Granit. Türkiye de Bulunan Granit Yatakları

Transkript

1 Granit Granit, bileşiminde % arasında kuvars % arasında alkali feldispat, % 35 e kadar mika ve %10-35 arasında koyu renkli mineral bulunduran açık renkli, asidik bileşimli derinlik kayaçlarına denir. Ticari anlamda ise granit, hemen her bileşimde derinlik kayacını içine alan çok geniş bir kayaç grubu için kullanılmaktadır. Piyasada granit, gnays, siyenit, kuvars monzonit, granodiyorit, kuvarslı diyorit, diyorit gibi açık renkli kayaçlara granit terimi ortak bir isim olarak kullanılırken, gabro, diyabaz, anorzotit ve proksenitlere denilmektedir. Granitler, ihtiva ettikleri minerallerin karakterlerine göre gruplara ayrılırlar. Tanelerin büyüklüğü her granitte farklıdır. Renkleri feldispata göre isim alır, fakat kuvars hornblend ve mika miktarı fazla olduğu takdirde, renge tesir ederler; beyaz, açık gri, koyu gri, pembe, kırmızı ve zeytin yeşili gibi adlar alır. Tipik bir granitin özgül ağırlığı gr/cm³, gerçek prozitesi % basınç mukavemeti kg/cm², aşınma mukavemeti 5-8 kg/cm³ tür. Sertliği ise içindeki minerallere bağlıdır ve 6.5 olarak kabul edilmektedir. Türkiye de Bulunan Granit Yatakları Kapıdağ Graniti Kapıdağ yarımadasının batısındaki Ocaklar köyünden ve daha batıdaki Tavşan adasından çıkarılan gri renkli, ufak taneli, amfibollü granitler çok eskiden beri İstanbul ve civar vilayetlerde parkeve bordür taşı olarak kullanılmaktadır. Bilhassa Ocaklar köyü civarında bulunan büyük ocaklarda standart büyüklükte hazırlanan taşlar Marmara denizi etrafındaki şehirlere gönderilmektedir. Türkiye nin en büyük granit ocakları burada bulunmaktadır. Yarımadanın doğu ve batısındaki kristalin şistler arasında büyük iki granit masifi bulunmaktadır. Doğudaki granit masifi Bandırma körfezindedir ve uzun ekseni 15 km yi bulan bir elips şeklindedir. Buradaki granitler ufak ve orta taneli, gri renkli, biyotitli ve amfibollüdür. Masifin kuzey batısında amfibollit, fillit ve mermerlerden ibaret kontak taşları, mermerlerin temas yerlerinde de kontak mineralleri bulunmaktadır. Granitlerin içinde aplit, pegmatit ve kuvars filonlarile bazı yerlerde kuvarslı stibin ( antimonit ) damarları görülür. Yarımadanın batısındaki granit masifi orta ve iri taneli koyu gri renkli, amfibollü ve fazla biyotitlidir. Bilhassa bu kısımda irili ufaklı, magmanın hazmedilmemiş, göz göz, koyu renkli otolitleri iyi görülür. Yarımadanın batısındaki Köyün, Marmara, Avşar ve Eğinlik adalarında da aynı özellikleri haiz granitler mevcuttur. Kapıdağı granit kütlelerinin Hersinien hareketleri esnasında daha eski formasyonların içersine nüfuz ettiği kabul edilmektedir. Kapıdağ granitlerinin bazıları içinde kuvars gözle görülemeyecek derecede azdır, bundan dolayı sokaklardaki parke taşları az zaman zarfında aşınmakta ve sahten cilalanmaktadır. Parkeli yokuşlarda atların kaymaması için vaktile taşların üstleri oluk şeklinde yontulmuştur ki, bu çeşit parkelere İstanbul un bazı sokakların da hala rastlanmaktadır.

