TELİF HAKLARININ SINIRLARI

Transkript

1 Mimari Proje ve Mimari Eserlerde TELİF HAKLARININ SINIRLARI Av. Sait Karabulut İstanbul II. Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Üyesi 1

2 Mimar Kavramı Mimarlık mesleği 1938 tarih ve 3458 sayılı Mühendislik ve Mimarlık Hakkında Kanun (MMHK) da düzenlenmiştir. Mimar; yapının fikri temelini oluşturan plan ve projeyi hazırlayan, yapının inşası safhasında denetim ve yönetim hizmetlerini üstlenen serbest meslek erbabı kişisidir. Bir başka deyişle mimar; inşa edilecek bir yapının mimari projesini yapı sanatı ve tekniği kurallarına göre tasarlayan ve düzenleyen ve mimari projenin uygulanması aşamasında projenin uygulanmasını mesleki ve teknik bakımdan denetleyen, yapının genel yönetimini yürüten uzmanlık sahibi kişisidir (1). Yönetmeliğe göre ise; Mimar: Mimarlık hizmetlerini, eğitimi, uzmanlığı ve çalışma konularına göre, Mimarlar Odasının ilgili kanun, tüzük ve yönetmeliklerine uygun olarak yapmaya yetkili, yükümlülüklerini yerine getirerek üyelik sıfatını ve unvanını koruyan, çalışması kısıtlanmamış serbest, kamu görevlisi ya da ücretli çalışanları ifade etmektedir. Mimarlık Sözleşmeleri Genel olarak dört türdür. İlki Proje Düzenleme Sözleşmesi; ikincisi Mesleki Kontrollük Hizmetleri Sözleşmesi; üçüncüsü ise, Teknik Uygulama Sorumluluğu Sözleşmesi dir. Ayrıca her üçünü de kapsayan Tam Mimarlık Sözleşmesi de yapılmaktadır. Borçlar Hukukunda, taraflardan birinin iş görme borcunu yüklendiği sözleşmelere iş görme sözleşmeleri denilmektedir (2). Bu nedenle mimarlık sözleşmelerinin hukuki niteliği hakkında muhtelif görüşler mevcuttur: 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu nun 470 ve devamı maddelerinde düzenlenen eser sözleşmesi diyenler olduğu gibi, Türk Borçlar Kanunu nun 502 ve devamı maddelerinde düzenlenen vekalet sözleşmesi ve yine Türk Borçlar Kanunu nun 393 ve devamı maddelerinde düzenlenen hizmet sözleşmesi diyenler de mevcuttur. Ayrıca sui generis-kendine özgü niteliği olan sözleşme olarak kabul eden görüşler de bulunmaktadır. (1) - Doç. Dr. Kaplan, İbrahim, Mimarlık Sözleşmesi Ve Mimarın Sorumluluğu, 1983, s.6. - Uyan, Göktürk, İsviçre-Türk Hukukunda Mimari Proje Düzenleme Sözleşmesinin Hukuki Niteliği, Beta Yayınları, 2006, s Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Mimarlar Odası Serbest Mimarlık Hizmetlerini Uygulama, Tescil ve Mesleki Denetim Yönetmeliği nin 4.maddesi ( (2) - Prof. Dr. Oğuzman/Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt-I, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2012, s Dr. Tandoğan, Haluk, Borçlar Hukuku Özel borç İlişkileri Cilt-2, Sevinç Matbaası, Ankara 1977, s.13. 2

