ANKARA ÜNİVERSİTESİ AVRUPA TOPLULUKLARI ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ 32. Dönem AB ve Uluslararası İlişkiler Temel Eğitim Programı

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ AVRUPA TOPLULUKLARI ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ 32. Dönem AB ve Uluslararası İlişkiler Temel Eğitim Programı YAYGIN EĞİTİM VE GENÇLİK SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ Fatoş Oktay Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Ankara 2003

2 2 İÇİNDEKİLER I- GİRİŞ...3 II- YAYGIN EĞİTİM... 4 A- Tanımlar... 4 B- Yaygın Eğitim Kavramı ve Bilimsel Kökenleri... 6 III-TÜRKİYE, AVRUPA BİRLİĞİ VE AVRUPA KONSEYİ NDE YAYGIN EĞİTİM A- Türkiye de Yaygın Eğitim Milli Eğitim Bakanlığı AB Eğitim ve Gençlik Programları Dairesi B- Avrupa Birliği nde Yaygın Eğitim Yaşam Boyu Öğrenme Beyaz Kitap ve Gençlik Programı Yaşam Boyu Öğrenme İlke Kararı C- Avrupa Konseyi nde Yaygın Eğitim Gençlerin Yaygın Eğitimleri Konusunda Ortak Anlayış Yaygın Eğitim Çalışmaları ve Bakanlar Komitesi nin 2003(8) Sayılı Tavsiyesi Tavsiye Metninin Yorumu IV-DEĞERLENDİRMEDE KARŞLAŞILAN ENGELLER A- Yöntembilimsel Şartlar B- Politik ve Kurumsal Şartlar V- SONUÇ KAYNAKÇA... 28

3 3 I- GİRİŞ Yaygın eğitime (non-formal education) ilişkin literatür tarandığında, konu hakkındaki görüşlerin çoğunlukla birbirinden farklılık arz ettiği görülmektedir. Colley, Hodkinson ve Malcolm; konuya kavramsal açıklık getirmek amacıyla, ilgili literatürü inceleyerek gerçekleştirdikleri geniş kapsamlı çalışmalarında, örgün (formal) ve yaygın (non-formal) eğitim ile formal olmayan eğitim (informal) kavramları arasındaki sınırlar veya ilişkilerin ancak belirli bağlamlar çerçevesinde anlaşılabileceğini ifade etmektedirler. Bu kavramlarda sık sık önemli oranda hem örtüşme hem de uyuşmazlık gözlenmektedir. Yazarlar sınıflandırmada karşılaştıkları üç probleme dikkat çekmektedirler. Birincisi, metinlerin birçoğunda formal olmayan (informal) öğrenmenin doğrudan formal olmayan öğrenme şeklinde tanımlanmasıdır. İkincisi, konuya ilişkin listelerin bir çoğunun, bir formun bazen etik, bazen yarattığı etki açısından diğerinden daha üstün olduğuna ilişkin varsayımlar içermesidir. Sonuncusu, yaygın eğitime ve formal olmayan eğitime ilişkin örtüşen literatürün varlığıdır. Bütün bunlar üç değişik öğrenme veya eğitim şekli arasında net bir ayrım yapılmasını zorlaştırmaktadır. 1 Söz konusu çalışmaya göre, ne kadar az oranda olursa olsun formal ve formal olmayan boyutlar, herhangi bir öğrenme durumunda hemen hemen her zaman bulunmaktadır. Öğrenmenin, çoğunlukla formal ve formal olmayan bütün unsurları birleştiren bir öğrenme ortamındaki karmaşık sosyal uygulamalarca belirlenmesi nedeniyle, öğrenmenin gerçekleştiği hemen hemen bütün durumlarda, hem formal hem de formal olmayan öğrenmenin unsurları mevcuttur. Burada önemli olan, bu tip öğrenmeler arasındaki sınırlar değil, belirli öğrenme durumlarında formal olma ve olmamanın boyutları arasındaki iç bağlantılardır. Araştırmacılar öğrenmeyi formal olma ve olmama noktasında karmaşık bir birleşen olarak görürken, non-formal kavramının rolünü ve amacını henüz net olarak keşfedemediklerini belirtmektedirler. 2 Yaygın eğitimin sık sık örgün eğitimin karşıtı olarak tanımlandığı da görülmektedir. Birçok uygulayıcı; gençlik örgütleri ve diğer kuruluşların, okulların kapasitelerinin ötesinde alternatif eğitim yolları sağlama konusundaki potansiyellerine 1 Helen Colley, Phil Hodkinson ve Janice Malcolm, non-formal learning: mapping the conceptual terrain. a consultation report, s. 1-3, < ( ). 2 a.g.e., s

4 4 dikkat çekmektedirler. Bununla beraber bu anlayış eğitim sektörleri arasında bütünleyici yaklaşımı savunanlarca eleştirilmektedir. Avrupa kuruluşları ve Avrupa Gençlik Formu, Avrupa da yaygın eğitim için sertifikasyon yollarını ve kalite standartlarını oluşturma çabası içindedir. Yaygın eğitimin değerinin tanınması tartışmaların bir boyutunu oluştururken, diğer yandan da gençlik çalışması içinde yer alanlar yaygın eğitimi tanıma ve sertifikalandırma sürecinde gençlik çalışmasının ve yetiştirmenin (training) kendine özgü kimi özelliklerini kaybedeceği kaygısını yaşamaktadırlar. 3 Alana ilişkin kavram kargaşası devam ederken yaygın eğitimin gençlik sivil toplum örgütlerinin çalışmalarında önem kazanmış olması ve sertifikalandırma doğrultusunda ciddi adımların atılıyor olması gerçeğinden hareketle; konuya ilişkin kavramların irdelenmesi, ülkemiz, Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi nin ilgili birimlerinin yaklaşımlarının ele alınması ve ulaşılan bilgilerin gençlik sivil toplum kuruluşları ile paylaşılarak daha geniş bilgilere ulaşılması önem arz etmektedir. Bu düşünceyle gerçekleştirilen çalışmada, gerekli verileri elde etmek için ağırlıklı olarak elektronik ortam, resmi kaynaklar ve ilgili diğer literatür taraması yapılmıştır. II- YAYGIN EĞİTİM A- Tanımlar Yaygın (non-formal) eğitim ve formal olmayan (informal) eğitim (kavramların İngilizce karşılıklarına bakıldığında), temelde gençlerin devam ettikleri formal eğitim dışında bir eğitim olarak kendi kendini tanımlayan kavramlardır. 4 Demirel in Eğitim Sözlüğü nde örgün eğitimin İngilizce karşılığı formal / organized education olarak verilmektedir. Yaygın eğitimin İngilizce karşılıkları ise non-formal / informal / extended education olarak verilmekte ve örgün eğitim olanaklarından hiç yararlanmamış durumda olanlara, gittikleri okullardan erken 3 Goran Buldioski ve d., Training, training aims and non-formal education, T-Kit on Training Essentials, No. 6, (October 2002), s ( T-Kit, Avrupa Konseyi (Council of Europe) ve Avrupa Komisyonu (European Commission) tarafından yürütülen Partnership Agreement on European Youth Worker Training çerçevesinde yapılan ortak çalışmanın bir ürünüdür.) 4 a.g.e., s

