YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü I ISSN: YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES HAKEMLİDERGİDİR YIL/YEAR : 2012 SAYI/ NUMBER : 23 KIŞ / WINTER

2 86 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü HÜNERNÂME I. C LT M NYATÜRLER NDE KOMPOZ SYON DÜZEN Yrd. Doç. Ruhi KONAK Yrd. Doç. Yüzüncü Y l Üniversitesi E itim Fakültesi Güzel Sanatlar E itimi Bölümü Resim E itimi ABD. Kampüs/ VAN ruhikonak@gmail.com Özet Hünernâme 1. Cilt (TSM. H. 1523) Osmanl Saray Nakka hanesi nde üretilmi önemli bir eserdir. Osman Gazi den, Kanuni Sultan Süleyman a kadar Osmanl sultanlar n n yetenek ve ba ar lar n konu alan el yazmas nda 45 adet minyatür yer almaktad r. Günümüzde, söz konusu minyatürleri üreten sanatç veya sanatç lar hakk nda herhangi bir belge veya bilgi mevcut de ildir. Konuya ili kin bilgi ve belgelere ula l ncaya kadar el yazmas ndaki minyatürler üzerinde yap lacak incelemeler, konuya ili kin belirli fikirlerin olu mas na katk sa layacakt r. Bu yönde bir belirleme yapmak ve benzer ara t rmalar desteklemek üzere makalede minyatürlerin kompozisyon düzenlerinin incelenmesi amaçlanm t r. Bu ba lamda yürütülen çal ma ile minyatürlerin kompozisyon düzenleri tespit edilmi ; çe itlenen üsluplar ba lam nda de erlendirme yap lm t r. Anahtar Kelimeler: Minyatür, Hünernâme, Osmanl, Sanat, Kompozisyon Order of Composition n The Miniature Paintings of Hünernâme 1st Cover Abstract Hünernâme 1st Cover (TSM. H. 1523) is an important hand-writing as a means of Ottoman miniature art. There are fourty five miniatures in the hand-writing that consists of the talents and successes of nine Otoman sultans, from Osman Gazi to Kanuni Sulltan Süleyman. There is not any information or document today about the artists who produce the miniaturs. The investigations that are going to be made about the miniatures on the hand-writings will contribute to specific ideas until reaching the documents and information concerning the subject. It is aimed to investigate the

3 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 87 composition of the miniatures on the hand-writings for making a determination. In accordance with these studies, the composition of the miniatures was determined and due assessments were made. Key Words: Miniature, Hünernâme, Ottoman, art, Composition Giri Topkap Saray Müzesi Hazine Kütüphanesi 1523 envanter numaral elyazmas Hünernâme I. cilt, Osmanl saray nakka hanesinde üretilen önemli minyatürleri içermektedir. El yazmas n n mukaddimesinde eserin dört cilt olarak haz rland, I. ciltte Osman Gazi den Kanuni Sultan Süleyman a kadar olan Osmanl sultanlar n n, II. ciltte Kanuni Sultan Süleyman Han n, III. ciltte Sultan Selim Han n, IV. ciltte ise III. Murat n hüner ve ba ar lar n n toplanaca hakk nda bilgi verilmektedir. 1 Söz konusu bilgiye ra men, günümüze gelen Hünernâme ciltlerinden, elyazmas n n ilk iki cildinin tamamland anla lmaktad r. Osmanl devletinin kurulu undan Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar olan Osmanl padi ahlar n n ehnamesi olan Hünernâme nin I. cildinin yaz m na Arifi mahlas n kullanan Fetullah bin Katip e - irazi ba lam, Eflatun bin eyh Mehmed dervi e - irvani devam etmi, onunda ölümü üzerine ehnameci tayin olunan (977 H M.) Seyyid Lokman bin Hüseyin Bin el A uri el- Urmevi eseri bitirmi tir. Eserin yaz lmas na III. Murat emri ile (987 H., M.) y l nda ba lanm ve (992 H., M.) y l nda tamamlanm t r. 2 El yazmas nda yer alan minyatürlerin nakka lar n n kim ya da kimler oldu u hakk nda kesin bilgiye ula lamam t r. Genel bir kan olarak, elyazmas ndaki minyatürlerin sanatç s n n Nakka Osman veya Nakka Osman himayesinde çal an bir grup sanatç oldu una ili kin yorumlar yap lm t r. 3 Bu süreçte çe itli ar iv belgeleri, elyazmas nda yer alan minyatürlerin sanatç lar n n belirlenmesi noktas nda kullan lmaya çal lm, ancak kesin ve do ru bir belgeye henüz ula lamam t r. Ayr ca Prof. Dr.. Hakk Uzunçar l taraf ndan ula larak Nigar Anafarta ya verilen 990 H M. tarihli 1 Hünernâme I. Cilt, (TSM. H. 1523); Mehmet Öz, Hünernâme Minyatürleri, Antika, Say : 6, Eylül 1985, s Nigar Anafarta, Hünernâme Minyatürleri ve Sanatç lar, Do an Karde Matbaa Sanayii A.. Bas mevi, stanbul 1969, IX s.; Mehmet Öz, a.g.m., s Serpil Ba c, Filiz Ça man, Günsel Renda, Zeren Tan nd ; Osmanl Resim Sanat, Kültür Turizm Bakanl Yay nlar, stanbul 2006, 140, 141. s.; Mehmet Öz, a.g.m., s. 17.