3 Telif Hakkı (Fikri Haklar) Fikri mülkiyet hakkı ve hukuku, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanun unda düzenlenmiş ve koruma altına alınmıştır. Mimarlık, bir bilim dalı olduğu gibi aynı zamanda bir sanat dalıdır. Uygulamada mimari projeler ve mimari eserlerle ilgili genel olarak telif hakkı ifadesi kullanılmakta ise de; Prof. Hirsch, bu ifadenin eksik olduğunu ve sadece kişisel ve sübjektif hakkı temsil ettiğini, bu nedenle telif hakkı yerine eser sahipliği veya fikri haklar tabirlerinin kullanılmasının yerinde olacağını ifade etmektedir (3). Mimari eserlerin korunmasına yönelik ilk düzenleme tarihli Bern Sözleşmesi dir. Ülkemizde fikir ve sanat eserleri bakımından ilk düzenleme 1910 tarihli Hakkı Telif Kanunu dur. Bugünkü Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu 1952 yılında yürürlüğe girmiştir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Kapsamında Mimari Projeler ve Mimari Eserler (Mimarlık Eseleri) Fikri hukuk alanında çözümlenmesi gereken en önemli sorunlardan biri mimari projeler ve mimarlık eserleri arasındaki ayrımdır. FSEK de mimari projeler ile mimarlık eserleri değişik maddelerde birbirinden farklı kavramlar ve kurumlar olarak düzenlenmiştir (4). FSEK de eser; sahibinin hususiyetini taşıyan ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleri olarak tanımlanmıştır. FSEK nin sistematiğine göre mimari projeler, ilim ve edebiyat eserleri arasında sayılmıştır. Nitekim, Kanun un 2. maddesinin 2. fıkrasında; (3) Ord. Prof. Dr. Hirsch, Ernst E. Eser Sahipliği Fikri Ve Sınai Hakların Mahiyeti, AÜHFD, s (4) Prof. Dr. M. Kılıçoğlu, Ahmet, Fikri Hukuk Açısından Mimari Projeler ve Mimarlık Eserleri, ( 3

4 Bedii vasfı bulunmayan her nevi teknik ve ilmi mahiyette fotoğraf eserleri ile her nevi haritalar, planlar, projeler, krokiler, resimler, coğrafya ve topokrafyaya ait maket ve benzerleri, her çeşit mimarlık ve şehircilik tasarım ve projeleri, mimari maketler endüstri, çevre ve sahne tasarım ve projelerinin ilim ve edebiyat eseri sayılacağı açıkça belirtilmiştir. Bu düzenleme karşısında mimari projelerdeki hak, projede olup, bu projenin uygulandığı yapıda değildir. Mimar, eser sahipliğinden doğan mali ve manevi haklarını ancak mimari projesi üzerinde kullanabilir (5). Mimari projenin eser sayılabilmesi için estetik değere sahip, güzel sanat eseri özelliğinin bulunması gerekmez. Mimari projelerde eser projenin kendisidir. Estetik değerin varlığı mimari projenin kendisinde değil, olsa olsa projenin uygulanması ile meydana getirilen bina/yapıda söz konusu olabilir. FSEK nin 4. maddesinde ise; güzel sanat eseri mahiyetindeki, mimarlık eserleri koruma altına alınmıştır. Kanun un 4. maddesinde öngörülen koruma, somut (inşa edilmiş) mimari eserlere ilişkindir (6). Bir çalışmanın eser sayılabilmesi için, iki ana unsur gereklidir: Bunlardan birisi hususiyet ; diğeri ise, FSEK de sayılan edebi veya sanatsal alana dâhil çalışmalar arasında yer almasıdır. Daha önce de ifade edildiği üzere, mimari eserler, mimari projelerden farklı olarak güzel sanat eserleri arasında yer almaktadır. Buna göre her yapı değil, ancak güzel sanat eseri özelliği taşıyan yapı mimarlık eseri sayılacaktır. Estetik değeri olmayan yapı mimari eser sayılmayacaktır. O halde bir yapı ne zaman estetik değere sahip, güzel sanat eseridir çözümlenmesi gereken önemli bir sorundur. (7) Bir mimari eserin estetik değerinin tespitinde yapının türü önemli olduğu kadar, onun dış görünümü, yapısal özelliği, iç detayları, çevresi ve yapının tekniği ve kullanılan malzemenin cinsi belirleyici olmaktadır. (5) Prof. Dr. Kılıçoğlu, Ahmet, a.g.m (6) Yrd. Doç Dr. Bozgeyik, Hayri, Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda Mimari Eserleri Korunması, 2010, s.20. (7) Yrd. Doç. DR. Bozgeyik, Hayri, a.g.e. (Cherpillod, İvan, Dessemontet Francois), Mimari Eserlerde Fikri Haklar. 4