5 5 ayrılanlara ya da örgün eğitim kurumlarında okumakta olanlara ve meslek dallarında daha yeterli duruma gelmek isteyenlere uygulanan eğitim şeklinde tanımlanmaktadır. 5 Fidan ve Erden eğitimi, formal ve formal olmayan eğitim olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Yaşam içinde kendiliğinden oluşan bir süreç olarak tanımlanan formal olmayan (informal) eğitim amaçlı ve planlı değildir. Amaçlı ve programlı olarak yapılan formal eğitim ise örgün ve yaygın eğitimi içermektedir. Örgün eğitim belirli yaş gruplarına okulda düzenli ve amaçlı olarak yapılan eğitim olarak tanımlanırken; yaygın eğitim örgün eğitim sistemine hiç girmemiş, bu sistemin herhangi bir kademesinde bulunan veya bu kademelerden birinden ayrılmış olan kişilere ilgi ve gereksinim duydukları alanlarda yapılan eğitim olarak tanımlanmaktadır. 6 Formal eğitim sistemi dışında günlük yaşamda gerçekleşen, toplumda çalışmak ve karşılıklı etkileşim halinde olmak için öğrenilen değerler olarak sosyalleşmeyi sağlayan formal olmayan eğitimi, Avrupa Gençlik Formu, günlük yaşamda gerçekleşen örgütlü olmayan rastlantısal öğrenme olarak tanımlamaktadır. Okullar, üniversiteler ve değerlendirme sistemleri dışında gerçekleşen eğitimin ve öğrenmenin daha iyi tanınmasını sağlamak amacıyla, 1970 lerden itibaren ortaya çıkmış bir terim olan yaygın eğitimi ise, formal eğitim sistemi yapısı ve işleyişi dışında gerçekleşen örgütlü veya yarı örgütlü eğitim etkinlikleridir. 7 Yaygın eğitim, geleneksel ve klasik eğitim sistemlerine karşı yaratıcı ve yenilikçi alternatifler olarak görülen öğretme araçları ve öğrenme yöntemlerinin bir toplamıdır. 8 UNESCO ya göre yaygın eğitim, kurulu eğitim sistemi dışında düzenlenen, saptanabilir öğrenme hedefleriyle saptanabilir öğrenenler kitlesine hizmet vermesi planlanmış eğitim etkinliğidir. 9 Daha sonra ayrıntılı olarak verilmek üzere, Avrupa Konseyi ve Avrupa Komisyonu nca yapılan kısa yaygın eğitim tanımları aşağıda belirtilmektedir: 10 Avrupa Konseyi Kültür ve Eğitim Komitesi 5 Özcan Demirel, Eğitim Sözlüğü, 1. B, Ankara, Pegem A Yayınevi, 2001, s. 96, Nurettin Fidan ve Münire Erden, Eğitime Giriş, Ankara, Alkım Yayınevi, s Buldioski ve d., s Lynne Chishome, Symposium on Non Formal Education - Report, Strasbourg, Avrupa Gençlik Merkezi nde Ekim 2000 tarihlerinde yapılan sempozyum, s a.g.e., s a.g.e., s. 60.