4 88 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bir belgedeki 4 bilgilerden yola ç k larak Hünernâme minyatürlerinin sanatç lar belirlenmeye çal lm t r. Belgede Hünernâme ismi yer almamas na ra men Hünernâme sanatç lar yla ilgisi eserlerin biçimsel benzerliklerine ba lanm t r. Nigar Anafarta taraf ndan tasnifi yap lan minyatürler Hünernâme Minyatürleri ve Sanatç lar 5 ba l alt nda bir kitap çal mas na konu edilmi tir. Y llar sonra, söz konusu belgenin Hünernâme ile ilgili olmad, Tomar- Hümayûn yani Zübdetü t-tevârih e ait oldu u anla lm t r. 6 Bu çal mam zda, Hünernâme I. Ciltte (TSM H. 1523) yer alan minyatürlerin, kompozisyon düzenlerinin incelenmesi amaçlanm t r. Bu inceleme kimlikleri tespit edilmemi olsa da el yazmas n n haz rlanmas nda görev alan sanatç ve ya sanatç lar n üsluplar hakk nda bilgi edinilmesine olanak sa layacakt r. Bu ba lamda öncelikle sanatç lar n tasar m fikirleri belirlenmeye çal lacak; i çilik, figür tipi ve boyama özellikleri ikinci planda de erlendirilecektir. Elyazmas n n Osmanl saray nakka hanesinde kolektif bir yap içinde üretilmi olabilece i dikkate al nd nda, i çilik, figür tipi ve boyama özelliklerinden yola ç karak bir sanatç n n üslubunu belirlemeye çal mak iyimser bir giri im olacakt r. Bu nedenle söz konusu özellikler genel yap içinde de erlendirilerek, minyatürlerin tasar m a amalar na yans yan düzen fikirlerinin incelenmesi gerekecektir. Her tasar m, sanatç ya özgülük ba lam nda farkl bir düzen kurma giri imidir. Dolay s yla her sanatç tasar m n kendi fikri do rultusunda gerçekle tirir. Bu nedenle kompozisyon düzenlerine ili kin tespitler daha sonra sanatç n n farkl eserlerindeki ipuçlar olarak de erlendirilebilir. Bu çal mada kompozisyon düzenleri incelenirken öncelikle minyatürler d hatlar itibari ile yüzeysel olarak grupland r lm t r. Bu gruplar aras nda mekan, figür, renk ve hiyerar ik düzenler dikkate al narak yeni gruplar olu turulmu tur. Her grup kendi içinde grafik olarak ele tirilmi ve e le tirilmi tir. Bu a amada figür tipleri, boyama özellikleri ve i çilik tamamlay c unsurlar olarak içeriklere eklenmi tir. Benzerlikler ve farkl l klar genelden özele do ru s ralanarak kompozisyon düzenlerine ili kin s n fland rma gerçekle tirilmi tir. 4 Nigar Anafarta, a.g.e., s. IX. 5 lgili kitap için bknz; Nigar Anafarta, Hünernâme Minyatürleri ve Sanatç lar, Do an Karde Matbaa Sanayii A.. Bas mevi, stanbul Serpil Ba c, vd, a.g.e., s. 140, 141.

5 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Grup: 15b, 18b, 19a, 158b-159a, 146b-147a 231b, 232a sayfalarda yer alan minyatürlerde kompozisyon düzeni (a) 15b, Bab- Hümayun ile Bab- Saadet aras nda, Topkap Saray n n Birinci Avlusu ve bu avluda bulunan baz binalar 7, (foto raf: 1). 18b, 19a, Bab- Saadet, ikinci avlu ve Kubbealt, (foto raf:2 ). 231b, 232a, Arz Divanhanesi Bab- Ali, Sur- sultani, deniz ve baz kö kler, (foto raf: 3). Topkap Saray bina ve avlular n n tasvirlerinden olu an minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Mekan ve mekan elemanlar birbirine benzer ekilde tasarlanm, i çilik özellikleri benze tirilmi tir. Mekan n kurgulan ve elemanlar n yerle tirilmesi ile sa lanan düzen do rultusunda atmosfer duygusu en aza indirgenmi, derinlik vurgusu amaçlanan yerlerde hafif içe do ru hareket hissi yarat lm t r. Fakat 18b, 19a, 231b, 232a sayfalarda yer alan minyatürler 15b sayfas nda yer alan minyatüre nazaran daha fazla yüzeye çekilmi tir. 15b sayfas ndaki minyatürde manzaran n yak n plandan görülmesi ve mimari alan n kutu mekan olarak tasarlanmas ndan dolay içe do ru hareket daha güçlü bir ekilde tasarlanm t r. Söz konusu durum, çizgisel detaylardan lekeci detaylara geçi d nda üslubu olumsuz yönde etkilememi tir. Mimari elemanlar yatay dikey planlara yerle tirilmi tir. Ço unlukla a aç, insan ve hayvan figürlerinin diyagonal hatlara yerle tirilmesi ile kompozisyonlarda hareket hissi yarat lm ; keskin çizgisel hatlarla ortaya ç kan dura anl k böylece bozulmaya çal lm t r. Mimari elemanlar resim yüzeyine biti ik olarak; sa a sola, yukar ve a a do ru geli en yönlerde iki boyutlu yüzeyi bozmadan ve hacim duygusu olu turmadan yerle tirilmi tir. nsan, hayvan figürleri ve do a elemanlar da benzer ekilde yerle tirilerek kompozisyon düzeni desteklenmi tir. Minyatürlerde mavi, ye il, k rm z, pembe, beyaz ve gümü renkleri kullan lm t r. Mimari bölümler, do a ve figürleri ayr t ran renkler sade bir yap da uygulanm t r. Titiz ve de i ken olmayan bir i çilik ile üretilmi olan minyatürlerde hiyerar ik düzen s ralama, ebat, renk yard m yla 7 Nigar Anafarta, a.g.e., s. XI, XII.

6 90 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü olu turulmu, merkez vurgusu yap lmadan genel bir manzara hissi yarat lm t r. Foto raf: 1 Foto raf: 2 Foto raf:3 (b) 146b-147a III. Murat n Ergene suyu üzerinde in a ettirdi i yetmi dört kemerli köprü, (foto raf: 4). 158b-159a stanbul plan, (foto raf: 5). Dört sayfa üzerine tasarlanm bu iki minyatür topografik özellik ta maktad r. Genel manzara ve planlar stanbul un genel kurgusunu verecek ekilde tasarlanm t r. Renkler, i çilik ve kompozisyon düzenine bakarak iki minyatürün de ayn elden ç kt söylenebilir. Minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan, Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Mekan n kurgulan ve elemanlar n yerle tirilmesi ile sa lanan düzen do rultusunda atmosfer duygusu en aza indirgenmi, bak aç s çe itlendirildi i için derinlik vurgusu yap lmam t r. Kompozisyon düzenlerindeki farkl l klara ra men, 1(a) grubunda yer alan minyatürler ile bu gruptaki minyatürler çizgisel yakla mdan dolay benzerlikler ta maktad r. Di er taraftan 158b- 159a sayfalarda stanbul plan olarak tasarlanan minyatürün baz bölümleri özellikle surlar ve a aç figürleri tasar m ve uygulama aç s ndan ortak bir yakla m sergilemektedir. Minyatürlerde ilk bak ta yak n plan uzak plan olarak farkl la an düzen dikkatli bir ekilde incelendi inde benzerlik bar z bir ekilde ortaya ç kmaktad r. Bu nedenle her iki gruptaki minyatürlerin birbiri ile ba lant l oldu u söylenebilir (foto raf: 6).

