T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ELMA AĞAÇLARININ MİNERAL BESLENMESİ ÜZERİNE ANAÇ VE ÇEŞİT ETKİSİNİN İNCELENMESİ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ELMA AĞAÇLARININ MİNERAL BESLENMESİ ÜZERİNE ANAÇ VE ÇEŞİT ETKİSİNİN İNCELENMESİ Zeliha KÜÇÜKYUMUK YÜKSEK LİSANS TEZİ TOPRAK ANA BİLİM DALI ISPARTA 2007

2 ELMA AĞAÇLARININ MİNERAL BESLENMESİ ÜZERİNE ANAÇ VE ÇEŞİT ETKİSİNİN İNCELENMESİ Zeliha KÜÇÜKYUMUK Yüksek Lisans Tezi TOPRAK ANA BİLİM DALI ISPARTA 2007

3 i İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER. i ÖZET..... iii ABSTRACT.. iv TEŞEKKÜR.. v SİMGELER DİZİNİ.. vi ŞEKİLLER DİZİNİ vii ÇİZELGELER DİZİNİ..... viii 1. GİRİŞ KAYNAK BİLGİSİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Deneme alanının coğrafi konumu ve iklim özellikleri Deneme alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Denemede kullanılan anaçların ve çeşitlerin özellikleri Tam bodur anaç Bodur anaç Yarı bodur anaç Kuvvetli anaç Çeşit özellikleri Yöntem Toprak örneklerinin alınması, analize hazırlanması ve toprak analiz yöntemleri Toprak örneklerinin alınması ve analize hazırlanması Toprak örneklerinin fiziksel ve kimyasal analiz yöntemleri Yaprak örneklerinin alınması, analize hazırlanması ve analizlerde kullanılan kimyasal yöntemler Yaprak örneklerinin alınması ve analize hazırlanması Yaprak örneklerinin kimyasal analiz yöntemleri Kültürel uygulamalar Toprak işleme, sulama ve gübreleme Budama, hastalık, zararlı ve yabancı ot kontrolü Analiz sonuçlarının değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler ARAŞTIRMA BULGULARI Yaprak besin elementi içeriklerinin değerlendirilmesi Elma ağaçlarının besin maddesi içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın N içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın P içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın K içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın Ca içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın Mg içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın Fe içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin 46

4 etkisi Elmanın Zn içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın Cu içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın Mn içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşimi etkisi TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ ii

5 iii ÖZET ELMA AĞAÇLARININ MİNERAL BESLENMESİ ÜZERİNE ANAÇ VE ÇEŞİT ETKİSİNİN İNCELENMESİ Zeliha KÜÇÜKYUMUK Bu araştırmada, aynı bitkinin farklı genotipleri arasındaki bitki besin maddesi alımı yönünden farkları incelemek ve bu farklılıklar üzerine anaç ve çeşit etkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu amaçla aynı koşullarda yetişen M9, M26, MM106 ve MM111 anaçları üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinden alınan yaprak örneklerinde N, P, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu ve Mn analizleri yapılmıştır. Yapılan yaprak analiz sonuçlarına göre MM106 anacının diğer anaçlara göre besin maddesi içeriğinin genel olarak en yüksek, M9 anacının ise en düşük olduğu, çeşitler arasında Mondial Gala çeşidi en yüksek, Granny Smith çeşidi ise en düşük düzeyde besin maddesi içerdiği saptanmıştır. Besin elementlerinin genelinden MM106 anacı üzerine aşılı Lutz Golden çeşidinin en fazla, buna karşılık M9 anacı üzerine Granny Smith çeşidinin en az düzeyde yararlandığı belirlenmiştir. Çalışmada elde edilen verilerden genel olarak elma bitkisinin mineral element düzeyinin anaç ve çeşitlerden farklı şekillerde etkilendiği görülmüştür. Elde edilen sonuçlar elma bitkisinin mineral beslenmesinde anaç ve çeşit özelliklerine dikkat edilmesi ve ona göre besleme programının hazırlanması gerektiğini ortaya koymuştur. Anahtar Kelimeler: Farklı genotip, bitki besin maddesi, anaç ve çeşit etkisi.

6 iv ABSTRACT INVESTIGATION OF ROOTSTOCK AND VARIETY EFFECT ON MINERAL NUTRITION OF APPLE TREES Zeliha KÜÇÜKYUMUK The aim of the present study is to investigate differences for nutrient uptake between different genotypes of apple and to partition existing effects to rootstocks and scions cultivars. Rootstock cultivars M9, M26, MM106, MM111 and scion cultivars Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala and Granny Smith were used in this research. Scion cultivars were grafted on each of the rootstock cultivars to study scion-rootstock interactions. Leaf samples were taken from the above cultivars and mineral composition of the leaves were determined (N, P, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Mn). According to general results, MM106 contained the highest and M9 had the lowest mineral content among rootstock cultivars tested. Similarly, Mondial Gala had the highest and Granny Smith had the lowest mineral content among scion cultivars tested. Rootstock and scion cultivar interactions were also detected cultivar Lutz Golden had the highest general mineral composition when it was grafted on MM106 and cultivar Granny Smith had the lowest minearal composition when grafted on M9. In our research, it was concluded that mineral nutrient uptake and status were affected by different genotype. It is also necessary to consider rootstock scion interactions when mineral nutrition of apple trees recommended. Key Words: Different genotype, plant mineral nutrient, rootstock and cultivar effects.