6 6 Yaygın eğitim,... genellikle devlet tarafından sağlanan ve desteklenen, kronolojik olarak derecelendirilen, ilköğretimden yükseköğretime uzanan... örgün eğitim sistemi dışında gerçekleşen... eğitim etkinliğidir.... Yaygın eğitim oldukça değişik iki realiteyi kapsamaktadır: bir yandan formal eğitim sistemi dışında gerçekleşen eğitim etkinlikleri (örneğin bir işçi sendikası tarafından düzenlenen sosyal haklar konulu konferans) ve diğer yandan gönüllü bir örgütte sorumlulukları yerine getirirken kazanılan deneyim (örneğin bir çevre koruma sivil toplum örgütünün yönetim kurulu üyesi olmak). Avrupa Komisyonu yaşam Boyu Öğrenme Memorandumu Yaygın öğrenme (eğitim), eğitim ve yetiştirme (training) temel sistemleri yanı sıra gerçekleşmekte ve... sonuçta resmi sertifikaların verilmesi söz konusu olmamaktadır. Yaygın öğrenme işyerlerinde, sivil toplum örgütleri ve grupları (örneğin gençlik örgütlerinde, işçi sendikalarında ve politik partilerde) etkinlikleri aracılığı ile sağlanabilir. Formal sistemleri bütünlemek üzere kurulan örgütler veya hizmetler (sanat, müzik ve spor sınıfları veya sınavlara hazırlamak için özel ders verme) aracılığı ile de sağlanabilir. Rinpoche ise bu kavramlara farklı bir açıdan yaklaşmaktadır. Örgün eğitim beynin mantıksal, bilişsel ve entelektüel bölümünün nasıl kullanılabileceğini öğretirken, yaygın eğitim aklın sezgisel, duygusal, içgüdüsel, sanatsal ve bilinç altı yönlerine doğru yaklaşım konusunda yardımcı olmaktadır. Yaygın eğitimin örgün eğitim sistemine entegrasyonu ile, beynin hem sol hem de sağ yarımküreleri uyumlu bir şekilde geliştirilir. Yaygın eğitim; kontrol edilemeyen duyguları ve psikolojik rahatsızlıkları kontrol altına almada ve zorluklara çözüm bulmada yardımcı olması ve farklı bir perspektif kazandırması nedeniyle, yaşamın her aşamasında toplumdaki bütün gruplar için büyük önem arz etmektedir. 11 B- Yaygın Eğitim Kavramı ve Bilimsel Kökenleri Yaygın eğitim kavramı, örgün eğitim ve formal olmayan eğitim kavramlarıyla benzerlik ve farklılıkları bağlamında ele alınarak incelenmelidir. Sık sık örgün (formal) ve formal olmayan (informal) eğitim arasında bir yere yerleştirilen yaygın(non-formal) eğitim kavramında görülen karışıklık, yaygın eğitimin bu kavramlar ile ilişkisinden veya farklılığından kaynaklanmaktadır. 12 Ayrıca kavramların İngilizce karşılıklarının ( non-formal ve informal ) örtüşmesi nedeniyle, kaçınılmaz olarak yaygın eğitim sık sık formal olmayan eğitimle karıştırılmaktadır. Formal olmayan eğitimde akran, aile, medya ve diğer faktörler aracılığı ile şahsi gelişim üzerinde olası etkiyle birlikte şahsi bir deneyim söz konusudur. Kabul edilmiş bir eğitim programı, yapı, değerlendirme ve ayrıca değerler, içerik, doğru uygulama, sosyal 11 Lama Gangchen Tulku Rinpoche, The Art of Better Living Through Non-Formal Education, s. 2, < ( ). 12 Lasse Sıurala, Symposium on Non Formal Education - Report, Strasbourg, Avrupa Gençlik Merkezi nde Ekim 2000 tarihlerinde yapılan sempozyum, s. 7.

7 7 yeterlikler gibi öğrenilen şey için sorumlu bir oyuncu yoktur. Yaygın eğitimde kişinin özgürce katılım seçeneği vardır. Seçim yapıldığında, planlı, standart öğrenme teorilerini izleyen, değerlendirilebilen, tanınan kalite standartları bulunan öneri sunulmaktadır. 13 Simkins den esinlenerek Fordham tarafından 1993 de geliştirilen ideal örgün ve yaygın eğitim modelleri tablosu iki kavram arasındaki farklılıkları göstermektedir: 14 Örgün Eğitim Yaygın Eğitim Amaçlar Uzun süreli, genel Belgeye dayalı Kısa süreli, özel Belgeye dayalı olmayan Zamanlama Uzun dönem / hazırlayıcı / tam zamanlı Kısa dönem / yenilenen / yarı zamanlı İçerik Standart halde / girdi merkezli Akademik Giriş koşulları talep edeni belirler. Bireye özgü / çıktı-üretim merkezli Uygulamalı Talep eden giriş koşullarını belirler. İletme sistemi Kuruma dayalı, çevreden soyutlanmış Sıkı yapılanma, öğretmen merkezli ve kaynak yoğun Çevreye dayalı, toplumla bağlantılı Esnek, öğrenen merkezli ve kaynak tasarruflu/artırıcı Kontrol Dışarıdan / hiyerarşik Kendi kendini yöneten / demokratik 13 Non-formal education - Council of Europe youth programme, < ( ). 14 Non-formal education, s. 6, < ( ).

8 8 Yaygın eğitimin bilimsel kökenlerine bakmak, diğer modeller ile bağlantı ve farklılıklarının daha net görülebilmesini sağlayacaktır. Yaygın eğitimin bilimsel kökenleri aşağıdaki aile resmi nden izlenebilir: ÖRGÜN EĞİTİM (Formal Education) YAPISALCI GÖRÜŞ POSTFORMAL EĞİTİM (Constructivism Postformal Education) YAŞAMBOYU ÖĞRENME (Lifelong Learning Lifewide Learing) YENİ EĞİTİM (New Education) YAYGIN EĞİTİM (Non-Formal Education) FORMAL OLMAYAN EĞİTİM (Informal Education) Yirminci yüzyılın başında belirlenmiş ve ölçülebilir hedefler, hiyerarşik müfredat, klasik konular, becerilerin ezberlenmesi, deneysel-analitik metotlar, yarışma ve benzeri özellikleri ile Frederick Taylor un bilimsel yönetimi (scientific management) ve B.F. Skinner in davranışçılık (behaviorism) teorisi, örgün eğitimin başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Bu anlayışla hareket edilerek eğitim organizasyonunda büyük bir başarıya ulaşılmıştır. 16 Kökleri on-dokuzuncu yüzyılda Danimarkalı eğitimci Grundvig in çalışmasına uzanan Yeni Eğitim ( New Education ); yirminci yüzyılın ilk yarısında yaygınlaşarak alternatif bir eğitim alanı gücüne erişmiştir. Bu alanın en dikkat çeken isimlerinden biri 15 Sıurala, s a.g.e., s