2 Kazdağ (Edremit) Graniti Ocakları Erdemit in 5 km kuzeyinde Ereli köyünün Armutlu sırtlarındadır. Amfibollü bir granit olan bu taşın içinde iri ve parlak hornblend billurları ile feldispat ve iri kuvars parçacıkları çok iyi görülür. Kapıdağı granitine pek benzeyen bu taş Edremit ve civarında parke ve bordür taşı olarak kullanılmaktadır. Uludağ (Bursa) Graniti Bursa nın güneyinde, Uludağ da, Karabelen, Kirazlıyayla, Bakacık ve batı zirve arasında büyük ve Kapıdere yaylası civarında da küçük birer granit kütlesi mevcuttur. Büyük, granit kütlesi, şisti mermer (Sipolen), gnays ve amfibolitlerle temas halindedir. Granitler zirve arasında tipik aşındırma şekilleri, kuvars, pegmatit ve aplit damarları ile dikkat çeker. Burada bileşim bakımından birbirinden farklı iki tip granit mevcuttur. Biri kenar graniti olup rengi açık, orta ve iri taneli, kuvars ve ortoklazı çok, biyotiti nispeten az, damar ve çatlaklar fazladır. Diğeri ise çekirdek graniti olup ufak taneli, fazla plajıoklaslı, 1/3 nispetinde kuvarslı, biyotitli ve muskovitli, az damarlı ve çatlaklıdır. Bu sonuncu daha ziyade bir granadiyorittir. Jeolojik yapı bakımından Uludağ granitinin Antekambrin e veya Paleozoyik (Hersinien) e ait olduğu kabul edilmektedir. Karabelen ile kirazlı yayla arasından şose civarından ve km arasında, Fethiye ve Kizik köyleri ile Kaplıkaya mevkiinde bulunan ocaklardan çıkartılan granitler, yollarda parke ve bordür taşı olarak kullanılmaktadır. Armutlu Graniti Armutlu yarımadasının güney ve kuzeyinde 2 granit kütlesi mevcuttur. Bunlar güneyde Kapaklı-Fıstıklı, kuzeyde Karlı dağı granitleridir. Elipse yakın bir şekilde aflörman veren bu granitlerin büyük eksenleri doğu batı doğrultusundadır. İstanbul a yakınlığı çıkarılmasının kolay olması ve ocaklarının sahilde bulunmasıyla Armutlu graniti Kapıdağ graniti kadar kullanılan bir taşdır. Amfibollü bir granit olan Fıstıklı granitinin ocakları Armutlu iskelesi - Kapaklı Selimiye - Mecideye köyleri arsında bulunmaktadır. İnce kristalli olan bu taşın ince kesitinde: ortoz, kuvars, hornblent ve manyetit görülmüştür. Malzeme laboratuvarında yapılan tecrübelere göre basınç mukavemeti ortalama 1463 kg/cm² bulunmuştur. Yarımadanın kuzeyindeki Karlık dağı granitinin ocakları ise Katarlı-Büyük Karlık dağı- Teşvikiye ve Yukarı Kocadere köyleri arasında bulunmaktadır. Bu taş içerisindeki feldispatın pembe ve beyaz renkli olması ve hornblendin fazla bulunması ile dikkati çekmektedir. Sathan ayrışarak kalın bir aren tabakası meydana getiren bu granitin üzerinde doğu kısımlarda nümülitli kalker tabakaları yataya yakın bir durumda bulunmaktadır. Burada yeni ocaklar açıldığı takdirde kırmızı renkli bir granit çıkarılabilir ve kaplama işlerinde kullanılabilir. Çavuşbaşı (İstanbul) Graniti Bu granit kütlesi İstanbul Boğazı, Anadoluhisarı nın 7 km doğusunda Alem dağının batısında, Çavuşbaşı çiftliği civarında bulunmaktadır. Çapı 5 km yi bulan daire şeklindedir. Taş amfibollü bir granittir içinde kuvars, feldispat, biyotit ve hornblent mineralleri bulunur. Biyotit miktarı diğer bölgelerdeki amfibollü granitlere nispetle daha fazladır. Son zamanlarda yapılan mikroskobik incelemeler taşıyan bir granodiyorit olduğunu meydana çıkarmıştır. Çavuşbaşı graniti parke taşı yapımına elverişli olup vaktiyle işletilmiştir. Bugün ise terk edilmiş bir durumdadır, son zamanlarda yeniden istifade edilmeye başlanmıştır.