7 v TEŞEKKÜR Elma Ağaçlarının Mineral Beslenmesi Üzerine Anaç ve Çeşit Etkisinin İncelenmesi projesi kapsamında; bana her konuda yardımcı ve destek olan danışman hocam Sayın Prof. Dr. İbrahim ERDAL a, yardımlarından dolayı Süleyman Demirel Üniversitesi Toprak Bölümü öğretim üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Ali COŞKAN a, laboratuar çalışmalarında yardımlarını esirgemeyen Ziraat Mühendisi Arzu BÜYÜKYAVUZ a, kendi sorumluluğunda bulunan deneme alanını kullanamama izin veren Ziraat Yüksek Mühendisi Şerif ÖZONGUN a, araştırmamın başlangıcından sonuna kadar gösterdiği destek ve anlayış için eşim Cenk KÜÇÜKYUMUK a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca,1276-YL-06 numaralı projeyi destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Araştırma Projeleri Yönetim Birimine de saygılarımı sunarım. Zeliha KÜÇÜKYUMUK

8 vi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ N P K Ca Mg Fe Zn Cu Mn L.G. S.S. M.G. G.S. Azot Fosfor Potasyum Kalsiyum Magnezyum Demir Çinko Bakır Mangan Lutz Golden Skyline Supreme Mondial Gala Granny Smith

9 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 1.1. Elmanın kimyasal bileşimi.. 2 Şekil 3.1. Deneme alanı genel görünümü Şekil 3.2. Denemede kullanılan anaçlar.. 22 Şekil 4.1. Anaç x çeşit etkileşiminin N değişimine etkisi Şekil 4.2. Anaçlara bağlı N değişimi.. 33 Şekil 4.3. Çeşitlere bağlı N değişimi Şekil 4.4. Anaç x çeşit etkileşiminin P değişimine etkisi Şekil 4.5. Anaçlara bağlı P değişimi Şekil 4.6. Çeşitlere bağlı P değişimi Şekil 4.7. Anaç x çeşit etkileşiminin K değişimine etkisi Şekil 4.8. Anaçlara bağlı K değişimi.. 39 Şekil 4.9. Çeşitlere bağlı K değişimi Şekil Anaç x çeşit etkileşiminin Ca değişimine etkisi. 41 Şekil Anaçlara bağlı Ca değişimi. 42 Şekil Çeşitlere bağlı Ca değişimi. 42 Şekil Anaç x çeşit etkileşiminin Mg değişimine etkisi 44 Şekil Anaçlara bağlı Mg değişimi 45 Şekil Çeşitlere bağlı Mg değişimi 45 Şekil Anaç x çeşit etkileşiminin Fe değişimine etkisi.. 47 Şekil Anaçlara bağlı Fe değişimi. 48 Şekil Çeşitlere bağlı Fe değişimi.. 48 Şekil Anaç x çeşit etkileşiminin Zn değişimine etkisi. 50 Şekil Anaçlara bağlı Zn değişimi. 51 Şekil Çeşitlere bağlı Zn değişimi. 51 Şekil Anaç x çeşit etkileşiminin Cu değişimine etkisi. 54 Şekil Anaçlara bağlı Cu değişimi. 55 Şekil Çeşitlere bağlı Cu değişimi.. 55 Şekil Anaç x çeşit etkileşiminin Mn değişimine etkisi 57 Şekil Anaçlara bağlı Mn değişimi 58 Şekil Çeşitlere bağlı Mn değişimi. 58

10 viii ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. Denemenin yürütüldüğü bölgeye ait bazı meteorolojik değerler.. 16 Çizelge 3.2. Deneme alanı toprağının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 3.3. Toprak analizlerinin sınıflandırılmasında kullanılan standart değerler.. 18 Çizelge 3.4. Elma yaprağının bitki besin elementleri bakımından yeterli kabul edilen sınır değerleri Çizelge 4.1. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin N içerikleri 30 Çizelge 4.2. Deneme sonuçlarına ilişkin varyans analizi.. 31 Çizelge 4.3. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin P içerikleri Çizelge 4.4. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin K içerikleri 37 Çizelge 4.5. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin Ca içerikleri.. 40 Çizelge 4.6. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin Mg içerikleri. 43 Çizelge 4.7. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin Fe içerikleri Çizelge 4.8. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin Zn içerikleri Çizelge 4.9. Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin Cu içerikleri Çizelge Farklı anaçlar üzerine aşılanmış Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith elma çeşitlerinde yaprak örneklerinin Mn içerikleri Çizelge 5.1. Anaçların bitki besin maddesi alımına göre derecelendirilmesi 64 Çizelge 5.2. Çeşitlerin bitki besin maddesi alımına göre derecelendirilmesi Çizelge 5.3. Anaç x çeşit etkileşiminin bitki besin maddesi alımına göre derecelendirilmesi. 66