9 9 de John Dewey dir. Çocuğun kendi değerlendirme çerçevesi, süreç olarak öğrenme, pratik yapma, sosyal beceriler ve sosyal serbestliğe önem veren Yeni Eğitim, yaygın eğitimin/ öğrenmenin pedagojik yaklaşımı ile benzerlik göstermektedir. 17 Mevcut eğitim reformlarının birçoğunun dayandırıldığı yapıcı/yapısalcı görüş (constructivism) ile nesnelci görüş (objectivism) arasında birbiriyle çelişen felsefi yaklaşımlar vardır. Bilginin bireyden bağımsız olarak dış dünyada var olduğunu savunan nesnelci görüş, öğrenciler açısından hedefi bilgi edinme, öğretmenler açısından ise bilgileri etkili bir şekilde aktarma olarak belirlemektedir. Öğretim, öğretmenin olayları öğrenciler için yorumlaması ve önceden belirlenmiş bilgilerin öğrencilere aktarılması; öğrenme, aktarılan bilgilerin olduğu gibi öğrencilerin zihinlerinde oluşmasıdır. Yapısalcı görüş ise bilgi ve gerçeğin dış dünyada bireyden bağımsız bir şekilde var olmadığını, bireyin deneyimlerine ve çevresiyle etkileşimine dayanarak gerçeği yorumladığını ve zihninde yapılandırdığını savunmaktadır. Öğretim, öğretmenin öğrencinin bilgiyi yapılandırmada gereksinim duyacağı bilgi kaynaklarını aktarması ve bunları sınayabilecekleri toplumsal bir alan sunması; öğrenme, öğrencilerin sürece aktif bir şekilde katılarak bilgiyi algılaması, yorumlaması ve yapılandırmasıdır. 18 י 19 Postformal eğitim, dış hedeflerden çok iç deneyimlere önem veren bir yapısalcı eğitim yaklaşımıdır. Bu anlayışa göre, öğrenme gerçekte bir kendi kendini öğrenme metodudur ve sosyal güç yapıları ( cinsiyet, etnik olgu, kapitalist üretim, global ekonomi, sürdürülebilir gelişme vb... ) içinde bireyin kimliğinin oluşumu ile ilgilenmektedir. Öğrenme yoluyla bu yapıların nasıl değiştirilebileceğine ilişkin görüş e ulaşılmaktadır. Örgün eğitime karşı ilk çıkışını 1980 lerin başında yapan, fakat eğitim programı ve öğretim uygulamaları üzerinde pek etkili olamayan yapısalcı düşüncenin, 90 ların sonlarında vatandaşlık ve yaşam boyu öğrenme ile ittifak arayışı içinde tekrar gündeme geldiği görülmektedir. 20 Formal olmayan eğitim, eğitim programı dışında günlük hayatta, ailede, akran gruplar arasında, medyada, değişik kültür ortamlarında gerçekleşen öğrenmedir. Gençlerin hayatında giderek daha çok önem kazanan formal olmayan öğrenme/eğitim oldukça geniş bir alandır. Bu türden öğrenmedeki kimi konular resmileştirilerek / formalleştirilerek (formalized) temel eğitim sistemi içine alınmıştır. Yaygın eğitimin, 17 a.g.e., s a.g.e., s Deniz Deryakulu, Yapıcı Öğrenme, Sınıfta Demokrasi, Eğitim Sen Yayınları, (2001), s.1-12, < ( ). 20 Sıurala, s:13.

10 10 kapılarını dinamik ve yenilikçi bir alan olan formal olmayan eğitime açmasının olumlu bir adım olacağı belirtilmektedir lerin sonunda resmileştirmeyi (formalisation) en uç noktaya getiren örgün eğitim, bu tarihten itibaren geri dönüş yaparak eğitim programında ve eğitim kurumlarında esnekliğe ve bireysel tercihlere yer vermeye başlamıştır. Örgün eğitimi yaşam boyu öğrenme, yaygın eğitim ve formal olmayan eğitim ile yapısalcı kurama yakınlaştırma, son yılların gündeminde önemli yer tutmuştur. 22 Modernleşme gereksinimi sonucunda, örgün eğitim; yeni yeterliklere (vatandaşlık becerileri, insan hakları), sivil topluma (STK lar), katılımcı öğretim metotlarına (yaygın eğitim), kamu yönetimine (katılım), sosyal konulara (insan hakları, sosyal dışlanma ile mücadele), topluma (gençlik STK ların köklerinin bulunduğu yerler, diğer gençlik çalışması yapıları), ortaklıklara (gençlik çalışması ve gençlik politikası yapıları) vb. açılmaktadır. 23 Sıurala, aile içindeki önemli bağlantıları ortaya koyan yaygın eğitim aile resmi ni birliktelik ve ailenin birleşmesi olarak görmekte ve aile üyelerinin birlikte bir şeyler yapmaya çalıştığını belirtmektedir. 24 III-TÜRKİYE, AVRUPA BİRLİĞİ VE AVRUPA KONSEYİ NDE YAYGIN EĞİTİM A- Türkiye de Yaygın Eğitim 1- Milli Eğitim Bakanlığı 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu nda Türk milli eğitim sisteminin, örgün ve yaygın eğitim olmak üzere iki ana bölümden oluştuğu belirtilmektedir. Örgün eğitim, okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kurumlarını; yaygın eğitim ise örgün eğitim yanında veya dışında düzenlenen eğitim faaliyetlerinin tümünü kapsamaktadır. 21 a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s

11 11 Söz konusu kanunun 40. maddesinde yaygın eğitimin kapsam, amaç ve görevleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir: Yaygın eğitimin özel amacı, milli eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak, örgün eğitim sistemine hiç girmemiş yahut, herhangi bir kademesinde bulunan veya bu kademeden çıkmış vatandaşlara, örgün eğitimin yanında veya dışında, 1. Okuma - yazma öğretmek, eksik eğitimlerini tamamlamaları için sürekli eğitim imkânları hazırlamak, 2. Çağımızın bilimsel, teknolojik, iktisadi, sosyal ve kültürel gelişmelerine uymalarını sağlayıcı eğitim imkânları hazırlamak, 3. Milli kültür değerlerimizi koruyucu, geliştirici, tanıtıcı, benimsetici nitelikte eğitim yapmak, 4. Toplu yaşama, dayanışma, yardımlaşma, birlikte çalışma ve örgütlenme anlayış ve alışkanlıkları kazandırmak, 5. İktisadi gücün arttırılması için gerekli beslenme ve sağlıklı yaşama şekil ve usullerini benimsetmek, 6. Boş zamanları iyi bir şekilde değerlendirme ve kullanma alışkanlıkları kazandırmak, 7. Kısa süreli ve kademeli eğitim uygulayarak ekonomimizin gelişmesi doğrultusunda ve istihdam politikasına uygun meslekleri edinmelerini sağlayıcı imkanlar hazırlamak, 8. Çeşitli mesleklerde çalışmakta olanların hizmet içinde ve mesleklerinde gelişmeleri için gerekli bilgi ve becerileri kazandırmaktır. 25 Kanuna göre genel ve mesleki - teknik olmak üzere iki temel bölümden oluşan yaygın eğitim, örgün eğitim ile birbirini tamamlayacak, gereğinde aynı vasıfları kazandırabilecek ve birbirinin her türlü imkanlarından yararlanacak biçimde bir bütünlük içinde düzenlenir. Yaygın eğitim alanında görev alan resmi, özel ve gönüllü kuruluşların çalışmaları arasındaki koordinasyon Milli Eğitim Bakanlığınca sağlanmaktadır. Türk Eğitim Sistemindeki yaygın eğitim kurumları aşağıda belirtilmektedir: 26 Pratik Kız Sanat Okulu Olgunlaşma Enstitüsü Yetişkinler Teknik Eğitim Merkezi, Halk Eğitim Merkezi (okuma yazma kursları, meslek kursları, sosyal kültürel kursalar) Mesleki Eğitim Merkezi İş Eğitim Merkezi Bilim ve Sanat Merkezi 25 Milli Eğitim Temel Kanunu, (1739 S. K.), Haziran yılı başında milli eğitim, < (4 Temmuz 2003).