7 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 91 Minyatürlerde ye il, gri, lila, k rm z, beyaz, gümü renkleri kullan lm t r. Mimari bölümler, do a ve figürleri ayr t ran renkler sade bir yap da uygulanm t r. Titiz ve de i ken olmayan bir i çilik ile üretilmi olan minyatürlerde hiyerar ik düzen s ralama, ebat, renk yard m yla olu turulmu, merkez vurgusu yap lmadan genel bir manzara hissi yarat lm t r. Foto raf: 4 Foto raf: 5 Foto raf: 6 2. Grup: 83b, 108b, 138a, 165a, 162a, 170b sayfalarda yer alan minyatürlerde kompozisyon düzeni (a) 83b, I. Murad n z rh giydirilmi bir kurdu ciritle vurmas, (foto raf: 7) 138a, Marin ismindeki kafir elçisi ve mahiyetini huzurunda II. Murat n hedefe üç defa ok at, (foto raf: 8). 162a, Fatih Sultan Mehmed in Atmeydan ndaki Y lanl Sütuna erper at, (foto raf: 9). 170b, Uzun Hasan n o lu U urlu Mehmed Bey in babas n n âlemlerini Fatih in huzurunda görmesi, (foto raf: 10). Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Mekan ve mekan elemanlar birbirine benzer ekilde tasarlanm, figür ve motifler tasar m ve i çilik aç s ndan benze tirilmi tir. Minyatürlerin mekan düzenleri kendi aralar nda çe itlenerek üç farkl grupta kar m za ç kmaktad r. lk grupta yer alan 162a ve 170b minyatürlerinde mekanlar birbirine benzer ekilde ve yüzey bölünmeden bir bütün olarak tasarlanm t r. 162a sayfas ndaki y lanl

8 92 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü sütunun yerine 170b de a aç figürü yerle tirilmi tir. 162a sayfas nda sol üst taraftaki tepelerin yerine 170b sayfas nda figür grubu yerle tirilmi tir. 83b ve 138a minyatürlerinde mekan parçalanarak tepeler olu turulmu ve bu tepelerin üzerine 83b de sa üst kö eye ve 138a da sol üst kö eye a aç figürü yerle tirilmi tir. lk bak ta mekân düzenleri birbirinden farkl görünse de, 162a, 170b sayfalar nda ki minyatürleri yak n plan, 83b ve 138a sayfalar ndaki minyatürleri uzak plan olarak de erlendirip, da ve tepelerin olu çizgilerine bakarak genel düzenin benzerli i fark edilebilir. Minyatürlerde figür düzeni, mekân n çe itlenmesi sürecinde kompozisyonu bütünle tiren ve üslubu destekleyen önemli unsurlardan biridir. Figürlerin düzeni mekan n yap s na göre ekillendirilerek ortak bir kompozisyon düzeni olu turulmaya çal lm t r. Dolay s yla, 162a-170b ve 83b-138a sayfalar ndaki minyatürlerde, mekan olarak kar m za ç kan zeminin düz ve bu sebepten monoton yap s n n, figürlerin düzeni ile hareketlendirilmeye çal ld ve böylece minyatürlerde ortak bir kompozisyon düzeni olu turuldu u söylenebilir. Tek ve gruplar halinde tasarlanan figürler, önce kendi aralar nda içe do ru diyagonal hatlara yerle tirilmi daha sonra di er figür gruplar yla ili kilendirilerek bu etki resim alan na yay lm t r. Genel planda ise figür dizilerini daha güçlü yatay ve s n fland r c dikey hatlarda izlemek mümkündür. Figürlerin düzenine ba l olarak, yatay, dikey ve diyagonallerin birbiri ile ustaca ili kilendirilerek resim alan nda atmosfer duygusu yaratm t r. Ayr ca sanatç, bu aç k kompozisyonlarda öne ç kan mekan n süreklili inde, zaman n ak c l n tasarlam t r. Titiz bir i çilik ile üretilmi olan minyatürlerde ebat, renk ve eylemlik durum yard m yla olu turulan hiyerar ik düzen eyleme göre ekillenmi tir. Eylem merkezinde yer almalar ndan dolay padi ah figürleri merkezde di er figürlerden ayr t r larak ve daha büyük tasarlanm t r. Söz konusu merkez, eylem alan n n her iki taraf na yerle tirilen figürlerin aras ndaki orta aland r. Bu gruptaki (2. a-b) alt minyatürde de eylem merkezindeki figürün ayn hizada farkl konumlara yerle tirildi i görülmektedir. Minyatürlerde ye il, k rm z, mavi tonlar, sar, beyaz, siyah ve alt n renkleri kullan lm t r. Do a, figürler ve mimari bölümlerin ayr t r lmas nda kullan lan ve gayet sade bir yap da uygulanm olan renklerden, perspektif vurgular n art r lmas nda da yararlan lm t r.

9 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 93 Foto raf: 7 Foto raf: 8 Foto raf: 9 Foto raf: 10 (b) 108b, Macarlar n Ni bolu Kalesi muhasaras ve Y ld r m Bayezid in geli i, (foto raf: 11). 165a, Fatih Sultan Mehmed in Belgrat Kalesi ne hücumu, (foto raf: 12). Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan ayr ca figür tipleri, Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Kompozisyon elemanlar birbirine benzer ekilde tasarlanm figür ve motifler tasar m ve i çilik aç s ndan benze tirilmi tir. Minyatürlerdeki figür tipleri ve i çilikler 2 (a) grubunda ki minyatürlerle benzerlik göstermektedir. Minyatürlerde d mekan tasvirlerinin yap lm olmas kompozisyon düzenlerinin rahatl kla çözümlenmesine olanak tan maktad r. lk bak ta farkl ym gibi görünse de dikkatlice incelendi inde, minyatürlerin kompozisyon düzenlerinin ortak oldu u anla lmaktad r. Mekanlar n parçalan, parçalar n renklendirili biçimleri birbirine yak n ekillerde gerçekle tirilmi, mekan düzeninde ortaya ç kan farkl l klar figür düzenleri ile giderilmeye çal lm t r. Grafik a amada elemanlar n kütlesel da l m emalar birbirine benzemektedir: Üç a amal do al mekan, mimari elemanlar n yard m yla daha fazla parçaya ayr lm t r. 108b sayfas nda mimari elemanlar n yo unlu u ve zemin renginin koyulu u ile ekillendirilen kompozisyon düzeni 165a sayfas nda figür ve mimari elemanlar n katk s ile ekillendirilmi tir. Minyatürlerde eylem düzeni mekan n devaml l, zaman n süreklili i duygusunu vermek üzere tasarlanm t r. Genel planda yatay ve dikey paftalara yerle tirilen figür dizileri, sa ve sol kenarlardan hareketle kesik diyagonal hatlarda birbirini görecek ekilde

10 94 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü düzenlenmi tir. Böylece hem resim alan ndaki harekelilik art r lm hem de mevcut atmosfer duygusu güçlendirilmi tir. Titiz bir i çilik ile üretilmi olan minyatürlerde ebat, renk ve eylemlik durum yard m yla güçlendirilen hiyerar ik düzen eyleme göre ekillenmi tir. Bu ba lamda hiyerar ik düzenin merkezi, iki minyatürde farkl yönlerde sa ve sol kenarlar n orta alanlar ndan içe do ru geli en alan olarak belirlenmi tir. Eylem merkezinde yer almalar ndan dolay padi ah figürleri merkezde di er figürlerden ayr t r larak ve daha büyük tasarlanm konum, yo unluk ve hareket aç s ndan farkl la t r lm t r. Minyatürlerde ye il, k rm z, mavi, kahverengi, sar, pembe, mor, yavrua z, beyaz, siyah, gri, gümü ve alt n renkleri kullan lm t r. Do a, figürler ve mimari bölümlerin ayr t r lmas nda kullan lan ve gayet sade bir yap da uygulanm olan renkler, perspektif vurgular n art r lmas nda da kullan lm t r. Foto raf: 11 Foto raf: Grup: 81a, 88a, 105a, 116a, 121a, 182b, 186b, 187a, 189a, 194b, 205b, 211a, sayfalarda yer alan minyatürlerde kompozisyon düzeni (a) 81a I. Murad n alt nl bir çomak ile bir kaplan vurmas, (foto raf: 13). 88a, I. Murad n Vize zce iz ve Çatal Burgaz Hisarlar n n fethinden sonra bir kavak gölgesinde dinlenmesi, (foto raf: 14). 105a, Y ld r m Bayezid in Yeni ehir de avlanmas, (foto raf: 15). 116a, Çelebi Sultan Mehmed in karaman seferine niyet etti i s rada K z l Irmak kenar nda avlanmas, (foto raf: 16).

