daha sonraki seferinde Nusaybin'i şehre giren gizli bir tünel vasıtasıyla ele geçirebilmiştir. 6 Bizans' ın tekrar eline geçtiğinde ise şehir, talan edilmiş, katliamlar yapılmış, ağaçlar 7 yaikılmıştır. Bizanslılar, bölgede Sasaniler ile mücadele eden. birlikleri için, Amid ve Teli Mevzen (Viranşehir) ordugahlarının yeterli olamadığından Nusaybin'e önem verdikleri ve yığmak yaptıkları, fakat Sasani kralı Anuşirvan'ın öldürücü akreplerini kullanarak Nusaybin'i fethettiği belirtilir. 8 İslam öncesinde Nusaybin bir ara Nesturi Hıristiyanlarının merkezi oldu. 9 aynı zaman da İslam kaynaklanna göre Nusaybin Süıyani okulu ve kültürüyte meşhur bir kent idiı o ve buradan ünlü Süıyani tarih ve dil bilginleri çıktı. ı ı Honigmann, Nastbin,İA, istanbul1988, IX, 100. Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Smtrlan, istanbul 1970, Taberi,Tarilw'I-Ümemi ve'l-lvfiiliik, Beyrut 1997,!, Taberi, l, ' 8 Yakut, V, Honigmann, Nasıbin, IX, 101; Işıltan,UJfa Bölgesi Tarihi, istanb_ul 1960, Dineveri, Ahbaru 't-tt va/, Beyrut, trz Dineveri,

4 Ta rih-coğrafya B. Nusaybin'in Müslümanlar Tarafmdan Fethi Müslüman ların Nusaybin'e ilgisi İslam'ın ilk yıllarına kadar dayanır. Kuranda ki Cin suresindeki Peygambere gelen cinlerin Nusaybin cinleri olduğu, 12 Nusaybinli bir Hıristiyan bilginin Selman-ı Farisi'ye son peygamberin gelmesiyle ilgili bazı sözler söylediği, ayrıca Kuranda (Bakara-259) de geçen Üzeyr Peygamberin başından geçen hayvanının ölüp tekrar dirilmesi o layının burada geçtiği, 13 Süleyman A. S. ın buray ı fethettiğine dair 14 aslı olsun olmasın tarihsel ve kültürel bilgil~r, fetih öncesi Müslümanların buraya olan ilgisinin göstergelerinden sayılabi l ir. Bazı kaynaklar Nusaybin'in fethinin Ebu Muse' l-eşari komutasındaki Musul üzerinden gelen Irak ordusunca gerçekleştiğini, bazıları da Halid b. Velid'in fethettiğini 15 belirtiderse de 16 daha ağırlıklı görüşe göre İ yaz b. Ganm komutasındaki Şam ordusu tarafından 19 (640)'da fethedild i ği kaynaklarda aktarı lınaktadır. 17 İbn Asem'in Fütuh'un da geçen mancınıklarla şehri n içine akreplerin atılmasıyla gerçekleşen fetih olayı,t 8 İslam öncesi İran kralı Anuşirvan'ın Nusaybin'i ele geçirme hikayesine benzemektedir ve büyük ihtimalle ~ir karıştmna yapılmıştır. İyaz b. Öanın, el-cezire'yi fethe memur edilince 19 askeriyle yola çıkmış ve Ruha'da (Urfa) karargah kurup, şehi r ahatisi ile cizye ve rıneleri şartıyla sulh yapmışt ı. İyaz, bu bölgeyi genellikle şehirleri sulhen, topraklan ise anveten (savaşla) ele geçirmişti. 20 İyaz, bundan sonra Nusaybin'i kuşattı. Ancak fethetmekte aciz kalınca yanında bulunan Malik b. Eşter' i bin atlı ile Amid ve 12 Taberi,.I, Vakıdi, Tarilut Futühi '1-Cezire ve '1-Hcibzir ve Diyarbekr ve'/- b cik, D1meşk 1996, I 60. (Bu eser Vakıdi'nin Fützihii 'ş-şam adlı eserinin bir bölümüdür) 14 Kalkaşendi, IV, Halife b. Hayyat, Tarilıu Halife b. Hayyat, Çev; Abdülhalık Bakır, Ankara 200 l, ı 7 I. 16 Bkz. İbn Kes ir, e/-bidaye ve 'n-nihaye, Beyrut ı 987, VII, Belazüri, Fütühu '/-Bii/dan, Beyrut ı 991, lbn Asem, el-futuh, Beyrut, trz, ı, Işıltan, 61., 20 Belazüri, ı