12 12 Rehberlik Araştırma Merkezi Özel Öğretim (özel kurslar, özel dershaneler, özel motorlu taşıt sürücü kursları, özel öğrenci etüt eğitim merkezleri meslek kursları) Uzaktan Öğretim (açık ilköğretim okulu, açık öğretim lisesi, mesleki teknik açık öğretim okulu) Millî Eğitim Bakanlığı Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü tarafından oluşturulan Öğrenme Merkezleri ile her düzeydeki ve yaştaki öğrencilere, öğrenci olmayan gençlere ve yetişkinlere bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma, boş zamanlarını yararlı etkinliklerle değerlendirme, tüm yıl, tam gün, yaşam boyu eğitim hizmeti sunulmaktadır. Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü tarafından koordine edilen bu merkezler, çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarının yanı sıra eğitim ve bilişim konusunda etkinlik gösteren sektörel kuruluşlar ve Sivil Toplum Kuruluşları ile de işbirliği içinde kurulmakta ve sürekli kullanıma yönelik çalışmalar sürdürülmektedir AB Eğitim ve Gençlik Programları Dairesi Eğitim ve Gençlik Programları, Türkiye nin AB ile bütünleşmesinde en önemli araçlar olarak görülmektedir. Ocak 2002 tarihinde Devlet Planlama Teşkilatı bünyesinde kurulmuş olan AB Eğitim ve Gençlik Programları Dairesi (ABEGPDB Ulusal Ajans), bu programlarının yürütülmesinden sorumludur. Üye ülkelerde eğitimin kalitesini yükseltmeyi ve işbirliğini artırmayı hedefleyen programlar; mesleki eğitim hariç olmak üzere bütün örgün ve yaygın eğitim programlarını içine alan Genel Eğitim Programı (Socrates), mesleki eğitim alanındaki proje ve faaliyetleri içeren Mesleki Eğitim Programı (Leonardo da Vinci) ve gençliğe yönelik proje ve faaliyetleri içeren Gençlik (Youth) programından oluşmaktadır. 28 Gençlik programı ile yaygın eğitim etkinlikleri desteklenmekte ve yaygın eğitim temelli bir Avrupa düzleminin oluşturulması hedeflenmektedir. 29 B- Avrupa Birliği nde Yaygın Eğitim 1-Yaşam Boyu Öğrenme 27 Öğrenme Merkezleri, < (4 Temmuz 2003). 28 Basın duyurusu, < ( ). 29 Temel Bilgiler-Gençlik programının amaç ve öncelikleri nelerdir?, s. 1, < ( ).

13 13 Dünyanın en rekabetçi ve bilgiye dayalı ekonomisine sahip olmayı hedefleyen Avrupa Birliği (AB), eğitim sistemini modernleştirmeye ve Avrupa sosyal modelinin temel unsuru olarak gördüğü yaşam boyu öğrenmeye büyük önem vermektedir. AB yaygın eğitimi ( non-formal öğrenmeyi) yaşam boyu öğrenme ile bağlantılı olarak ele almaktadır. Komisyonun, Avrupa çapında ilgili tüm çevrelerle görüş alışverişi sonucunda hazırladığı yaşam boyu öğrenmeye ilişkin bildiri (the Communication Making a European area of lifelong learning a reality ), Kasım 2001 de kabul edilmiştir. Okul öncesinden emeklilik sonrasına tüm yaşamı kapsayan öğrenmenin önemini vurgulayan bu bildiri; yaşam boyu öğrenmenin örgün, yaygın ve formal olmayan eğitim ( formal, non-formal ve informal öğrenme) yelpazesini tümüyle kapsaması gerektiğini belirtmektedir. Bildiride yaşam boyu öğrenme kişisel, sosyal, vatandaşlıkla ve/veya istihdamla ilgili bir perspektifle, bilgi, beceri ve yeterlikleri geliştirme amacıyla, yaşam boyu üstlenilen öğrenme etkinliği olarak tanımlanmaktadır. Yaygın eğitim / öğrenme ise bir eğitim veya yetiştirme (training) kurumunca sağlanmayan ve bu nedenle de sonucunda sertifika söz konusu olmayan, bununla birlikte öğrenme hedefleri, zamanı ve desteği bakımından planlı (structured) ve öğrenenin perspektifinden amaçlı öğrenme olarak tanımlanmaktadır. 30 י Beyaz Kitap ve Gençlik Programı Gençlik alanında Avrupa Komisyonu nun hazırladığı en önemli dokümanlardan bir olarak görülen ve geniş bir bilgi alışverişi sürecinden sonra hazırlanarak Kasım 2001 de Avrupa Komisyonu tarafından kabul edilen Avrupa gençliği için yeni bir devinim gücü Beyaz Kitap (A new impetus for European youth White Paper); geleceğe dönük gündemi ortaya koymakta ve gençlik politikası oluşturmada yaygın eğitimin rolüne dikkat çekmektedir. 30 Hans-Joachim Schild, The White Paper on Youth and the lifelong learning strategy, Coyote, No:6, (November 2002), s. 23. ( Coyote, Avrupa Konseyi (Council of Europe) ve Avrupa Komisyonu (European Commission) tarafından yürütülen Partnership Agreement on European Youth Worker Training çerçevesinde yapılan ortak çalışmanın bir ürünüdür.) 31 Making a European Area of Lifelong Lerarning a Reality, s. 3, 4, 33, <http// ( ).