11 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü a, Çelebi Sultan Mehmed in Anadolu da cülusu, (foto raf: 17). 182b, II. Bayezid in Filibe civar nda Uzunova da avlanmas, (foto raf: 18). 194b, Manast r da bir rma geçerken, II. Bayezid e suikastta bulunan birinin öldürülü ü, (foto raf: 19). 205b, Yavuz Sultan Selim in K z lba seferinden dönü ü, (foto raf: 20). 207b, Yavuz Sultan Selim in Dulgad r Alâüdevle ye kar seferi s ras nda, Küskün deresi kenar nda ota kurdu u yerde kaplan avlamas, (foto raf: 21). 214b, Yavuz Sultan Selim in Nil Nehri sahilinde k l c ile bir timsah kesmesi, (foto raf: 22). Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Kompozisyon düzenleri benzerlik gösteren minyatürlerde figür ve motiflerin tasar m ve i çilik özellikleri de benzerlik ta maktad r. Minyatürlerde d mekan tasvirlerinin yap lm olmas, kompozisyon düzenlerinin rahatl kla çözümlenmesine olanak tan maktad r. lk bak ta farkl ym gibi görünse de dikkatlice incelendi inde minyatürlerin mekan düzenlerinin ortak oldu u anla lmaktad r. Mekanlar n parçalan ve parçalar n renklendirili biçimleri birbirine yak n ekillerde gerçekle tirilmi tir. Mekan n dikey unsurlar olan tepeler, da lar ile yatay geli en düz alanlar n birbirinden ayr lmas n vurgulayan i aretler bu yöndeki en önemli unsurlard r. Genellikle basit kayalar n bir çizgi üzerinde dizilmesi eklinde dikkat çeken bu i aret sanatç n n imzas olarak kabul edilebilecek bir ayr nt d r. Söz konusu çizgi ile ikiye bölünen dikdörtgen form zeminde kare veya dikdörtgen formlar olu mas na neden olmu tur. Böylece ayr lan alanlar ço unlukla farkl renklerde boyanm ve her minyatürde tekrar edilerek bu yöndeki bilinç belirtilmi tir. 116a sayfas nda yer alan minyatürde yatay dikey düzlemlerin tasar m ilginç bir ekilde yorumlanarak bir vadi tasarlanm t r. Bu aç dan sanatç n n mekan anlay n n kurgusal alan n in as ve biçimin yönlendirilmesi aç s ndan oldukça geli ti i görülmektedir. Hatta bu grupta yer alan minyatürlerin, elyazmas nda yer alan örneklerin en ba ar l lar oldu u söylenebilir. Minyatürlerde figür düzeni, mekan düzenini destekler ekilde tasarlanm t r. kiye bölünen dikdörtgen resim alan nda elde

12 96 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü edilen paftalar figürlerin hareket alanlar olarak düzenlenirken, sanatç n n ustal n da ortaya koymaktad r. Farkl la t r lan mekan bölümlerinde renk ayr m na giden sanatç, bu yöntemle figürleri yerle tirdi i alanlarda hareket hissini güçlendirmi tir. Figürlerin yatay paftalar halinde alttan üste do ru birkaç a amada yerle tirilmesi ile hem resim alan nda içe do ru bir hareketlilik hissi hem de belirli bir atmosfer duygusu yarat lm t r. Bu yap, zemin renklerinin farkl la t r lmas, tepeler, insan, hayvan figürleri, a açlar ve baz minyatürlerde mimari elemanlar n yerle tirili biçimi ile desteklenmi tir. Alttan üste do ru kademeli olarak ilerleyen tepeler, a açlar, insan ve hayvan figürlerinin diyagonal planda art arda yerle tirilmesi ile mesafe duygusu daha etkili hale getirilmi tir. Eylem düzeni mekan n devaml l, zaman n süreklili i duygusunu vermek üzere tasarlanm t r. Bu ba lamda figürlerin yatay hatlar kimi zaman bozularak diyagonal planlar olu turulmu ve böylece kompozisyonda hareketlilik ve eylemde dinamiklik sa lanm t r. Titiz bir i çilik ile üretilmi olan minyatürlerde ebat, renk ve eylemlik durum yard m yla olu turulan hiyerar ik düzen eyleme göre ekillenmi tir. Eylem merkezinde yer almalar ndan dolay padi ah figürleri merkezde di er figürlerden ayr t r larak ve daha büyük tasarlanm ; konum, yo unluk ve hareket aç s ndan farkl la t r lm t r. Minyatürlerde ye il, k rm z, mavi, sar, pembe, lila, kahverengi, beyaz, siyah, gri, gümü ve alt n renkleri kullan lm t r. Do a, figürler ve mimari bölümlerin ayr t r lmas nda kullan lan ve gayet sade bir yap da uygulanm olan renklerden perspektif vurgular n art r lmas nda da yaralan lm t r. Foto raf:13 Foto raf:14 Foto raf:15 Foto raf:16

13 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 97 Foto raf:17 Foto raf:18 Foto raf:19 Foto raf:20 Foto raf:21 Foto raf:22 (b) 186b, Mengli Giray Han sefere kat lmak için II. Bayezid in huzurunda, (foto raf:23). 187a, K r m Han Mengli Giray Han huzurdan ç kt ktan sonra, (foto raf: 24). 189a, II. Bayezid in su s r n öldürmesi, (foto raf: 25). 211a, Yavuz Sultan Selim e, Kansu Gavri nin kesik ba n n getirilmesi,(foto raf: 26). Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan ayr ca figür tipleri, Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. kompozisyon düzenleri birbirine benzeyen minyatürlerde mekan, mekan elemanlar, figür ve motiflerin tasar m ve i çilik özellikleri de benze mektedir. Bu grupta yer alan minyatürlerde, d mekan tasvirlerinin yap lm olmas kompozisyon düzenlerinin rahatl kla çözümlenmesine olanak tan maktad r. 211a sayfas nda yer alan minyatürde do al mekan olu turulurken zeminde bir erit halinde basit kayalar n yerle tirildi i görülmektedir. Bu yap 3(a) grubunda yer alan