11 1 1. GİRİŞ Elma, Rosales takımının Rosacea familyasına, Pomoideae alt familyasına ve malus cinsine girmekte olup, ılıman iklim meyveleri içerisinde üretimi en fazla yapılan meyve ağacı türüdür. Elma ağaçları kış dinlenme döneminde yapraklarını döken, ağaç veya ağaçcık şeklinde büyüyen, çok yıllık odunsu bir bitkidir. Genellikle meyvesi için yetiştirilmekle beraber, bazı formları park ve bahçelerde dış mekan süs bitkisi olarak da kullanılır. Elmanın bitkiler dünyasındaki yeri aşağıdaki gibi tanımlanır. Bölüm : Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) Alt Bölüm : Angiospermae (Kapalı Tohumlu Bitkiler) Sınıf : Dicotyledoneae (Çift Çenekli Bitkiler) Familya : Rosaceae Alt Famliya : Pomoideae Cins : Malus Elmanın içerdiği vitaminler, mineraller ve diğer besinler, insan sağlığı açısından çok önem taşımaktadır. Amerika da yapılan en son araştırmalar, her gün yenilen elmanın kanser ve kalp rahatsızlıkları gibi hastalıklara yakalanmaya karşı korunmaya yardım ettiğini göstermekle birlikte, elmanın kolay soluk almayı, diş sağılığını, kolay kilo kaybını, kadınların menopoz dönemleri boyunca östrojen hormonu salgılamasını da olumlu yönde etkilediğini belirtmektedir (Anonim, 2006 a). Elma, C vitamini açısından oldukça zengin olup 100g meyve etinin yaklaşık olarak 13 mg civarında askorbik asit kapsamaktadır (Ateşalp ve Işık, 1978). Meyveleri herkes tarafından zevkle yenildiği için elma, ılıman iklim meyve türleri içerisinde en fazla üretilen ve tüketilen türdür ve beslenmemizdeki önemi özellikle içindeki mineral besinler ve vitaminlerden ileri gelir. Taze elmanın % 84 ünü su oluştururken, kuru maddede karbonhidratlar, malik asit, proteinler, yağlı maddeler,

12 2 ELMA (Su % 84) Tuzlar %16 Asitler Uçucu maddeler Malik asit Sitrik asit Azot Mineraller Vitaminler Sertleştiriciler Renk bileşikleri Enzimler Protein Çözülebilir azot Amonyum-N Hümin-N P, K, Ca, Na, Mg, Fe, Mn, Zn, Cu, S, B, I A, B, C, G Temel-N Amino asitler Karbonhidratlar Amid-N Yağlar Asparagine-N Kütin Dekstrins Pektik Selüloz Şekerler Pentosan Nişasta Mumlar Maddeler Temel yağlar Pektik asit Glukoz Protopektin Fruktoz Pektinler Sakkaroz Selüloz Şekil 1.1. Elmanın kimyasal bileşimi (Smock ve Neubert, 1950)

13 3 vitaminler, pektinler ve mineral maddeler yer alır (Şekil 1.1). Böylece elma kandaki asit-baz dengesi üzerinde olumlu bir eti yapar (Özbek, 1978). Elma ağacının büyüklüğü kullanılan anaca, yetiştirme sistemine, taçlandırma şekline, ekolojik bölgeye ve çeşide bağlı olarak değişir. Çöğür anaçları kullanıldığında taç yüksekliği 8-10 m ye, taç genişliği ise 8-12 m ye ulaşabilir, bodur anaçlar kullanıldığında ise yükseklik azalarak 2 m ye kadar inebilir, dallar genellikle yanlara doğru açıldığından ağaç ileride yayvan bir şekil alır ve elma ağacının kökleri toprak içerisinde yüzeysel gelişir. Kökler derinliğine değil, daha çok toprağın üst tabakasında enine yayılır, kazık kök teşkil etmez. Elma ağacı ağır ve az geçirgen topraklarda iyi gelişim gösteremez, tınlı, tınlı-kumlu veya kumlu-tınlı karakterdeki toprakları ister, alüviyal topraklarda da iyi gelişir, kurak bölgelerde nemli bölgelere göre toprak bakımından seçicilik gösterir. İyi gübreleme yapıldığında, nemli bölgelerde az derin, hafif kumlu topraklarda normal gelişme gösterdiği halde, kurak bölgelerde bu tip topraklardan hoşlanmaz ve sulama ister. Uygun toprak ph isteği 6-8 arasıdır ve bu nedenle kireçli ve ph sı yüksek topraklarda elma yetiştiriciliği iyi sonuç vermemektedir. Elma, serin ılıman iklim meyve türü olup, yurdumuzda Ege Bölgesinde 500m, Akdeniz Bölgesi ve Güney Anadolu da 1200m den daha yukarı yerlerde dahi ekonomik olarak yetiştirilebilir. Ülkemizde gerek yurtdışı kökenli ve gerekse yerli birçok çeşit, farklı ekolojilerde başarıyla yetiştirilmektedir. Türkiye de en çok yetiştirilen yabancı elma çeşitleri Golden Delicious, Starking Delicious, Amasya ve Granny Smith gibi çeşitler olurken, Amasya, Ferik, Hüryemez, Karasakı ve Misket yerli çeşitler olarak öne çıkmaktadır (Özbek, 1978; Anonim, 2006 b). Meyve yetiştiriciliğinde anaç son derece önemli olup bitkiyi toprağa bağlama özelliğinin yanında üzerindeki bitkinin hastalık ve zararlılara karşı dayanıklılığını,su stresi, besin elementi eksikliği, uygun olmayan toprak koşullarından kaynaklanan