5 Mimari Proje ve Mimari Eserlere İlişkin Korumanın Şartları ve Süresi FSEK, estetik değeri haiz yapılar, güzel sanat eserleri arasında saymakta ve mimari eser olarak tanımlanmaktadır (8). Mimari eser yalnızca estetik nitelik taşıyan güzel sanat eseri olabileceği gibi, ayrıca işlevsel özellikler de taşıyabilir. Ancak korumadaki temel kıstas; eser sahibinin hususiyetini göstermesi, estetik niteliğe (bedii vasıf, güzellik ölçülerine uyan, gözü, gönlü okşayan, beğenilen özelliklere) sahip olmasıdır (9). Mimari projelerde ise, FSEK kapsamında korunan projenin kendisidir. Mimari projelerin korunmasında estetik değere (bedii vasfa) sahip olması unsuru aranmamaktadır. Estetik değer taşısın veya taşımasın bütün mimari projeler FSEK kapsamında korunmaktadır. FSEK de mimari proje ve mimari eserlerde koruma süresi belirlenmiştir. Kanunun 27. maddesinde; Koruma süresi eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder (Ek cümle: 21/2/ /16 md.) Bu süre, eser sahibinin birden fazla olması durumunda, hayatta kalan son eser sahibinin ölümünden itibaren yetmiş yıl geçmekle son bulur. Sahibinin ölümünden sonra alenileşen eserlerde koruma süresi ölüm tarihinden sonra 70 yıldır. 12 nci maddenin birinci fıkrasındaki hallerde koruma süresi, eserin aleniyet tarihinden sonra 70 yıldır; meğer ki eser sahibi bu sürenin bitmesinden önce adını açıklamış bulunsun, İlk eser sahibi tüzelkişi ise, koruma süresi aleniyet tarihinden itibaren 70 yıldır. denilmekte ve yine FSEK nin 26. maddesinin son fıkrasında ; Eser sahibinin ölümünden itibaren başlayan sürelerin hesabında, eser sahibinin öldüğü seneyi takip eden yılın ilk günü başlangıç tarihi sayılır. 10 uncu maddenin birinci fıkrasında zikredilen hallerde süre, eser sahiplerinden son sağ kalanının ölüm tarihinden sonra başlar. şeklinde ifade edilmiştir. (8) Yrd. Doç. Dr. Bozgeyik, Hayri a.g.e, s 60. (9) Ates, Mustafa, Fikri Hukukta Eser, 2007 eseri, s.230. Mimarın, Mimari Proje ve Mimari Eser Üzerinde Eser Sahipliğinden Doğan Hakları 5

6 Müellifin eseri üzerindeki fikri hakkı, mülkiyet hakkı gibi mutlak bir haktır. Herkese karşı, her yerde ve her zaman ileri sürülebilir. FSEK de eser sahibinin hakları maddelerde manevi ve maddelerde mali haklar olarak düzenlenmiştir: Manevi haklar: Umuma arz hakkı, adının belirtilmesi hakkı, eserde (projede) değişiklik yapılmasını men etme hakkı, eserin tahribini önleme hakkı, Mali haklar: İşleme hakkı, çoğaltma hakkı, yayma hakkı, temsil hakkı, işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletim hakkı olarak belirtilmiştir. Mimarın Proje ve Eser Sahipliğinden Doğan Haklarının Korunması Yolları Mimari proje ve esere ilişkin manevi ve mali hakların ihlal edilmesi halinde proje ve/veya eser sahibi mimar, aşağıdaki hukuki yollara başvurabilecektir: a) Tespit davası (md. 67), b) Saldırının durdurulması ( tecavüzün ref i) davası (md. 68), c) Saldırını önlenmesi (tecavüzün men i) davası (and. 69), d) Tazminat davası (md. 70). Mimari Eserlerde Telif Hakkının Sınırı Daha önce açıklandığı üzere, mimarın (eser sahibinin) hakları 5846 sayılı FSEK e dayanmaktadır. Yapı sahibinin hakları ise, mülkiyet hakkına (T.M.K 683 vd. maddeleri) dayanmaktadır. Bu durumda, yapı üzerinde yapı sahibi mülkü üzerinde tasarruf hakkını kullanmak isterken, diğer yandan eser sahibi de telif hakkını korumak istemektedir. 6