14 14 Beyaz Kitap, Temmuz 2001 de kabul edilen ve Avrupa Komisyonu nun karar alma süreçlerini bu karardan etkilenecek olan insanlara açmayı amaçlayan Komisyon'un yönetişim üzerine Beyaz Kitabı ile uyumlu olarak hazırlanmıştır. 32 Beyaz Kitap için konsültasyon sürecinde dört anahtar mesaj ortaya çıkmıştır: 33 Kendilerini sorumlu birer yurttaş olarak gören gençlerin aktif vatandaşlık için karar verme sürecine dahil edilmeleri; Gençler arasında özerkliğin geliştirilmesi; Gençlerin çoğunluğunun, Avrupa bütünleşmesini destekleyen değerlerle aynı değerleri savunmaları; Geleneksel yöntemlerle sınırlı kalınmaksızın, eğitim ve yetiştirme (training) bir bütün olarak ele alınarak deneyerek öğrenme alanlarının tanınması ve genişletilmesi. Ekonomik değişimden, demografik dengesizlikten, küreselleşmeden ve kültürel çeşitlilikten ilk önce etkilenen gençler seslerini duyurmak, Avrupa'nın geleceğinin tartışıldığı süreçte Avrupa'nın inşasında kendi rollerini oynamak istemektedirler. 34 Birliğin gençlik sektörü yıllar içinde yaygın eğitim / öğrenme sağlamada deneyim kazanmıştır. Avrupa seviyesinde Gençlik Programı bunun güzel bir örneğidir yaş arası gençlere yönelik hareketlilik ve yaygın eğitim programı olan Avrupa Gençlik Programının 36 amacını Beyaz Kitap, ırkçılıkla ve yabancı düşmanlığı ile mücadele, insan hakları gibi temel değerleri güçlendirerek; dayanışma duygusunu geliştirerek; girişimci ruh,... ve yaratıcılığı cesaretlendirerek, yaygın eğimin tanınmasını teşvik ederek ve gençlik alanında... işbirliğini güçlendirerek kültürlerarası anlayışı geliştirme ve Avrupa bütünleşmesine aktif olarak katkıda bulunmaları konusunda gençleri teşvik etmek olarak belirlemiştir. 37 Bilgi Avrupası na katkıda bulunmaya ve gençlik politikası geliştirmede işbirliği yapmaya yönelik, yaygın eğitim temelli bir Avrupa düzleminin oluşturulması hedeflenmektedir European Commission, A new impetus for European youth White Paper, Belgium, Office for Official Publications of the European Communities, 2002, s a.g.e., s a.g.e., s a.g.e., s Youth, < ( ). 37 European Commission, s Temel Bilgiler-Gençlik programının amaç ve öncelikleri nelerdir?, s.1.

15 15 Bu doğrultuda gençlerin katılımının sağlanması noktasında örgün ve yaygın eğitimin / öğrenmenin bütünleyici özelliği büyük önem arz etmektedir. Hayat boyu öğrenme gereksinimi, gerekli becerilerin geleneksel yöntemlerle sınırlı kalmaksızın örgün, yaygın ve formal olmayan bağlamlarda öğrenme yoluyla kazanılabileceğini göstermiştir. 39 Beyaz Kitap da bu kavramlar aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır: Formal öğrenme, bir eğitim veya yetiştirme kurumu tarafından sağlanmakta ve sonunda sertifika/diploma verilmektedir. Öğrenme hedefleri, öğrenme zamanı ve öğrenme desteği bakımından programlıdır (structured), öğrenenin perspektifinden maksatlıdır. Nonformal öğrenme bir eğitim veya yetiştirme kurumu tarafından sağlanmamakta, sonunda da bir sertifikalandırma söz konusu olmamaktadır. Bununla birlikte hem programlıdır hem de maksatlıdır. Informal öğrenme bir eğitim veya yetiştirme kurumu tarafından sağlanmamaktadır, sonunda bir sertifikalandırma söz konusu olmamaktadır ve programlı değildir. İş, aile, serbest zamanla ilintili günlük etkinliklerin bir sonucudur. Maksatlı olabilir, fakat çoğunlukla değildir (diğer bir ifadeyle tesadüfi/rastlantısal / rastgeledir). 40 Okul, kolej, eğitim merkezleri gibi formal ortamlarda öğrenilenler, beceri kazanmanın bir bölümüdür. Gençlik kulüpleri, spor dernekleri, aile, politik yaşam gibi formal olmayan ( non-formal ve informal ) ortamlarda da öğrenme gerçekleşmektedir. Yaygın eğitimi eğitimin ayrılmaz bir parçası olarak geliştirmek için, toplumdaki önemli kişilerin ve kurumların, eğitimcilerin, sivil toplum örgütlerinin ve gençlerin dikkatleri bu konuya çekilmelidir. Gençlik çalışması gençlerin sosyal, politik ve kültürel beceriler edinmelerini sağladığından, gençleri yaygın eğitim etkinlikleri içine çekmek için çaba gösterilmelidir. 41 Bu anlayıştan hareketle yaygın eğitim, Avrupa Komisyonu nun gençlik alanındaki 2003 yılı öncelikleri arasına yerini almıştır Yaşam Boyu Öğrenme İlke Kararı Konseyi; 27 Haziran 2002 tarihli Yaşam Boyu Öğrenme İlke Kararı nda Avrupa Birliği yaşam boyu öğrenmenin, bütün örgün, yaygın ve formal olmayan öğrenme (eğitim) yelpazesini kapsayarak, okul öncesi yaştan emeklilik sonrasına (uzanan süreçteki) öğrenmeyi içermesi gerektiğini vurgulamaktadır.... gençlik alanında yaygın ve formal olmayan öğrenmenin (eğitimin) değerinin altını çizerek ve bu bağlamda yaşam boyu öğrenme önceliklerini tanımlayarak, gençlik sektörünün yaşam boyu öğrenmeye ilişkin... stratejilerin tanımlanmasına katkıda bulunmasının önemini vurgulamaktadır European Commission, s a.g.e., s a.g.e., s Youth- priorities 2003, < ( ).