14 4 stres vb. gibi koşullara uyum ve dayanıklılığına yön veren önemli bitkisel bir parametredir. Bu nedenle üreticiler çeşitli koşullara uygun anacı seçmek için önemli uğraşlar sergilemektedirler. Dünyada en çok kullanılan ve ticari getirisi fazla olan anaçlar M9 ve MM106 anaçlarıdır (Hartman vd., 1990; Barit vd., 1995). Ülkemizde de klon anaçları ile yapılan denemelerde en yüksek verim M9 ve MM106 anaçlarından elde edilmiş ve bu anaçlar ülkemiz için de tavsiye edilmiştir (Burak vd., 1997; Pamir ve Öz, 1997). Çöğür anacı üzerine aşılı standart çeşitler standart gelişen ağaçlar olarak tanımlanırlar ve m ye kadar boy yaparlar. Verime yatmaları 5-6 yıl alıp, 12 ile 15. yaşlarda tam verime geçer ve yaşından sonra da ekonomik anlamdaki verimden düşmeye başlarlar. Bu ağaçlardan 1 dekar bahçeye toprak verimliliğine göre adet arası ağaç düşmektedir. Böyle ağaçlarda budama, ilaçlama, meyve seyreltmesi gibi kültürel uygulamalarla hasat işleri çok güçleşmekte, meyveler de gölgelenme nedeniyle özellikle renk olmak üzere arzu edilen kaliteye erişememektedir. Bu ağaçlara önerilen dikim aralıkları da toprağın verimliliğine göre 6 x 6 m, 7 x 7 m, 8 x 8 m ve hatta 9 x 9 m ye kadar çıkabilmektedir. Elma klon anaçları gelişmeyi kontrol altına alıp bodurlaştırmayı ve erken verim elde etmeyi sağladığından yoğun bahçe (sık dikim) tesislerine olan ilgi gittikçe artmaktadır. Söz konusu anaçlarla, sık dikim yapılmış bahçelerde birim alana düşen verim artmakta, erken yaşta yüksek kaliteli verim elde edilmekte ve işçiliğin daha kolay ve ucuz olması nedeniyle meyve üretimindeki maliyetlerin düşmesiyle karlılık da önemli derecede artmaktadır (Archbold vd., 1987; Öz vd., 1995). M9 anacı yüzlek köklü olduğundan mutlaka destek sistemlerine ihtiyaç duyar ve bu anaçlarla sık dikim bahçe tesisi yapıldığından özellikle gübreleme uygulamaları büyük önem arz etmektedir. Çünkü M9 anacı ile dekara ağaç dikilirken, çöğür anacında dekara ağaç dikilmektedir (Öz vd., 1993). Bu durum beslemenin önemini artırmaktadır.

15 5 M26 anacı büyüme kuvveti olarak M9 ve MM106 arasında kaldığı için bodur anaç olarak da kabul edilebilmektedir. Bu anaç, üzerine aşılı ağaçları erken meyveye yatırmakta ancak sıkıntılı büyüme koşullarında M9 dan daha geç verime yatmaktadır. Yine M9 da olduğu gibi kırılgan köklere sahiptir ve ağaçlar daimi desteğe ihtiyaç duyarlar. MM106 anacı yarı bodurlaştırıcı bir anaç olup verimliliği yüksektir, küçük ağaçlar yapar ve sık dikimlerde kullanılır, hafif ve kuru topraklarda oldukça küçük, iyi topraklar üzerinde kısmen kuvvetlice ağaçlar oluştururken, toprağa tutunması iyidir. MM111 anacının gelişme kuvveti iyidir ve verimlidir, bu anaç kuraklığa dayanıklı olduğundan su tutma kapasitesi zayıf olan hafif olan topraklar için iyidir, kök sistemi toprakta iyi tutunur. Bitkilerin topraktan aldıkları besin elementi miktarları çeşitli faktörlerin kontrolü altındadır. Bu faktörler; toprak, çevre ve bitki faktörleri olarak temel bir sınıflandırma içine dahil edilebilir. Toprak ph sı, kireç içeriği, organik madde miktarı, besin elementi içeriği gibi çeşitli toprak özellikleri yanında yağış, sıcaklık, kültürel uygulamalar gibi faktörler bitkilerin besin elementi alımını etkilerler. Bitki faktörleri, bu etkenlerin etki derecesini tayin etmede temel kriterlerden birisidir. Örneğin bitki yaşı, gelişme durumu, bitki türü, çeşidi, kök sisteminin yapısı, bitkilerin topraktan kaldırmış olduğu besin elementi miktarları üzerine farklı derecelerde etkilidirler (Erdal, 2005). Topraktan kaldırılan besin elementi miktarı, bitkiden bitkiye değişebildiği gibi aynı bitkinin farklı genotipleri arasında da farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklılıklar, bitki gelişimi, verim ve kalitesini değişik derecelerde etkileyebilmektedir. Bu nedenle bitki tür ve çeşitlerinin besin maddesi alım ve taşıma yetenekleri, iyi bir besleme programı hazırlamak için dikkate alınmalıdır (Hatipoğlu, 1981; Kacar, 1995; Marschner, 1996; Erdal, 2005).