7 Bir başka deyişle yapı sahibi, hukuk düzeni sınırları içinde, o şey üzerinde dilediği gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Buna karşılık eser sahibinin de yapı üzerinde telif hakkı bulunmaktadır. Fikri mülkiyet haklarının en tartışmalı alanlarından birisini, yapı sahibi (malik) ile eser sahibinin (mimar) telif haklarının dengelenmesi hususu oluşturmaktadır. Uygulamada sorun, daha ziyade bir yapı üzerinde sonradan değişikliğe gidilmesi veya kısmen ya da tamamen yıkılarak yeniden inşa edilmesi halinde karşımıza çıkmaktadır (10). Mülkiyet hakkı, yapı sahibine yapı üzerinden dilediği gibi kullanma, faydalanma ve tasarrufta bulunma yetkileri vermekte ise de, aynı zamanda yapı, mimari eser sahipliğinden doğan hakları da içermektedir. Bu nedenle yapı malikinin hakları, eser sahibinin 5846 sayılı yasadan kaynaklanan bazı hak ve yetkileri nedeniyle sınırlandırılmış bulunmaktadır. Daha öncede ifade edildiği gibi, FSEK de plan ve projelerin korunması ile mimari eserlerin (yapıların) korunması farklı düzenlemelere bağlanmıştır. Plan ve projeler ilmi ve teknik özellik arz ermesi halinde başlı başına korumaya tabidir. Ancak bina, estetik nitelikte (bedii vasfında) ise hem proje hem de yapıda somutlaşmış mimarlık eseri korunmaktadır. Eğer ortaya çıkan binanın estetik niteliği bulunmuyorsa, proje korunmakla beraber, mimarın yapı üzerinde herhangi bir telif hakkı bulunmamaktadır (11). Estetik değeri bulunmayan, mimari eser niteliği taşımayan yapılarda, yapı maliki, dilediği zaman dilediği değişikliği yapabilir. Mimari eser niteliğindeki yapılarda ise, eser sahibi, şeref ve itibarını zedeleyen veya eserin mahiyet ve hususiyetini bozan her türlü değişiklik yapılmasını yasaklayabilir. Mimari eser niteliğindeki yapıda, eser sahibinin izni olmaksızın değişiklik yapılması halinde mimar, değişikliğin kendisi tarafından yapılmadığını veya eserdeki adının kaldırılmasını yahutta değiştirilmesini talep edebilir. Eski halin iadesi mümkün ise değişikliğin izalesi ammenin veya malikinin menfaatlerini esaslı surette haleldar etmiyorsa eser sahibi eseri eski hale getirebilir (FSEK m.67). (10) Av. Dr. Suluk, Cahit, Mimari Eserlerde Eser Sahibi İle Yapı Malikinin Menfaatlerinin Dengelenmesi, FMR, cilt 12, s.18, ( (11) Av. Dr. Suluk, Cahit, a.g.e., s.21 7