16 16 daha iyi kalite ve... açıklık taahhüdü ile..., hem formal yeterliklerin hem de yaygın ve formal olmayan öğrenmenin... yasal olarak geçerli kılınması ve tanınmasına öncelik verilmesi gerektiğini kabul etmektedir.... örgün, yaygın ve formal olmayan öğrenme (eğitim) arasında köprüler oluşturmak için önem arz eden ve... yaşam boyu öğrenme Avrupa alanının yaratılması için bir önkoşul olan, öğrenme sonuçlarının yasal olarak geçerli kılınması amacıyla işbirliğini ve etkili ölçümleri teşvik etmeleri için... üye ülkelere çağrıda bulunmaktadır. 43 Yaygın eğitim ve yetiştirme (training) sistemleri dışında kazanılan becerilerin tanınmasına ilişkin etkili ve esnek yöntemlerin geliştirilmesi her geçen gün daha fazla önem arz etmektedir. Yaygın eğitimde / öğrenmede değerlendirme ve sertifikasyon için uygun çözümler sağlayacak olan ölçme-değerlendirme araçlarında doğru bir dengenin bulunması, önemli bir görevdir. Bu süreçte yaygın eğitimin / öğrenmenin açıklık özelliği korunmalı, örgün eğitim sisteminin etkisinde kalınarak formal bir yapıya dönüştürülmemelidir. 44 C- Avrupa Konseyi nde Yaygın Eğitim 1- Gençlerin Yaygın Eğitimleri Konusunda Ortak Anlayış Bu bölümünde öncelikle Avrupa Konseyi Avrupa Gençlik Yönetim Komitesi nin (CDEJ) Şubat 2003 de Strasbourg da gerçekleştirdiği toplantısında üzerinde anlaşmaya vardığı ve gençlerin yaygın eğitimlerine ilişkin ortak bir anlayış oluşmasına yardımcı olası beklenen metnin kısa bir özeti ve ilgili tablolar 45 yer alacaktır: Örgün eğitim ile kıyaslandığında, yaygın eğitim daha az net tanımlanabilmiş bir kavramdır. Yaygın eğitim / öğrenme (non-formal education / learning) kavramları; kültür, ulusal gelenekler ve politik hedeflere göre hala farklı yorumlanmaktadır. İngilizce eğitim (education) terimi genellikle formal eğitim kurumları tarafından verilen öğretme ve yetiştirmeyi (training) ifade etmektedir; bu nedenle, CDEJ in İngilizce metinlerinde çoğunlukla iki terim ( education ve learning) birden kullanılmaktadır. CDEJ; yaygın eğitimi yapı, örgütlenme biçimi ve yeterliklerin kabulü 43 Council Resolution of 27 June 2002 on lifelong learning, Official Journal of the European Communities, European Commission, s Council of Europe - European Steering Committee for Youth (CDEJ), Draft recommendation on promotion and recognition of non-formal education / learning of young people, revised, CDEJ (2003) 7, s

17 17 açılarından forma / geleneksel okuldan ve yüksek öğretim sistemlerinden farklı, fakat aynı zamanda örgün eğitimin alternatifi değil tamamlayıcısı olarak görmektedir. Yaygın eğitim; yaş arası gençleri ilgilendiren ve yaygın eğitimin aktörleri olma konusunda özellikle gençlik örgütlerini ve ağlarını teşvik eden Avrupa Konseyi gençlik politikasının çalışma metotları ve hedefleri arasında yer almaktadır.... Bilgi ve becerinin gelişiminin ayrılmaz bir parçası olarak yaygın eğitim / öğrenme; insan hakları, hoşgörü, barışın geliştirilmesi, dayanışma ve sosyal adalet, kuşaklar arası diyalog, cinsiyet eşitliği, demokratik vatandaşlık ve kültürler arası öğrenme gibi geniş bir sosyal ve ahlaki değerler yelpazesini kapsamaktadır. Yaygın eğitim; katılımcı metotlar, denetime dayalı öğrenme, özerklik ve sorumluluğa önem vermektedir. Açıkça tanımlanmış eğitim programı ve belgelendirme kuralları olan örgün (formal) eğitim; okullar, kolejler ve yüksek öğretim kurumlarında gerçekleşmektedir. Yaygın eğitim (non-formal); örgün eğitim sistemi dışında gerçekleşen etkinlikler aracılığıyla öğrenen merkezli bir sosyal öğrenme sürecidir ve örgün eğitim sisteminin dışında gerçekleşmekle beraber, örgün eğitimin tamamlayıcısı olarak görülmektedir. Gönüllü ve maksatlı olan yaygın eğitim çok çeşitli öğrenme alanlarını kapsamaktadır: Gençlik çalışması, gençlik kulüpleri, spor dernekleri, gönüllü hizmet ve öğrenme deneyimlerini düzenleyen diğer birçok etkinlik. Okul dışında gerçekleşen yaygın eğitim, bireyin topluma aktif katılımı ve entegrasyonu ile ilgilenmektedir. Bütün bu özellikler nedeniyle de eğitim programı daha az net bir şekilde kaleme alınmıştır ve daha az belgelendirme gücü ne sahiptir. Yaygın eğitim; bilinçli bir eğitim amacı olmaksızın (aile, akran gruplar vb. içinde gerçekleşen) sosyal deneyimden kaynaklanan bir öğrenme süreci olarak tanımlanabilen formal olmayan (informal) eğitimden / öğrenmeden de farklıdır ve formal olmayan eğitimi sağlayan sosyal aktörlerin eğitimci olmak için mutlaka eğitim almış olmasının gerekmemektedir. Örgün eğitimle kıyaslandığında daha az net tanımlanan eğitim programı ve belgelendirme kurallarına rağmen, yaygın eğitim; belirli eğitim ve öğrenme hedeflerine dayalı, etkili değerlendirme formatları ve belgelendirme yöntemleri olan ve yetişmiş eğitimciler tarafından sağlanan düzenli bir öğrenme süreci olmalıdır; fakat deneyim ve