16 6 Çeşitli bitkilerle yapılan çalışmalarda, genotipsel farklılığın besin elementi alımı üzerine önemli etkili olduğu belirlenmiştir. Topçuoğlu (2003), yaptığı bir araştırmada farklı elma genotiplerinin besin elementi içeriklerine etkisini incelemiş ve bitkinin P ve Mn içeriklerinin, çeşitlere göre önemli farklılıklar gösterdiğini belirlemiştir. Araştırmada istatistiksel anlamda önemli bir fark olmamakla beraber Ca, Fe ve Cu içeriklerinin de farklı olduğu ifade edilmiştir. Bolat (1995), farklı anaçların bazı elma çeşitlerindeki bitki besin elementi içeriğine etkisini belirlemek için yaptığı çalışmada; çöğür, MM111, MM106 ve M9 anaçlarının Starking, Golden ve Granny Smith elma çeşitlerinin besin elementi içeriklerine farklı etki yaptıklarını belirtmiştir. Bu çalışmada, elma ağaçlarının topraktan besin elementi alımı üzerine, anaç ve çeşit etkisini incelemek amaçlanmıştır. Elde edilen sonuçlar doğrultusunda, hangi anaç ve çeşidin hangi besin elementi alımına ne derecede etki ettiği belirlenecek ve elde edilecek sonuçlara göre hazırlanacak beslenme programlarına yol gösterici olunacaktır. Alınan sonuçların, elma ağaçlarının daha sağlıklı beslenmeleri ve sonuçta daha kaliteli ve yüksek verim alınması doğrultusunda kullanılması hedeflenmektedir.

17 7 2. KAYNAK BİLGİSİ Bitki yaşı, gelişme durumu, bitki türü, çeşidi, kök sisteminin yapısı vb. faktörler bitkilerin topraktan kaldırmış olduğu besin elementi miktarlarını farklı derecelerde etkilediği gibi, bitkinin anaç ve çeşit özellikleri de bitkilerin besin maddesi içerikleri üzerine önemli etki göstermektedir (Hatipoğlu, 1981; Kacar, 1995; Marschner 1996; Erdal 2005). Cooper ve Peynado (1959), mandarin bitkisiyle yaptıkları bir çalışmada Makrofilla turunçgil anacında B alımının az, Cl alımının fazla, buna karşın Kleopatra, Ponkan ve Sunki mandarinlerinin ise B alımının fazla, Cl alımının az olduğunu saptamışlardır. Minessy ve Bahry (1968), turunç ve Kleopatra mandarini anaçları üzerine aşılı 6 farklı çeşidin yaprak analiz sonuçlarını incelediklerinde, turunçta K, Kleopatra mandarininde ise Ca ve Mg seviyelerinin yüksek olduğunu saptamışlardır. Weir vd. (1970), Valencia portakalında 6 değişik anacın K, Ca, Mg ve B un yapraktaki miktarına etkisi olduğu, buna karşın N, P, Cu ve Zn nin miktarını etkilemediğini saptamışlardır. Bar-Akiva vd. (1972), turunç, Kleopatra mandarini, Kaba limon, Valencia, Bizzeri ve Barta portakalları üzerine aşılanmış ve nüseller hatların (Yafa, Valencia ve Washington Navel portakalları ve Marsh Seedless altıntopu) yapraklarının bitki besin maddeleri içeriğini incelemişler ve turunç anacının P ve K nın düşük, Ca nın yüksek, Kaba limonun ise Mg nin düşük olmasına yol açtığını saptamışlardır. Sharples ve Hilgeman (1972), turunç ve Kaba limon üzerindeki 5 turunçgil çeşidinin yapraklarının bitki besin maddeleri düzeylerini incelemişler ve Zn, Cu ve Mn da farklılık görülmemesine karşın, N, P, K, Ca, Mg, ve Fe de farklılık olduğunu saptamışlardır.