8 Aynı şekilde FSEK nin 17. maddesinin 2. fıkrasında; Aslın maliki, eser sahibi ile yapmış olduğu sözleşme şartlarına göre eser üzerinde tasarruf edebilir. Ancak eseri bozamaz ve yok edemez ve eser sahibinin haklarına zarar veremez şeklinde düzenleme getirilmiştir. Fakat bu yasak koşulsuz bir şeklide mimari eserlerde uygulanmalı mıdır? Baskın görüşe göre, teknik zorunluluklardan kaynaklanan değişikliklerin, kullanıma bağlı olan değişikliklerin, faydalı ve lüzumlu değişikliklerin ve haklı nedene bağlı değişikliklerin eser sahibi mimarın izni olmaksızın yapılabilmesi mümkündür. Önceki yargı kararlarında, güzel sanat eseri olsun ya da olmasın bütün yapılar, telif hakkı kapsamında kabul edilmekte ve değişiklik için mimarın izni aranmakta iken, 2005 yılından sonraki Yargıtay kararlarında estetik değere sahip, güzel sanat eseri yapılar mimari eser olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Bugün artık binanın estetik ve sanatsal değeri yoksa proje korunmakla beraber, mimarın yapı üzerinde herhangi bir telif hakkının bulunmadığı kabul edilmektedir. Eser Sahibi ile Yapı Malikinin Menfaatlerinin Dengelenmesi Arz edildiği üzere, mimari eser üzerinde yapı malikinin mülkiyet hakkı bulunduğu gibi, mimarın da telif hakkı bulunmaktadır. Eser üzerinde eser sahibi telif hukukundan kaynaklanan inhisari nitelikte hak ve yeklilere sahip olduğu gibi, malik de mülkiyet hakkından kaynaklanan sınırsız hak ve yetkilere sahiptir. Mülkiyet hakkı, telif haklarını, telif hakları da mülkiyet haklarını sınırlayan karşılıklı hukuki müesseseler olarak karşımıza çıkmaktadır (12). Bu durumda ise, eser sahibi ile yapı malikinin hakları arasında çatışma söz konusu olmaktadır. Çatışmada dengenin sağlanması ve karşılıklı hakların korunması bir zarurettir. Mimarın, proje karşılığında bedelini aldığı, yani, mimarlık hizmetini bir bedel karşılığı yaptığı düşünüldüğünde, yapı malikinin mülkiyet hakkından kaynaklanan haklarının daha ziyade göz önüne alınması gerekecektir. Karşılıklı menfaatlerin dengelenmesi hususu, Uluslararası Mimarlar Birliği tarafından hazırlanan ve TMMOB tarafından yayınlanan Fikri Mülkiyet ve Telif Hakkı konulu rehberde aşağıdaki ifadelerle vurgulanmıştır; (12) Doç. Dr. Bozgeyik, Hayri, a.g.e, s