3 Sancaktepe (Gebze) graniti Kocaeli yarımadasında, Gebze nin kuzeyinde Balçık-Orhanlı köyleri arasında bulunur; büyük çapı 15 km olan kuzey-güney doğrultusunda uzanan elips şekilli bir kütledir. İçinde pembe ve beyaz renkli iki türlü feldispat, kuvars ve az miktarda, kısmen rengini değiştirmiş, biyotit mevcuttur. Hakim olan pembe renkli feldispat ortos; beyaz renklisi ise plajioklaz (oligoklaz) dır. Granit kütlesi bazı yerlerde aplit, pegmatit ve kuvars damarlar ile kesilmiştir. Satıhta ayrışım tesiriyle pas renkli aren meydana gelmiştir. Siliruen ve Devonien formasyonlarını delip metamorfize eden ve apofizlerini bunların içine gönderen Gebze granitinin yaşının Hersinien sistemine ait olduğu zannedilmektedir. Ayrışmamış kısımlarının sert ve yoğun olmasına, aflörmanlarının İstanbul-İzmit şosesi üzerinde bulunmasına rağmen, bu granitten şimdiye kadar istifade edilmemiştir. İşletildiği takdirde parke taşı imaline yarayacağı gibi renginin hususiyeti dolayısıyla süs taşı olarak kullanılabilir. Kestanbol (Çanakkale-Ezine ) graniti Çanakkale nin güneyinde, Kestanbol Bergaz Yaylacık köyleri arasında bir granit kütlesi mevcuttur. Kristalen şist ve kristalize kalkerlerle çevrili bulunan bu granitin birçok maden görülmektedir. Burada iki tip granit mevcuttur. Biri gri renkli hornblendli olup, ortoklaz, az miktarda plajioklaz, kuvars, biyotit ve tali olarak piroksen, titanit, apatit, zirkon ve demiroksit ihtiva etmektedir. Bu tip granitten çok miktarda parke yapılmaktadır. Bu suretle her yıl 8-10 milyon parke taşı kamyonlarla Odunluk iskelesine taşınmakta ve buradan Çanakkale ve İzmir e sevk edilmektedir. Koçali köyü civarında bulunan ve halkın Pembe taş dedikleri granit porfiri yapılıdır. Sağlam hoş manzaralı ve güzel renkli olan bu porfiri yapılı granitlerden çok eski zamanlardan beri sütunlar yapılmaktadır. Koçali köyünün batısında yeşil taşlar mevkiinde, eskiden hazırlanmış 1.70 m çapında ve 12.5 m uzunluğunda yekpare yedi sütun bugün metrük bir vaziyette durmaktadır. İstanbul camilerinde görülen pembe renkli ve iri ortozlu, porfir yapılı granitlerin Kestanbul civarından çıkarıldığından hiç şüphe yoktur. Trakya granitleri Granit plütonları Trakya da, Çatalca civarında, Kırklareli nde ve Edirne vilayetlerinde bulunmaktadır. Bu sonunculara kristalen şistlerle beraber Istranca masifi adı verilmektedir. Çatalca graniti Büyükçekmece gölünün 1,5 km. batısında, uzunluğu 6 km yi bulan güneydoğukuzeybatı doğrultusunda ince bir şerit halinde uzanan bir granit lakoliti vardır. Bundan başka Çatalca civarında ve Çatalca nın 8-14 km kuzeyinde serpilmiş bir halde bulunan üç granit çekirdeği daha mevcuttur. Etrafında çeşitli kristalen şist ve grenalı mermerler bulunan Büyük Çekmece gölü yakınındaki bu granit, vaktiyle işletilmiş ve İstanbul sokakları parke taşı olarak kullanılmıştır. Son zamanlarda Çatalca granit kütlesinin muhtelif yerlerinde taş ocakları açılmıştır. Bilhassa askeri tahkimatta bu ocaklardan çıkarılan granitlerden çok faydalanılmıştır. Çatalca granitlerinin yaşı Hersinien olarak kabul edilmektedir.