18 8 Marchal vd. (1972), Korsika da Klemantin mandarini ile Hamlin ve Washington Navel portakallarının yapraklarındaki bitki besin maddelerine Üç Yapraklı, turunç, Troyer sitranjı, Khatta, Kleopatra mandarini, Volkameriana ve Borneo limonu anaçlarının etkilerini incelemişlerdir. Araştırıcılar, Üç Yapraklı üzerine aşılı Klemantin mandarini ve Washington Navel çeşitlerinde N ve K seviyelerinin Troyer sitranjı üzerine aşılı olanlardan daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. K ve Ca arasındaki kuvvetli antogonizm nedeniyle Üç Yapraklı üzerine aşılı çeşitlerde Ca düzeyinin oldukça düşük olduğunu ileri süren araştırıcılar, turunç üzerine aşılı 3 çeşitte de P seviyesinin düşük olduğunu saptamışlardır. Lechowa (1974; 1976), Golden Delicious elma çeşidinin hızlı büyüyen M7 anacına aşılandığında M4 anacına göre gübreleme uygulamasına daha hızlı tepki verdiğini belirtmiştir. Crescimanno vd. (1974), 10 anaç üzerindeki Frost Marsh altıntopu ile Frost Valencia ve Frost Navel portakallarında yaprak analizleri yapmış ve N miktarını Üç Yapraklı ve Makrofilla anaçlarında, fazla P nin ise Sitranjlar (turunçgil anacı) ve Üç Yapraklı anaçlarında yüksek olduğunu bulmuş, K yı Üç Yapraklı anacına aşılı olanlarda en yüksek, Taiwanica anacına aşılı olanlarda en düşük, Ca yı ise Taiwanica, Turunç, Sitranj anaçları üzerine aşılı olanlarda en yüksek, Makrofilla anacı üzerine aşılı olanlarda ise en düşük olarak saptamışlardır. Fe, Makrofilla ve Yuzu üzerindeki çeşitlerde yüksek iken, Üç Yapraklı ve Taiwanica anaçları üzerindekilerde düşük bulunmuştur. Araştırıcı Zn miktarını Turunç, Taiwanica ve Yuzu üzerine aşılılarda, Carrizo sitranjı, Sacaton sitrumelo, English large ve Makrofilla anaçları üzerine aşılılardan daha yüksek belirlemiştir. Makrofilla ve Yuzu anaçları üzerine aşılı çeşitlerde daha yüksek Mn saptayan araştırıcı, Sitranjlar ve Üç Yapraklı üzerine aşılılarda Mn ı, Makrofilla üzerindeki çeşitlerde ise Mg u düşük bulmuştur. Bunun yanında araştırıcı Cu alımına anaçların hiçbir etkisinin olmadığını tespit etmiştir. Turunç, Troyer sitranjı ve Üç Yapraklı üzerine aşılanmış Klemantin mandarininde 12 farklı gübreleme uygulaması sonucunda yapraktaki bitki besin element düzeylerinde anaçların farklılıklarını ortaya çıkarmışlardır. Üç Yapraklı ve Troyer sitranjı üzerine

19 9 aşılı olanlarda N ve P seviyesinin yüksek, Ca seviyesinin düşük olduğunu saptamışlardır. K seviyesinin Üç Yapraklı üzerine aşılı olanlarda, Mg seviyesinin ise Troyer sitranjı üzerine aşılı olanlarda yüksek olduğunu bulmuşlardır (Cassin vd., 1977). Köksal (1979), Almanya da yaptığı bir çalışmada üç farklı elma anacı üzerine aşılı üç çeşitte, çeşit, anaç ve anacın yapraklarında bulunan N, P, K, Ca ve Mg miktarları üzerine etkileri ile verim arasındaki ilişkileri incelemiştir. Araştırıcı, N, P, K, Ca ve Mg üzerine hem çeşitlerin hem de anaçların etkili olduğunu saptamıştır. Poling ve Oberly (1979), araştırmalarında M9 anacının yaprak N içeriğinin MM106 ve M25 anaçlarından daha düşük olduğunu saptamışlardır. Başka bir çalışmada ise yaprak azot içeriği yönünden bütün anaç x çeşit kombinasyonları incelenmiş ve beslenme düzeylerinin elma için bildirilen optimum değerler arasında yer aldığı belirlenmiştir (Bloud 1966, Terlanche vd., 1976). Fan (1981), Turunç anacının Valencia portakalında N miktarının azaltırken, Kinnow mandarininde K ve Ca u artırdığını, turuncun denemeye alınan tüm çeşitlerde yaprak Mn, Na, B ve Li içeriğini azalttığını, Kaba limonun ise N, Ca, Mn, Fe ve B alımında turunca göre daha etkin olduğunu belirlemiştir. Sunki mandarini üzerindeki Ponkan mandarini ise Rangpur laymı üzerindekinden daha yüksek Ca içermektedir. Iyenger vd. (1982), 7 anaç üzerindeki Kinnow ve Coorg mandarin çeşitlerinde yaptıkları bir çalışmada N nin Üç Yapraklı, Carrizo ve Troyer sitranjlarında, Ca, Mg ve K nın kaba limon, Kleopatra mandarini ve Kodahithuli mandarininde en yüksek olduğunu saptamışlardır. Mn miktarı ise Carrizo ve Troyer sitranjlarında düşük bulunmuştur. Kaplankıran (1984), turunç, Üç Yapraklı ve Volkameriana anaçlarının topraktaki bitki besin maddelerinden yararlanma yeteneklerinin farklı olduğunu ve bu özelliklerini üzerlerine aşılanan kaleme de yansıttıklarını bulmuştur. Araştırıcı N den en iyi yararlanan anaç olarak Üç Yapraklı anacını, P den turunç ve Volkameriana