9 Bir yapının uzun yaşam süresi, yeni uyarlamaları, genişletmeleri veya başka değişiklikleri gerekli kılabilir. İşveren, bu yapıya bir zamanlar yatırım yapmıştır ve ekonomik gereksinimlerine göre üzerinde değişiklik yapma olanağına sahip olmalıdır. Değişik gereksinim veya amaçlar doğrultusunda, işveren veya kullanıcı, yapıda, çoğu zaman mimari konseptte de değişikliği de içeren, uyarlamalar yapma hakkına sahip olmalıdır. Yasal mevzuatta yapılan değişiklikler de yapılarda tadilat yapma gereği doğurabilmektedir. Diğer taraftan mimarların ünü, geniş ölçüde, inşa edilmiş bulunan eserlerine dayanır. Bu nedenle, yapılarda yapılan değişiklikler, kamuoyu tarafından yapının müellifi olarak bilinen mimarın ününü zedeleme olasılığı taşımaktadır. Yapılan tadilatlarda, yapının tutarlılığı konusunda mimarların kişisel çıkarlarının güvence altında tutulduğundan ve mimarların mesleki yeteneklerinin kamuoyu önünde zedelenmediğinden veya değer yitimine yol açmadığından emin olunmalıdır. Mimar, kamuoyunun gözü önünde bulunan eserinin iradesi dışında tadil edilmesinden sonra, hala o eserin mimarı olarak bilinmesi tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu durumda kamuoyunun gözünde, itibarını zedeleyebilecek söz konusu yeni mimarı tasarımı yapan bir müellif olarak görülecektir. Bu nedenle iki çıkar arasında bir denge kurmak zorunludur: İşverenin tadilat yapmaktan doğan çıkarı ve müellifin tutarlılığını sağlamaktan doğan çıkarı. Bu dengeyi ararken, yapıyı değişmiş bulunan talepler uyarınca geliştirme olanakları konusunda, yapının asıl mimarının, başka herhangi bir kimseden daha fazla duyarlı olacağı hesaba katılmalıdır. Yarattığı eserin tasarımı, konstrüksiyonu ve çevresi konusundaki ayrıntılı bilgisi nedeniyle, gereken çözümleri, yapının özgün tasarımına ve estetik niteliklerine saygılı bir şekilde en iyi bulabilecek durumda olan kişi, sadece bu mimardır. Sonuç olarak, bir yapının müellifinin, yapıda tadilat yapılmadan önce kendisine danışılması konusunda yasal haklara sahip olması tavsiye edilir. Böyle bir hak, kullanıcıların gereksinimlerini karşılayacak tadilatları başlatmasını yasaklamamalıdır. Ancak iyi niyetli yürütülen bir danışma, işverene ilk tasarımın bütünlüğünü korumak için veya eğer gerekliyse mimar için, yapılan tadilatlarla bir ilgisinin olmadığını kamuoyuna açıklamak için bir fırsat yaratmış olur (13). (13) Fikri Mülkiyet ve Telif Hakkı, 3.4 Tadilatlar, Yapıda Değişiklik Gerektiği Zaman Tarafların Çıkarlarının Dengelenmesi, ( 9

10 Telif Hakkına İlişkin Son Yasal Düzenleme tarihinde yürürlüğe giren 6495 sayılı Kanun un 73. maddesi ile yeni bir düzenleme yapılarak; 3194 sayılı Kanun un 8. maddesine j fıkrası eklenmiştir. Bu düzenleme ile; İlgili idareler, Bakanlıkça belirlenen esaslara göre mimari estetik komisyonu kurar. Komisyon, yapıların ve onaylı mimarı projelerinin özgün fikir ifade edip etmediğine karar vermeye yetkilidir. Özgün fikir ifade etmeyenlerde yapılacak değişikliklerde ilk müellifin görüşü aranmaz. Özgün fikir ifade eden mimarlık eser ve projelerinde; eser sözleşmesinde işleme izni verilenler ile eserin bütünlüğünü bozmadığına, estetik görünümünü değiştirmediğine, teknik, yönetsel amaçlar ve kullanım amacı nedeniyle zorunlu olduğuna karar verilen değişiklikler müellifin izni alınmaksızın yapılabilir. Bu durumda ilk müellif tarafından talep edilebilecek telif ücreti; ilgili meslek odasınca belirlenen mimari proje asgari hizmet bedelinin, tamamlanan yapılarda yüzde yirmisini, inşaatı süren yapılarda yüzde onbeşini geçemez. hükümleri getirilmiştir. Ancak daha evvelde açıklandığı gibi telif haklarına ilişkin ana düzenleme 5846 sayılı FSEK de yer almaktadır. Buna rağmen, son düzenlemenin 3194 sayılı İmar Kanununda yapılmış olması kanun yapma tekniğine uygun düşmemektedir. Son düzenleme ile, mimari proje ve mimari eserlerde özgün fikir ifade etme kıstası getirilmiş olup, bunun ne anlam ifade ettiği açık değildir. Zira, temel kanunda bu yönde bir tabir ve tarif yer almamaktadır. Bizce, bu ifadeden anlaşılması gereken, 5846 sayılı Yasanın 4. maddesinde tarif edilen estetik değere sahip olan güzel sanat eserleridir. Ayrıca son düzenleme ile önceden doktrin ve yargı içtihatlarında tartışma konusu olan telif hakkının sınırları ve telif bedelinin miktarına ilişkin kesin bir sınırlama ve hüküm getirilmiş olmaktadır. 10