5 Makaleler Mardin Meyyafarikin taraflarına gönderdi. 2 ı Nusaybin'in kuşatması sürdüğü sırada Nusaybin'in Taryatus isimli hakimi şehrin önde gelen şahsiyetlerini ve halk liderlerini Meryem kilisesinde toplayarak, onlara gelen Arapların Urfa civarındaki fethettikleri diğer şe~_irlerde, uyguladıkları adilane uygulamaları anlattı ve teslim olmamn.engüzel yol olduğunu belirterek onları ikna etti. Nusaybinlile~ de arş.larında tartışarak sonuçta ona uymaya karar verdiler?! Taryatus, elli kişilik şehrin önde gelenleriyle birlikte İyaz'a gidip durumu anlattı ve Müslümanların adalet ve insafla davrandıkları haberlerini işittiklerini, aynı adaleti kendileri için de beklediklerini, daha önceki beldelerde ne uygulandıysa, aynısının kendilerine de uygulanmasını, kendilerinden din değiştirmek isteyenler için bir engel olmadığını belirtti. İyaz, ona ikramlarda bulundu"-~e kendisine çok önem verdi. Ona diğer beldelerdeki şaıtlar altında sulh yapacağını Müslümanların adalette bulunacağını ve taşkınlıkta bulunmayacağını belirtti. Böylece aralarında antlaşma gerçekleşti. 23 Nusaybin için de yürürlüğe konulan Ruha antlaşmasına göre; Nusaybinliler, Cizye vermeleri, hıyanet etmemeleri, köprü ve yolları tamir etmeleri, Müslümanlara iyi niyet beslemeleri, yollarını şaşıraniara yol göstermeleri karşılığında can ve mallarının emniyette olacağı şeklinde bir antlaşma yapılmıştır. Daha sonra şehrin hazinesi İyaz'a verildi, İyaz da halkın elindeki mallara dokunınadı. İyaz bundan sonra yanına Ensar ve muhacirinden kırk kişi alarak Nusaybin'e girdi ve Meryem kilisesi yakınına konakladı ve bu-raya bir cami inşa etti..bu arada Müslümanlardan gördükleri hoş muamele, yıllardır işg~l orduları tarafından katledilen, yağmalanan Nusaybiniiiere tesir etti ve şehrin çoğunluğu ile birlikte yakın bir kısım köyler de Müslüman oldu: İyaz, burada bir ay kaldık1:an sonra, buranın eski hakimi olup Müslümanların güzel muamelesinden etkilenerek Müslüman olan Taryatus'u, Nusaybin'de yönetici olarak bıraktı ve bu şahıs Hz. \ 21 İbn Asem, I, 258. :n Vakıdi, Vakıdi,

6 Tarih-Coğrafya Osman zamanındaki ölümüne kadar Nusaybin'de yöneticiliğe devam etti. 24 C. Fetih Sonras ı Nusaybin Nusaybin, Müslümanlar tarafından fethedilen ei-cezire bölgesinde ki coğrafya içinde en fazla önem verilen merkezlerden biriydi. O dönemde Müslümanlarca esir edilen Rodos isimli bölgede etkili olan bir kişinin, İyaz b. Ganm'e kendisine Nusaybin verilmesi karşılığında, Harran' la beraber bazı kale halklarını Müslümanlara teslim olmaya ikna ede bileceğ ini ve cizyesin i de ödeyeceğ ini söylemişti. Bunun üzerine İyaz, Rodos'u süvari birlikleriyle Harran'a gönderm i şti. 25 Bu durum o dönemdeki Nusaybin'in önemini gösteren o laylardand ı r. 26 Fetihten sonra şeh r i n önde gelenlerden oluşan bir Nusaybin heyetinin halife Hz. Ömer' e giderek üzerlerindeki cizyenin ka ldırılması için tekiifte bulu n duğu, ancak Hz. Ömer' in bunu kabul e tmediği belirtilir. 27 Sonraki y ıll arda Nusaybin el-cezire'ye bağ lı olmakla birlikte merkezle iıtibatı Şam üzerinden sağlanıyordu. Buna bir örnek verirsek Hz.Osman döneminde Nusaybin valisi kendisine yapılan akrep sokma şikayet l eri ni Şam valisi Muaviye'ye aktardığı belirtilir İslam fetihleri sonrası Müslüman ulemasının çokluğu ile meşhur olan 2 ~usaybin, ilk zamanlar Müslümanları n kendi ara larında kavgalara sahne olmuş, sonraki y ıllarda Müslümanlad a sın ır Suğur bölgesi o l duğundan dolayı Bizans ile Müslümanlar arasında, ardından da Müslümanlada Haçlı lar arasındaki mücadelelere sahne olmuştur. 30 Emevi halifesi Abdülmelik döneminde iç karışıklıkları n Nusaypin'e de s ı çrarl ığını görüyoruz. Muhtar es-sekafı'nin emri altındaki Yezit b. Enes Nusaybin önlerinde Abdülmelik'in ordusu ile Vakıdi, 162. Vakidi, 104. Vakıdi, 100. İbn Kesir, yu, 76. Belazüri, 256. Kalkaşendi,VIII, \ Honigmann,