14 98 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü minyatürlerle benzerlik olu turmaktad r. Ancak minyatür figür düzeni ve i çilik özellikleri aç s ndan ayr arak 186b, 187a, 189a sayfalar ndaki minyatürlerle de benzerlik olu turmaktad r. 186b Mengli Giray Han Sefere kat lmak için II. Bayezid in huzurunda ve 187a K r m Han Mengli Giray Han huzurdan ç kt ktan sonra konular ard k olmas ve figür tiplerinin benzerli i tasar m n ayn sanatç taraf ndan yap ld n dü ündürtmektedir. Ayr ca minyatürlerde do al alan n mimari alan ile bölünmesi ve figürlerin dairesel bir hatta yerle tirilmesi kompozisyon düzenlerinin ortak özellikleri olarak görülmektedir. 186b, 187a sayfalar ndaki minyatürlerde, çad r ayn konuma yerle tirilmi tir. Her iki minyatürde de kompozisyon elemanlar soldan sa a do ru a rl k olu turacak ekilde düzenlenmi tir. 211a sayfas nda yer alan minyatürde ise 186a sayfas ndaki minyatürün kal p olarak kullan ld söylenebilir. 186b sayfas ndaki minyatürün eskizi ters çevrilerek üzerine baz eklemeler yap lm gibidir. 189a sayfas nda yer alan minyatür, düzen ve i çilik aç s ndan di er minyatürlerden farkl la m t r. Ancak en yak n örnekler bu grupta yer ald için bu gruba dahil edilmi tir. 211a ve 186b sayfalarda yer alan minyatürlerde figür düzeni de eskizin ters yüzünün kullan lmas yoluyla tasarlanm ve daha sonra baz eklemeler yap larak tasar m gerçekle tirilmi gibidir. Figürler 211a sayfas nda sol üst kö eye, 186b de sa üst kö eye ve 189a sayfas nda ise üst tarafta orta alana yerle tirilen taht mekan n n çevresine dairesel bir formda yerle tirilmi tir. Figürlerin yerle tirili biçimi ile resim alan nda bir kutu mekan formu olu turulmu tur. Böylece resim alan nda belirli bir atmosfer duygusu yarat lm t r. Bu kapal kompozisyonlarda mekan figür dizileri ile s n rland r lm ve böylece zaman n ak c l duraklat lm ve an hissi olu turulmu tur. 187a sayfas nda yer alan minyatürde figür düzeni, konular n birbirinin devam oldu u fikrini destekler ekilde, 186b sayfas nda yer alan minyatürün düzenini d ar dan destekler tarzda ekillendirilmi tir. Minyatürlerde hiyerar ik düzen merkezde bulunan padi ah figürlerinin konumu ve ebatlar n n di er figürlerden ayr t r lmas ile sa lanm t r. 186b, 189a ve 211a sayfalar ndaki minyatürlerde taht alan n n etraf ndaki yo unluk giderilerek merkeze çekilmi tir. Böylece diyagonal hatta üstten bak yormu etkisi ile padi ah figürü ön plana ç kar lm t r. Merkeze yerle tirilen padi ah figürlerinin yerlerinin farkl la mas düzenin ayr t n dü ündürmektedir. Ancak, di er figürlerin dairesel hatta yerle tirilme biçimlerindeki ciddi

15 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 99 benzerlik dikkate al nd nda, üslubun kendi içinde çe itlendi i veya mekan düzenine göre biçimlendi i söylenebilir. Minyatürlerde ye il, mavi, beyaz, siyah, kahverengi, turuncu, k rm z, lila, pembe, krem, sar, turuncu, alt n renkler ve tonlar kullan lm t r. Renk düzeni mekan ve figür düzeninin önerdi i biçimi destekler ekilde ayr t r c ve kurgusal amaçlar destekler ekilde kurgulanm t r. Foto raf: 23 Foto raf: 24 Foto raf: 25 Foto raf: Grup: 49a, 57b, 62a, 68b, 72a, 75b, 94a, 112b sayfalar nda yer alan minyatürlerde kompozisyon düzeni (a) 62a, Sultan Orhan n cülusu, (foto raf: 27) 68b, Orhan Gazi nin bir kuvvet gösterisi olarak büyük bir gürzü kald r p dizlerinin üstünde bir müddet tuttuktan sonra yere indirmesi, (foto raf: 28) 72a Orhan Gazi nin Kaluyaven Bey e kendi çekti i bir oku hediye etmesi,(foto raf:29) Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürlerde mimari ve do an n kurgulan ayr ca figür tipleri Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Bu grupta baz yönlerden benze en düzenler baz yönlerden çe itlenmektedir: Mekan düzenleri ile benze en çal malar figür düzeni ile farkl la maktad r. Bu aç lardan benze en eserler ise renk düzeni, figür tipi, yüzey süslemecili i veya i çilik aç s ndan farkl la p çe itlenmektedir. Bu durum, minyatürlerin kompozisyon düzenlerinin tespitini zorla t rmaktad r. Minyatürlerin mekan düzeni do al mekan ile mimari mekanlar n birle tirilmesi ile sa lanm t r. 62a, 68b, 72a, sayfalarda

16 100 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüzeyin düzlü ü dayatan yap s na fazla müdahale edilmeden resim alan üç yatay paftaya bölünmü tür. Ayn ekilde ortada bulunan yatay pafta üç dikey paftaya bölünmü tür. Ortadaki dikey pafta yükseltilerek taht mekan olarak tasarlanm t r. Kenarlardaki paftalar ise insan ve a aç figürleri ile tamamlanm t r. Minyatürlerde padi ah figürü merkeze al nm ve ön tarafa yerle tirilen di er figürler kesik diyagonal hatlar n kurdu u daire formda düzenlenmi tir. Minyatürlerde figürlerin daire formunda yerle tirilmeleri ile yüzeyin düzlü ü bozularak kutu mekan yan lsamas olu turulmu, resim alan nda atmosfer duygusu yarat lm t r. Hiyerar ik düzen merkezde bulunan padi ah figürlerinin konumu ve ebatlar n n di er figürlerden ayr t r lmas ile iki a amal olarak tasarlanm t r. Minyatürlerde ye il, mavi, beyaz, kahverengi, lacivert, turuncu, k rm z, pembe, mor, sar renkler ve tonlar yan s ra alt n, gümü kullan lm t r. Renk düzeni mekan ve figür düzeninin önerdi i biçimi destekler ekilde ayr t r c ve kurgusal amaçlar destekler ekilde gerçekle tirilmi tir. Foto raf: 27 Foto raf: 28 Foto raf: 29 (b) 57b, Ba dat tan bir aslanc n n getirdi i aslan n Orhan Gazi nin çizmelerini yalamas, (foto raf: 30) 75b, I. Murad n cülusu, (foto raf: 31) 112b, Çelebi Sultan Mehmed in Anadolu da cülusu, (foto raf: 32) Ço u aç dan grupta yer alan di er minyatürlerle benzerlik gösteren minyatürler mekan düzenleri ile farkl la maktad rlar. Bu örneklerde 62a, 68b, 72a sayfalardaki mekanlar yorumlanarak sa