18 18 becerilerin belgelendirilmesi örgün eğitim ve yetiştirme (training) sistemlerinde tanımlandığı şekilde mutlaka diploma almayı gerekli kılmamaktadır. Yaygın eğitim hedefleri ve yöntembilimi, bireyin genel gelişimini ve şahsi deneyimini hesaba katmaktadır. Böylece yaygın eğitim, yaratıcı sosyal becerileri geliştirmek amacıyla bireysel istek ve gereksinimleri karşılamak için uygun bir çerçeve sağlamaktadır. Yaygın eğitimin / öğrenmenin yapısal özellikleri Örgün eğitim sistemi yapıları dışında gerçekleşir, örgütlenme şekli ve bu öğrenmenin sağladığı tanıma/kabul şekli noktalarında bundan (örgün eğitim sisteminden) farklıdır. Maksatlı ve gönüllüdür. Her şeyden önce demokratik hayat değerlerini ve becerilerini iletmeyi ve uygulamayı amaçlamaktadır. Yaygın eğitimin / öğrenmenin yöntembilimsel özellikleri Öğrenmenin pratik, duygusal ve anlama / kavramaya ilişkin boyutları arasındaki etkileşim ve bunların dengeli bir şekilde birlikte varoluşu; Bireysel ve sosyal öğrenmenin birleştirilmesi, ortaklığa yönelik dayanışma ve dengeli öğretme/öğrenme ilişkileri; Katılımcı ve öğrenen merkezli; Gerçek hayat sorunlarına yakın, yaşamsal deneyimlere / gözlemlere dayanan, yaparak öğrenmeye yönelik, öğrenme araçları olarak kültürler arası alışveriş ve karşılaşmaları kullanma.

19 19 Yaygın eğitimin / öğrenmenin savunduğu temel değerler Kişisel gelişimle bağlantılı değerler özerklik eleştirel davranış/düşünce açıklık ve merak yaratıcılık Sosyal gelişimle bağlantılı değerler iletişim kapasitesi katılım ve demokratik vatandaşlık dayanışma ve sosyal adalet sorumluluk çatışma çözümlemesi Etik ve insani değerler hoşgörü ve diğerlerine saygı insan hakları kültürlerarası öğrenme ve anlayış barışçı/şiddete başvurmayan eğitim cinsiyet eşitliği kültürlerarası diyalog Yaygın eğitim / öğrenme uygulayıcılarında aranan ana yeterlikler paylaşımcı ve katılımcı metotları kullanma farklılığı olumlu bir öğrenme aracı olarak kullanma hem öğrenme süreçlerini kolaylaştırmak hem de kalitelerini sürekli olarak geliştirmek için eleştirel bir yaklaşımla somut ve soyut arasında düşünsel bağlar kurma Avrupa da gençlerin yaşamları ve kültürleri hakkında bilgi

20 etmiştir. 49 Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi; 2000 de yaygın eğitimin, eğitim sürecinin Yaygın Eğitim Çalışmaları ve Bakanlar Komitesi nin 2003(8) Sayılı Tavsiyesi Günümüzde yaygın eğitim (non-formal education), geçmişte okul dışı eğitim (out-of-school education) diye adlandırılan eğitim etkinlikleri için kullanılan yeni bir özet kavram haline gelmiştir ve Avrupa Konseyi gençlik sektörünün temel öğrenme modelidir. Avrupa Gençlik Merkezleri ve Avrupa Gençlik Vakfı; uluslararası bağlamda yaygın eğitimi daha bilimsel bir yaklaşımla ele almak, Avrupa eğitim ve yetiştirme (training) standartlarını belirlemek ve yaygın eğitim için yıllık yetiştirme / eğitim (training) planı yapmak için çaba göstermiş ve bu alanda gerçek bir uzmanlık becerisi geliştirmiştir. Avrupa Konseyi, ayrıca Avrupa Birliği ile alana ilişkin ortak bilimsel girişimlerde bulunmuştur. 46 י larda Avrupa Konseyi Avrupa Gençlik Yönetim Komitesi (CDEJ) gençlerin topluma entegrasyonuna yardımcı olmak için girişimleri artırma kararı almıştır. Katılımın önündeki engelleri, bunları aşama yollarını saptayarak, yaygın eğitim yoluyla kazanılan becerileri tanıma kriterlerini bularak, örgün ve yaygın eğitim arasındaki bağlantılar üzerinde çalışarak, yaygın eğitimi gençlerin sosyal dışlanmışlığına karşı bir silah olarak geliştirerek, bu alanda atılacak adım için kurallar ortaya koymuştur. 48 Bükreş-Romanya da Nisan 1998 de gerçekleştirilen 5. Gençlikten Sorumlu Bakanlar Konferansı nın nihai Bildirisi nde, bakanlar; üye ülkeleri, gençlerin yaygın eğitim yoluyla kazandıkları bilgi ve becerilerini tanımaları ve bu çerçevede kazanılan deneyim ve yeterliklerini onaylamak için çeşitli yollar bulmaları konusunda teşvik esas unsuru olduğu gerçeğini kabul etmeleri doğrultusunda eğitim politikasını belirleyenleri teşvik eden 1437 sayılı Tavsiye yi kabul etmiştir Council of Europe, The Council of Europe and Youth Thirty years of experience, Strasbourg, Council of Europe Publishing, October 2002, s Priorities of the Youth sector , < ( ). 48 Council of Europe, s Council of Europe - European Steering Committee for Youth (CDEJ), s a.g.e., s. 3.