20 10 anaçlarını, K dan yine Volkameriana anacını, Ca, Fe ve Mn den ise turunç anacını belirlemiş ve Na ile Cu alımında anaçlar arasında bir farklılık bulamamıştır. Kaplankıran (1984), bazı turunçgil anaçlarının bitki besin maddeleri (N, P, K, Ca, Mg, Fe, Mn, Cu) düzeyleri ile büyüme arasındaki ilişkilerini incelediği çalışmasında, anaçların besin maddesi alımı üzerine etkili olduğunu bildirirken, bir diğer çalışmada anaç farklılığının, kiraz yaprağı Ca, Mg ve K içeriklerini önemli derecede etkilediği belirtilmiştir (Sitarek vd., 1998). Artes (1984), sera ve bahçe koşullarında Makrofilla, Cleopatra mandarini, Troyer ve Carrizo sitranjı anaçlarının yapraklarındaki N, P, K, Ca, Mg, Na, Fe, B, Mn, Zn ve Cu içeriklerini incelemiş ve anaçlar arasında bu elementler bakımından farklılıklar bulmuştur. Kleopatra mandarininde N, K, Ca, Mg, Na, Fe ve B; Makrofilla anacında P, Mn ve Zn; turunç anacında ise Cu yu daha yüksek düzeyde bulan araştırıcı, bahçe koşullarında B ve Mn hariç diğer tüm bitki besin elementlerinde Makrofilla anacının, B ve Mn de ise turunç anacının yüksek seviyeleri gösterdiğini saptamıştır. Zhuang vd. (1987), aşılı ve aşısız Ponkan mandarin ağaçlarının yapraklarındaki bitki besin elementlerini incelemiş ve Üç Yapraklı üzerine aşılı ağaçlarda, aşısız ve Fuju anacı üzerine aşılı olanlara göre N ve K yı yüksek, Ca ve Mg yi ise düşük bulmuşlardır. P de ise belirgin bir fark saptayamamışlardır. Üç Yapraklı üzerine aşılı ağaçlardan daha yüksek verim alınmış ve bunlar diğerlerine göre erken meyveye yatmışlardır. Ülbegi (1990), çalışmasında 11 turunçgil anacının üzerine aşılanmış 12 farklı çeşidin yapraklarındaki bitki besin elementi düzeylerini incelemiş, anaçların üzerine aşılı çeşitlerin yapraklarındaki bitki besin elementleri kompozisyonunda N, Zn ve Na dışında çok büyük farklılıklar oluşturduklarını, ancak anaçların bu kompozisyonundaki etkilerinin çeşitlere göre değiştiğini, P yönünden en iyi yararlanan anaç olarak Taiwanica (% 0.16), en az yararlanabilen anacın ise Kaba Limon (% 0.12) olduğunu belirtmiştir.

21 11 Uday vd. (1992), Hindistan ın Himachal Himalaya Bölgesindeki elma bahçelerinden aldıkları yaprak ve toprak örneklerinde besin elementi analizleri yaparak, elma ağaçlarının beslenme durumlarını belirlemeyi amaçlamışlarıdır. Elma ağaçlarında yaprak mineral kompozisyonu örnekleme tarihi ile kullanılan elma çeşit ve anacına göre önemli düzeyde değiştiği gibi, ağaçtan alınan yaprak örneği sayısına göre de değişebildiği görülmüştür (Tagliavini vd., 1992). Küden vd. (1992), dört farklı anaca aşılı elma çeşitlerinin besin elementi içeriklerindeki farklılıkları ve yaprak besin elementi içeriği ile verim arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmada, çeşitlerin N, P, K,Ca ve Mg alımı, anaçların ise N, P, K alımı üzerine etkileri istatistiksel açıdan önemsiz bulunmuş, ancak M9 a aşılı ağaçların yapraklarındaki N miktarları (% 1.78) MM106, MM111 ve çöğür anaçlarına aşılı ağaçlarda saptanan düzeylerden (% 1.65-% 1.68) biraz daha yüksek bulunmuştur. Yaprakların Ca ve Mg düzeyleri üzerine anaçların etkileri istatistiksel açıdan önemli bulunmuş, buna göre M9 a aşılı ağaçlarda Ca ve Mg düzeyleri öteki anaçlara aşılı ağaçlara göre daha yüksek düzeyde saptanmıştır. Aynı çeşitlerin yapraklarında saptanan Fe, Zn, Mn ve Cu düzeyleri üzerine çeşit ve anaçların etkileri istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. Ancak Fe ve Mn düzeyleri bodur M9 ve yarı bodur MM106 da, kuvvetli MM111 ve çöğür anaçlarda saptanan düzeylerden biraz daha yüksek bulunmuştur. Scudellari vd. (1993), gübrelemenin elma ağaçlarının gelişimi ve verim ve kaliteye etkileri ile ilgili olarak yapmış oldukları araştırmada M26 ve MM106 anaçları üzerine aşılı Hi Early ve Heavy Stripe çeşitlerine Mart ayında 100 kg/ha azot, 26 kg/ha fosfor ve 125 kg/ha potasyum uygulamışlardır. Denemede N, NK, NPK uygulamaları yapılmış ve NK ve NPK uygulamalarının tamamında meyve büyüklüğünün arttığı belirlenmiştir. MM106 üzerine aşılı çeşitler M26 üzerine aşılı olanlardan daha fazla verim vermişlerdir. Gübrelemenin meyve kalitesine etkileri orta seviyede bulunmuştur. Hepaksoy (1995), bazı erik anaç ve çeşitlerinin bitki besin maddesi alımı üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada, 3 erik çöğür anacının üzerlerine