4 Istıranca granitleri Gnays, mikaşist, fillat, kuvarsit ve mermerlerden müteşekkil olan Istıranca masifi yer yer granit intrüzyonları tarafından katedilmiştir. Bunlardan birincisi Karadeniz sahilinde İğne Adanın 5 km kadar batısındaki Demirköy graniti, ikincisi Kırklareli nin 2 km kuzeyindeki Kırklareli graniti, üçüncüsü ise Lalapaşa nın 4 km kuzeyinde bulunan Hazarbeyli granitleridir. Bu üç granit kütlesinden başka hudut boyunca yer yer granit aflörmanları veren (Karaca da, Dereköy, Karapınar vs) intrüzyonları mevcuttur. Hazarbeyli ve Dereköy granitleri mermerleri kat etmektedir. Istıranca masifinin en büyük kütlesini Demirköy graniti teşkil etmekte olup; biyotit ve bilhassa manyetik bakımından pek zengin olan bu granitin ayrışması ile manyetik kumlar meydana gelmektedir, bu kumlar demir madeni olarak işletilmiştir. Kırklareli graniti diğerlerine nispetle fazla amfibollüdür. Istıranca granitleri bazı yerlerde strüktür bakımından gnaysı granit halindedir. Bundan dolayı birçok yerlerde granit ve gnays aflörmanlarının sınırlarını tayin etmek güçtür. Bunlar Hersinien den önceki orojenez safhasında kıvrılmış olan formasyonlar içinde olup kıvrımları kesmişlerdir. Hazarbeyli granitindeki pembe renkli ortoz billûrları pek büyüktür (10-15 cm). Ortozların bu derece büyük olması seramik endüstrisi bakımından önemli olup son zamanlarda bu granitlerin içerisinde nadir mineraller aranmış ve bazı emareler bulunmuştur. Eskişehir (Sivrihisar) graniti Eskişehir in güneydoğusunda bulunan granit feldispat (ortoz) ve amfibolden (hornblent) ibarettir; kuvars gözle görülemeyecek derecede az olup varlığı mikroskopla tespit edilmektedir. İri billûrlu ortoz kristallerinde karlspat ikizlikleri gözle seçilebilmektedir. Bu taş beyaz-gri renkli, fazla hornblentli, amfibollü bir granittir. Az miktarda kuvars ihtiva etmesi dolayısı ile bu taşa kuvarslı siyenit adı verilmektedir. Kırşehir graniti Kırşehir - Gülşehir Akdağ Yozgat Köprüköy arasındaki geniş sahada gri renkli bir granit kütlesi mevcuttur. Yer yer iri feldispat kristallerini ihtiva eden bu granit içinde 2-3 cm uzunlukta, ikizli feldispat kristalleri, kuvars, hornblent ve biyotit görülmektedir. İri ortozlu olan bu granitlerin son zamanlarda yapılan petrografik tayinlerine göre granodiyorit oldukları anlaşılmıştır. Bu granitler mermer ve kristalen şistleri kesmektedir. Civarlarında silimanit, grena, diopsit vs. gibi kontakt mineralleri ihtiva eden taşlar bulunmaktadır. Geniş bir saha kaplayan bu granit kütlesinden ancak mevzii olarak istifade edilmekte ve yer yer binalarda yapıtaşı olarak kullanılmaktadır.

5 Gümüşhane graniti Gümüşhane şehri civarında büyük çapı takriben 15 kilometreyi bulan elips şekilli bir granit kütlesi mevcuttur. Taş, içinde fazla miktarda kırmızı ortoz billûrlarının bulunması ile dikkati çekmektedir. Kütlenin bazı yerlerinden alınan numuneler tamamen kırmızı ortoz ve kuvars billurlarından ibaret olup bunlar arasında pek seyrek olarak kısmen ayrışma uğramış yeşil renkli hornblentlere rastlanmaktadır. Bazı kısımlarda fazla miktarda amfibol kristalleri bulunur ve taş Mısır granitini andırır. Taşın rengi açık kırmızıdan koyu kırmızıya kadar değişir. Erzurum-Trabzon transit yolu üzerinde kilometreler arasındaki sahada bu granitin muhtelif renkli olanları, çatlak ve damar sistemlerini görmek mümkündür. Giresun Sivas granitleri Bu bölgede Üst kretase ye ait formasyonları delen granit ve granodiyoritler yer yer görülmektedir. Şebinkarahisar civarında ve Giresun şosesi üzerinde 3-4 kilometre çapındaki birçok granit batolitleri göze çarpar. Tamzara ve Gedehor köyleri civarında pembe-kırmızı renkli ve iri feldispat billurlu bir granit biraz daha ilerde Asarcık mevkiinde de gri renkli bir granit (granodiyorit) mevcuttur. Zigana dağı granitleri Zigana dağının muhtelif yerlerinde granit ve granodiyoritlere rastlanmaktadır. Bunlar Üst Kretase formasyonlarını delmekte ve etrafındaki taşları metamorfizmaya uğratmaktadır. Bunlardan en önemlileri : Acısu, Muzena, Koryana köyleri ve Tortul civarında bulunmaktadır. Bunlar Gümüşhane civarında parke taşları olarak kullanılmaktadır. Granitlerin Jeokimyasal Sınıflandırılması 1- I TİPİ GRANİTLER 2- S TİPİ GRANİTLER 3- M TİPİ GRANİTLER 4- A TİPİ GRANİTLER I Tipi ve S Tipi Granitler Jeokimyasal özellikler Sedimanter çevrim sırasında Na elementi deniz suyuna veya evaporitlere, Ca ise karbonatlara göç etmektedir. Böylece ana sedimanter kütle Al bakımından zenginleşmektedir. Ayrıca, sedimanter çevrim sırasında oluşan kil mineralleri sedimantasyon ve diyajenez sırasında K elementini absorbe edeceklerinden, K miktarı da bağıl olarak fazla olacaktır. Eser ( iz ) elementler açısından ise, yine sedimenter çevrim sırasında Rb elementi Sr a göre zenginleşmektedir. Doğal olarak Rb elementi atomik yarıçapı bakımından K a benzediği için, K nın zenginleştiği yerde Rb da zenginleşecektir. Bu özellik de Rb tarafından üretilen radyojenik Sr zenginleşmesine yol açacaktır. İşte böyle bir sedimanter çevrim olayının etkisinde kalan kaynak malzemenin kısmi erimesinden türeyen magma, bu çevrim olayları sırasında oluşan jeokimyasal farklılaşmaları yansıtacaktır. Yani bağıl olarak düşük Na / K oranı ve yüksek Al / ( K + Na + Ca / 2 ) oranına sahip olacaktır. Ayrıca, kolayca anlaşılabileceği gibi, ilksel Sr 87 / Sr 86 değerleri de bağıl olarak yüksek olacaktır.