7 Makaleler Mardin savaşmış ve mağlup olmuştur. 31 Ayrıca Muhtar ' ın önemli komutanı ve bu devrin önemli liderlerinden İbrahim Eşter'in burada ikamet ettiğini görüyoruz. 32 Hadcilerin önde gelen liderlerinden Dahhak, 128 (746) da 120 bin kişi ile Nusaybin'i kuşatınca son Emevi halifesi Mervan o günlerde Harran emiri olan oğlu Abdullah'ı Nusaybin'e göndererek Hariciterin el-cezire bölgesini ele geçitmesine engel olmuş ve 33 Nusaybin'de gerçekleşen savaşta Dahhak öldürülmüştü. 34 Abbasi ihtilalinin önemli şahsiyeti Ebu Müslim Horasani, 137 (754) de Abbasilere karşı ayaklanan Ebfı Cafer Mansur'un amcası Abdullah b. Ali ile Nusaybin'de ~ karşılaşmış, 35 Abdullah b. Ali Nusaybin'de hendek kazarak kendini Ebu Müsliııt Horasani'ye karşı korumuştur. 3 6 Mutas ı m'ın 223 (837)'te Bizans seferleri yolunda buraya uğradığı ve dönemin ünlü komutanı Uceyf b. Anbese'yi burada 37 saf dışı bıraktığını biliyoruz. 38 Mısır'daki Toloniler devletinin emiri Alunet b. Tolun 266 (879)'da Nusaybin ve etrafına sefer düzenlediği nakledilir. Ayrıca bölgesel komutanlada bu dönemdeki mücadeleler 39 yoğunlaş ı r. Bu dönemde gerçekleşen 266 (879) bir Bizans saldırısında -çok sayıda Müslüman'ın katledildiği, 250 tanesinin esir edildiği, bunun üzerine Nusaybin halkının Bizans ordusuna karşı çok direnç göstermesi sonucu Bizans ordusunun geri dönmek zorunda kaldığı, (927) de İs lam tarihinde ilk sosyalist içerikli devlet kuran. ve o dönem estirdikleri terör ve yağma ile bölgedeki herk~se kor~u yaşatan Karmatiler'in Nusaybin'i işgal ettikleri, 41 bir dönem Seyfud-Devle el Dineveri, 268. Dineveri, 272. Taberi, IV, 301. İbn Kes ir, X, 29. lş1ltan, ıı4. ' Taberi, IV, 378. Yakubi, Tari/w Yakubi, Beyrut, ı993, II, 437. Taberi,V, 246. Taberi,V, 525. Taberi,V, 523. Honigmann, Nasıbin, IX, ı O ı. 162

8 Tarih-Coğrafya. Hamdani'nin 328 (940) da Nusaybin'i ele geçirdiği belirtilir. Sonraki yıllarda Eyyubiler 42 ve büyük Selçuklu sultanı Tuğrul bey tarafından ele geçirilıniştir Makrizi, es-sulu/c, Beyrut, 1997, I, 289. ' '- 43 Makrizi, 1,