17 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 101 tarafa diyagonal geli en bir duvar eklenmi tir. Taht mekan n n sa taraf nda diyagonal hatta yerle tirilen duvar n olu turdu u pafta ile resim alan nda kutu mekan yan lsamas olu turulmu ve böylece zeminde belirli bir derinlik kurgusu elde edilerek atmosfer duygusu yarat lm t r. 57b, 75b, 112b sayfas nda yer alan figürlerin diyagonal hatlarda ortaya ç kan düzenleri di er sayfalara göre daha belirgindir. Di er taraftan 75b, 112b sayfalar nda yer alan minyatürler i çilik ve figür tipi aç s ndan gruptaki di er minyatürlerden farkl la rken 57b sayfas ndaki minyatür i çilik renk vb. yönlerden di er örneklerle ortak özelliklere sahiptir. Minyatürlerde hiyerar ik düzen merkezde bulunan padi ah figürlerinin konumu ve ebatlar n n di er figürlerden ayr t r lmas ile iki a amal olarak tasarlanm t r. Minyatürlerde ye il, mavi, beyaz, kahverengi, lacivert, turuncu, k rm z, pembe, mor, sar renkler ve tonlar yan s ra alt n, gümü kullan lm t r. Renk düzeni mekan ve figür düzeninin önerdi i biçimi destekler ekilde ayr t r c ve kurgusal amaçlar destekler ekilde gerçekle tirilmi tir. Foto raf: 30 Foto raf: 31 Foto raf: 32 (c) 49a, Osman Gazi nin hükümdarl, (foto raf: 33) 94a, I. Murad n, S rp fedaisi Milo taraf ndan ehit edilmesi, (foto raf: 34) Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürlerde kompozisyon elemanlar birbirine benzer ekilde tasarlanm t r. Figür ve motifler tasar m aç s ndan benze irken i çilik aç s ndan belirli bir düzeyde çe itlenme görülmektedir. Mimari ve do an n kurgulan

18 102 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ayr ca figür tipleri Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Minyatürlerin mekan düzenleri (a) grubunda yer alan minyatürlerden farkl la maktad r. Di er örneklerden farkl olarak taht mekan olarak kar m za ç kan çad rlar resim alan n sa üst kö esine yerle tirilmi tir. Bu haliyle di er örneklerde orta alanda görülen merkez sa kenara al nm t r. Ancak düzenin merkezi ve mimari elemanlar de i se de bu yap 57b, 75b, 112b sayfalardaki düzenin yorumu olarak nitelendirilebilir. 49a sayfas nda çad rlar n geni lik olarak sona erdi i alanda içe do ru bir derinlik kurgusu olu mu ve böylece resim alan n n üst taraf nda belirli bir atmosfer hissi yarat lm t r. 94a sayfas nda yer alan minyatürde ise çad r n etraf n sarmalayan kuma n yard m yla kutu mekan formu elde edilmi, böylece yüzeyde derinlik kurgusu ve buna ba l olarak atmosfer hissi yarat lm t r. Böylece 94a sayfas ndaki mekan kurgusu 57b, 75b, 112b sayfalar ndaki mekanlara benze tirilmi tir. 49a sayfas ndaki minyatürde ise söz konusu yap n n olu turulmas nda figür dizilerinden yararlan lm t r. 49a, 94a sayfalar nda yer alan minyatürlerde yatay-dikey hatlarda birbirini kar layan figür gruplar diyagonal hatlarda da birbirini görmektedir. Ancak diyagonal hatlar di er örneklerde oldu u kadar kesin hatlarla belirgin de ildir. Bu örneklerde küçük diyagonal diziler düz paftalar n olu mas na katk sa lam t r. Hiyerar ik düzen merkezde bulunan padi ah figürlerinin konumu ve ebatlar n n di er figürlerden ayr t r lmas ile iki a amal olarak tasarlanm t r. Minyatürlerde ye il, mavi, beyaz, kahverengi, lacivert, turuncu, k rm z, pembe, mor, sar renkler ve tonlar yan s ra alt n, gümü kullan lm t r. Renk düzeni mekan ve figür düzeninin önerdi i biçimi destekler ekilde ayr t r c ve kurgusal amaçlar destekler ekilde gerçekle tirilmi tir. Foto raf: 33 Foto raf: 34

19 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Grup: 89b, 127b, 130a, 132b, 143b, 153b, 178a, 201a, 217a, sayfalar nda yer alan minyatürlerde kompozisyon düzeni 89b, I. Murad n, bir av dönü ü kapl ca imaretine geldi i zaman elinde bulunan bir do an n kaçmas, (foto raf:35) 96b, Y ld r m Bayezid in Kosova cülusu, (foto raf:36) 127b, Çelebi Sultan Mehmet zaman nda, bir y lda iki sefer olmas nedeniyle askere bah i ve inam da t lmas, (foto raf:37) 130a, Çelebi Sultan Mehmed in ölümünün askerden gizlenmesi, (foto raf:38) 132b, II.Murad n Bursa Cülusu, (foto raf:39) 143b, Macar kahraman ve kral Naibi Yanko nun çelik mi ferinin II. Murad n k l ç darbesiyle parçalanmas, (foto raf:40) 153b II. Mehmed nin Edirne cülüsü, (foto raf: 41) 178a, II. Bayezid in cülüsü, (foto raf:42) 201a, Yavuz Sultan Selim in cülusu, (foto raf: 43) 217a, Yavuz Sultan Selim in bir aynaya ok at, (foto raf: 44) Farkl konular n tasvirlerinden olu an minyatürler, Osmanl minyatür sanat gelene inde kendine has özelliklerle ortaya ç kmaktad r. Bu grupta yer alan minyatürler, mekan tasar m, yüzey süslemecili i ve iyi i çilik aç s ndan dikkat çekmektedir. Minyatürlerin tamam nda, yorum olarak çe itlenmek ko uluyla resim alan üç yatay paftaya bölünmü, ortadaki pafta genellikle renk ve süsleme aç s ndan güçlendirilmi tir. Söz konusu durum sanatç n n imzas gibidir. Resim alan n bölen paftan n üst taraf çe itli elemanlar ile parçalanm ancak alt taraflar düz b rak lm t r. 89b, 130a, 178a sayfalar nda yer alan minyatürlerde alt tarafta yüzeye ba l olarak geli en mekanda, taht mekan n n sa ve sol taraflar ndan içe do ru hareketlendirilen diyagonal duvarlar vas tas yla derinlik yan lsamas olu turulmu tur. Her üç minyatürde de mekan alttan üste do ru üç a amal olarak tasarlanm t r. Yüzeyin hakim karakteri ortadan kald r lmadan, usta bir yorum ile içe do ru geli en güçlü bir derinlik kurgusu gerçekle tirilmi tir. Böylece kompozisyonda belirli bir atmosfer duygusu yarat larak kutu mekan formu elde edilmi tir. 127b, 132b, 153b, 201a, 217a sayfalar ndaki minyatürlerde yüzeyin yap s na uygun olarak düz tasarlanan mekanda figürlerin yard m ile içe do ru hareket hissi yarat lm t r. 217a sayfas nda yer alan Yavuz Sultan Selim in bir aynaya ok at konulu minyatürde bu gruptaki minyatürlerde yer alan taht mekan farkl la m t r. Ancak resim alan n n bölünmesi ve