6 Kıvrım kuşaklarında görülen I tipi granitleri oluşturan magmalar, bazaltik bileşimdeki kayaçlardan türeyebileceği gibi, daha uygun olarak ortalama % 60 SiO 2 içeriğine sahip bir magmatik kayaçtan- yani tipik andezitik kayaçlardan da türeyebilir. Herhangi bir sedimanter çevrim etkisinde kalmamış böyle bir magmatik kayaçta bağıl olarak yüksek Na / K oranının yanı sıra Na + K + Ca toplamının miktarı Al a göre bağıl olarak yüksek olacaktır. Böyle bir kaynak kayaçtan kısmi erime yoluyla oluşan magma da hiç şüphesiz yukarıdaki jeokimyasal özellikleri yansıtacak ve I-tipi granitlerin jeokimyasal özelliklerini oluşturacaktır. Mineralojik özellikler S tipi granitler in ana mafik minerali : biotit ve muskovit içerir. ( iki mikalı granit : granulit) Tali mineral olarak : apatit, ilmenit, granat, kordiyerittir. Kıtasal çarpışma alanlarında yer alırlar. I tipi granitler in ana mafik mineral olarak: hornblend + biotit içerir. Tali mineral olarak: manyetit, sfen ve apatit içerirler. Genellikle granodiyorit, tonalit, monzonitik granit ile temsil edilirler. Aktif kıta kenarı magmatik kuşaklarında yer alır. A Tipi Granitler Alkalin, anorojenik ve susuz özellikte olan granitlerdir. Duraylı kratonlarda ve rift alanlarında gelişir. Yaygın pertit oluşumları içerir. Yüksek Fe / Mg oranına sahiptirler. Mineralojik özellikler Ana mineralleri : Kuvars, K + feldspat ( ortoz ), plajioklas ( albit ), biotit tir. Jeokimyasal özellikler A tipi granitlerin MgO ve CaO içerikleri daha az iken, Na 2 O + K 2 O değeri daha yüksektir. Bununla birlikte, SiO 2 içeriği çok yüksek olan bazı I tipi granitlerin Na 2 O + K 2 O miktarları hemen hemen A tipi granitlerinkine yakın değerler alabilmektedir. Bütün SiO 2 bileşim aralığı göz önüne alındığında Nb, Ga, Y, Ce, Zn ve Zr gibi iz elementler A tipi granitlerde bol miktarda bulunmaktadır. Ayrıca Sr içerikleri I tipine oranla iki kat daha fazladır. Bunların yanı sıra, NTE ve Pb içerikleri yüksek iken Sr ve Rb içerikleri I tipi ile çakışabilmektedir. Bunların Ni, V, Co ve Cr içerikleri ise düşüktür. F ve Cl elementlerinin A tipi granitlerin magmalarında çok aşırı şekilde zenginleşmiş olması gerekmektedir. M Tipi Granitler Genellikle plajiogranitlerle temsil edilirler. Egemen mafik mineralleri: hornblend, biyotit ve piroksendir. Alkali feldspat intersitisiyal ve mikrografik dokuludur. Ofiyolit dizilerinde ve seyrek olarak okyanusal ada yaylarında gelişir ve manto kökenlidir. Hazırlayan: Jeoloji Mühendisi Tolga Gözütok