20 104 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü kompozisyonun yatay dikey kurgusu di er minyatürlerle benzerlik göstermektedir. Figür tipleri ile 2 ve 3. gruptaki figürlere benzerlik gösteren minyatürlerde padi ah figürünün yeri de i mektedir. Bu nedenle figür düzeni çe itlenmektedir. 132b, 153b,178a sayfalar nda merkez orta alanken di er minyatürlerde biraz daha sa veya sol kenara çekilmi tir. Fakat yerle tirmelerdeki benzerlik ortak bir düzen anlay n n çe itlendi ini dü ündürtmektedir. Bu grupta yer alan minyatürün figür düzenlerinde yüzeysel bir çe itlenmeye gidildi i söylenebilir. 89b sayfas nda figür say s az olmas düzenin farkl la t fikrini uyand rmaktad r. Fakat minyatürde sa alt kö eden resim alan na sokulan figürlerin düzeni, bu gruptaki di er minyatürlerin sa alt kö edeki düzenleri ile benze mektedir. 132b, 153b sayfalar nda yer alan minyatürlerde ise padi ah figürü merkeze al nm t r. Böylece iki kenardan orta alana do ru geli en kesik diyagonal paftalar ile içe do ru keskin bir hareket olu turulmu tur. Bu minyatürlerde figür düzeni farkl ym gibi görünse de ayn üslubun çe itlendi i örnekler olarak görülebilir. Figürlerin düzeni 89b, 130a, 178a sayfalarda derinlik kurgusu ve atmosfer duygusunu desteklerken, di er minyatürlerde söz konusu etkiler bütünüyle figürlerin düzeni ile sa lanm t r. Dolay s yla 89b, 130a, 178a sayfalar nda bulunan minyatürlerde mekan n düzeni, 132b, 153b, 127b, 201a, 217a, 143b sayfalar nda yer alan minyatürler de ise figür düzeni kompozisyon düzenini ekillendiren as l unsur olarak kar m za ç kmaktad r. Hiyerar ik düzen merkezde bulunan padi ah figürlerinin konumu ve ebatlar n n di er figürlerden ayr t r lmas ile iki a amal olarak tasarlanm t r. Minyatürlerde ye il, mavi, beyaz, kahverengi, lacivert, turuncu, k rm z, pembe, mor, lila, sar renkler ve yan s ra alt n, gümü kullan lm t r. Renk düzeni mekan ve figür düzeninin önerdi i biçimi destekler ekilde ayr t r c ve kurgusal amaçlar destekler ekilde kurgulanm t r.

21 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Foto raf: 35 Foto raf: 39 Foto raf: 36 Foto raf: 37 Foto raf: 38 Foto raf: 40 Foto raf: 41 Foto raf: 42 Foto raf: 43 Foto raf: 44 De erlendirme Hünernâme I. ciltte yer alan minyatürler OsmanlÕ minyatür sanatõ gelene inde üretilmiú, oldukça baúarõlõ eserlerdir. Minyatürler kompozisyon düzenleri açõsõndan çeúitlenmektedir. Bu çeúitlilik 105

22 106 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü dikkate al nd nda minyatürlerin farkl sanatç lar taraf ndan ve farkl ustalar n gözetiminde üretildi i söylenebilir. Elyazmas nda, hangi eserin hangi sanatç taraf ndan yap ld na veya eserin resimlendirilmesinde hangi sanatç lar n görev ald na ili kin herhangi bir tan m bulunmad için minyatürleri herhangi bir isme atfetmek mümkün de ildir. Ancak atölye veya usta sanatç ba lam nda bir tasnif yapmak için müstakil bir çal mada farkl elyazmalar ndaki örneklerle kar la t rma yapmak mümkündür. El yazmas nda yer alan minyatürler kendi aralar nda farkl grup ve alt gruplar olu tursalar da yine Osmanl minyatür sanat gelene inde ortaya ç kan ortak biçimin ustalar ve atölyeler ba lam nda çe itlenerek farkl la t söylenebilir. Minyatürler ba lang çta on grupta toplanm t r. Bu gruplar kendi aralar nda e le tirilerek yeniden de erlendirmeye tabi tutulmu tur. Böylece daha önce elde edilen be grubun di er gruplar n alt gruplar oldu u dü ünülerek grup say s be e indirilmi tir: 1. Grupta yer alan minyatürler ilk bak ta el yazmas nda yer alan di er minyatürlerden ayr maktad rlar. Di er minyatürlere göre daha ematik bir biçim ile kar m za ç kan minyatürler, özgünlükleri ile dikkat çekmektedir. Bu minyatürler özgün yap lar ndan dolay, Osmanl minyatür sanat gelene inde belirgin üsluplardan biri olarak görülebilir. Genel biçim özellikleri ve kompozisyon düzenleri aç s ndan kendi aralar nda da çe itlenen minyatürler, çal ma kapsam nda iki alt grupta toplanm t r. Söz konusu çe itlenmenin konu ve nesnel ortam n farkl l ndan kaynakland söylenebilir. Çizgisel bir yakla m n ve mimari mekan tasvirlerdeki biçimin ciddi bir ekilde benze mesi 158b-159a, 146b-147a 231b, 232a sayfalar ndaki minyatürlerin ayn sanatç ya ait oldu unu dü ündürmektedir. 2. Grupta mekan n parçalanma ve renklendirilme biçimlerinden dolay farkl la an minyatürler iki grupta ele al nm t r. Farkl l klar ve bezerlikleri kar la t r lan minyatürlerde figür düzeni, hiyerar ik düzen ve eylem düzeni aç s ndan ortak özellikler tespit edilmi tir. Di er taraftan, figür tipleri ve i çilik aç s ndan benzerlikler de dikkate al nd nda, 83b, 108b, 138a, 162a, 165a, 170b sayfalarda yer alan minyatürlerin sanatç s s n ayn ki i oldu u söylenebilir. lk iki grupta yer alan minyatürlerin gelene inde fakat ba ka bir sanatç n n eserleri oldu u anla lan di er bir grup minyatür ise 3. grup ba l alt nda incelenmi tir. Bu grupta yer alan minyatürlerde kompozisyonlar ustaca tasarlanm t r. lk bak ta 2. grupta yer alan minyatürlerle benze en minyatürler düzenlerin detaylar aç s ndan farkl la maktad r. Bu nedenle 2. ve 3. grupta yer alan minyatürlerin

23 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 107 ayn sanatç elinden ç kt söylenemez ancak ayn atölyenin devam niteli inde ortaya ç km iki yorum olarak de erlendirmek mümkündür. 3. Grupta yer alan minyatürlerde mekan, eylem ve zaman düzenleri ile özgün bir yakla m sergilenmi tir. Özellikle mekan n dikey unsurlar olan tepeler, da lar ile yatay geli en düz alanlar n birbirinden ayr lmas n vurgulayan düzen, bu yöndeki en önemli unsurlard r. Genellikle basit kayalar n bir çizgi üzerinde dizilmesi eklinde dikkat çeken bu i aret sanatç n n imzas olarak kabul edilebilecek bir ayr nt d r. Söz konusu çizgi ile ikiye bölünen dikdörtgen form zeminde kare veya kareye yak n formlar olu mas na neden olmu tur. Böylece ayr lan alanlar ço unlukla farkl renklerde boyanm ve her minyatürde tekrar edilerek bu yöndeki bilinç belirtilmi tir. Bu durum, sanatç n n ustal ve yorum kabiliyeti ile yetkinli inin zirvesinde oldu una i aret etmektedir. Her ne kadar di er minyatürlerde i çilikler bu örneklere nazaran daha iyi olsa da bu örneklerde tasar m aç s ndan sergilenen ba ar dikkat çekicidir. Gelenekte belirli bir özgünlü e kaçarak kendine has ilkeler olu turma çabas sezilen 81a, 88a, 105a, 116a, 121a, 182b, 194b, 205b sayfalardaki minyatürlerin ayn sanatç n n elinden ç kt söylenebilir. Ayn grubun ikinci alt grubunda (3 b) ele al nan 86b, 187a, 189a, 211a sayfalardaki minyatürlerde i çilik ve figür düzeninin birinci alt gruptaki (a) örneklerden farkl la t görülmektedir. 211a sayfas nda yer alan minyatürde mekan düzeni 81a, 88a, 105a, 116a, 121a, 182b, 194b, 205b sayfalardaki minyatürlerle ayn ekilde düzenlenmi, figür düzeni ve i çilik aç s ndan farkl la m t r. Birinci alt grupta yer alan örneklerdeki aç k kompozisyonlar bu örneklerde kapal forma dönü mü ; yatay dikey paftalara dizilen figürler bu örneklerde dairesel formda dizilmi tir. Bu yap da nakka hanenin kolektif i leyi inin etkileri söz konusu oldu u söylenebilir. Tasar m gerçekle tiren sanatç uygulama için atölyesindeki kalfa ve ç raklar ndan yararlanm olabilir. Bu nedenle 186b, 187a, 189a, 211a sayfalar nda yer alan minyatürlerin sanatç s n n 3. (a) grup minyatürlerini yapan sanatç olma ihtimali büyüktür. Di er taraftan söz konusu sanatç n n (a) alt grup sanatç s n n atölyesinde yeti mi bir sanatç olabilece i de söylenebilir. 4. Grupta yer alan minyatürlerde kompozisyon düzeni, mekan düzeni, figür düzeni ve i çilikleri aç s ndan çe itlenmektedir. Elyazmas n n 57b, 75b, 112b sayfalar nda yer alan minyatürlerdeki düzen 62a, 68b, 72a sayfalar ndaki düzenin yorumu olarak biraz

24 108 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü farkl la arak ortaya ç karken 49a, 94a sayfalar ndaki düzen ise her iki alt grubun da yorumland örnekler olarak kar m za ç kmaktad r. Ayn atölyeden ç kmas muhtemel bu minyatürlerin genel özelli i mekan tan mlar nda eksik kalan yönlerin figür düzeni ile tamamlanmas d r. Özellikle atmosfer duygusunun yarat l nda mekan elemanlar n kullan lmad yerlerde figür düzenlerinden faydalan lm t r. çiliklerin de çe itlendi i minyatürlerin bir grup sanatç taraf ndan ortakla a üretildi i söylenebilir. Di er taraftan ayn sanatç n n yetkin bir tasar m kabiliyeti ile yorumlara giderek üslubunu çe itlendirdi i yönünde bir yorum yapmak da mümkündür. 5. Grupta yer alan 89b, 127b, 130a, 132b, 143b, 153b, 178a, 201a, 217a, sayfalar ndaki minyatürler mekan tasar m, yüzey süslemecili i ve iyi i çilik aç s ndan dikkat çekmektedirler. Bu gruptaki minyatürlerin tamam nda, yorum olarak çe itlenmek ko uluyla, resim alan üç yatay paftaya bölünmü, ortadaki pafta güçlendirilerek ön plana ç kar lm t r. Resim alan n bölen paftan n üst taraf çe itli elemanlar ile parçalanm ancak alt taraflar düz b rak lm t r. Söz konusu durum, üçüncü gruptaki sanatç n n tavr na benzer bir ekilde sanatç n n imzas gibidir. Bu grupta yer alan figür tipleri 2. ve 3. gruptaki figür tiplerine benzemektedir. Ancak her türlü benze meye ra men bu eserler özgünlükleri ile dikkat çekmekte, sanatç s aç s ndan belirgin bir üslup fikrini yans tmaktad r. Sonuç Osman Gazi den Kanuni Sultan Süleyman a kadar Osmanl sultanlar n n yetenek ve ba ar lar n konu alan Hünernâme elyazmas n n I. cildinde, Osmanl minyatür sanat gelene inde üretilmi önemli minyatür örnekleri yer almaktad r. Sanatç lar n n kim oldu u bilinmeyen bu eserler kompozisyon düzenleri aç s ndan çe itlenmektedir. Bu nedenle, elyazmas n n resimlendirilmesinde farkl sanatç ve atölyelerin görev ald söylenebilir. El yazmas n n minyatürlerinde ilk bak ta on farkl kompozisyon düzeni ile kar la lmaktad r. Bu düzen giri imleri dikkatle incelendi inde, bu say n n üsluplar n kendi içinde çe itlenmesi sonucu olu tu u anla lmaktad r. Yap lan inceleme ve de erlendirmeye ba l olarak el yazmas n n resimlendirilmesinde yakla k be sanatç veya atölyenin görev ald söylenebilir. Kaynaklar :Hünernâme I. Cilt, (TSM. H. 1523) ÖZ Mehmet : Hünernâme Minyatürleri, Antika, Say : 6, Eylül 1985, s.

25 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 109 ANAFARTA Nigar: Hünernâme Minyatürleri ve Sanatç lar, Do an Karde Matbaa Sanayii A.. Bas mevi, stanbul 1969 BA CI Serpil, ÇA MAN Filiz, RENDA Günsel, TANINDI Zeren: Osmanl Resim Sanat, Kültür Turizm Bakanl Yay nlar, stanbul 2006