22 12 aşılı olan Papaz, Santa Rosa ve Formosa çeşitlerini kullanmıştır. Makro besin elementleri içeriği açısından sadece potasyumda anaç x çeşit etkileşimi istatistiki olarak %5 düzeyinde önemli çıkmış, diğer elementler için (N, P, Ca, Mg) önemsiz olmuştur. Elde edilen sonuçlar toplu olarak gözden geçirildiğinde anacın sadece Fe içeriğinde %5 düzeyde, çeşidin ise P, K, Na, Fe ve Mn içeriğinde %1 düzeyinde, Zn içeriğinde ise %5 düzeyinde etkili olduğu görülmüştür. Anaç x çeşit etkileşiminin ise K ve Fe içeriğinde %5 düzeyde etkili olduğu, diğer besin maddelerinin içeriğinde istatistiki olarak etkili olmadığı ortaya çıkmıştır. Bolat (1995), farklı anaçların bazı elma çeşitlerindeki bitki besin elementi içeriğine etkisini belirlemek için yaptığı çalışmada; çöğür, MM111, MM106 ve M9 anaçlarının Starking, Golden ve Granny Smith elma çeşitlerinin besin elementi içeriklerine farklı etki yaptıklarını belirtmiştir. Dört farklı anaçtan en düşük yaprak azot içeriğine M9 anacında (% 2.71) ve en yüksek azot içeriğine ise MM106 (% 2.96) anacında rastlanmıştır. Yaprak P içeriği MM111 anacında % 0.15 ile en düşük düzeyde iken M9 anacında % 0.19 ile en yüksek oranda bulunmuştur. Diğer taraftan yaprak K içeriğinin en düşük olduğu anaç MM106 (% 1.71), en yüksek olduğu anaç ise çöğür (% 2.02) olarak tespit edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre en düşük Ca içeriği çöğür (% 1.62), en yüksek Ca içeriği de M9 anacında % 1.86 olarak bulunmuştur. Anaçlara göre yaprak Mg içeriğinin % 0.34 (çöğür) ile % 0.38 (MM106) ve Fe içeriğinin de 78.4 ppm (M9) ile ppm (MM106) değerleri arasında olduğu belirlenmiştir. Yaprak Mn içeriği en düşük ve en yüksek anaçlar sırasıyla MM111 (33.1 ppm) ve MM106 (55.8 ppm) dır. Anaçların Zn içeriğine etkileri incelendiğinde de en düşük Zn içeriğinin MM106 (17.8 ppm) ile en yüksek Zn içeriğinin de çöğür (26.9 ppm) anacında olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, en düşük Cu içeriğine MM111 (10.9 ppm), en yüksek Cu içeriğine de M9 anacında rastlanmıştır. Anaç-çeşit ilişkilerinin çeşitli bitkilerin Fe düzeylerine etkisine yönelik çalışmalarda; Daşgan vd. (1999), 77 domates genotipinin Fe eksikliğine davranışlarına göre, beş farklı gruba ayrıldığını belirlerken, Bavaresco vd. (1993) tarafından yapılan bir araştırmada değişik asma anaçlarının Fe eksikliğine farklı tepki gösterdikleri

23 13 görülmüştür. Yine bir başka çalışmada şeftali anaç ve çeşitlerinin mineral içerikleri arasında önemli farklılıklar olduğu belirlenmiştir (Tsipouridis vd., 2005). Topçuoğlu (2003), yaptığı bir araştırmada farklı elma genotiplerinin elma yapraklarının besin elementi içeriklerine etkisini incelemiş ve bitkinin P ve Mn içeriklerinin, çeşitlere göre önemli farklılıklar gösterdiğini belirlemiştir. Yine aynı araştırmada istatistiksel anlamda önemli bir fark olmamakla beraber Ca, Fe ve Cu içeriklerinin de farklı olduğu belirlenmiştir. Bir başka çalışmada ise dört elma çeşidinde farklı anaçların yaprak mineral madde içeriğine etkisi incelenmiş ve çalışmada N, Mg ve Fe içeriklerinin anaçlara bağlı olarak değiştiği belirlenmiştir (Ersadi ve Talaie 2001).

24 14 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırmada, bitkisel materyal olarak 8 er yaşlarında bir adet tam bodur (M9), bir adet bodur (M26), bir adet yarı bodur (MM106) ve bir adet kuvvetli anaç (MM111) ile bu anaçlar üzerine aşılı Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith çeşitleri kullanılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü deneme alanı Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü sınırları içerisinde ve büyüklüğü 8.5 dekar olup, anaçların sıra arası ve sıra üzeri dikim mesafeleri; M9 anacında 3x1.5 m, M26 anacında 3x2 m, MM106 anacında 4x3m ve MM111 anacında 6x5 m dir. Deneme, bölünmüş bloklar deneme desenine göre 4 tekerrürlü ve her parselde 5 ağaç olacak şekilde kurulmuş, anaçlar ana parseli, çeşitler ise alt parseli oluşturmuştur Deneme alanının coğrafi konumu ve iklim özellikleri Deneme alanı, Eğirdir ilçe merkezine 10 km mesafedeki Kızılçubuk mahallesi mevkiinde, Eğirdir ve Kovada gölleri arasında uzanan km genişliğinde ve yaklaşık 20 km uzunluğundaki vadinin (Boğazova) kuzey başlangıç noktasında bulunmaktadır. Deneme alanı rakımı ve koordinatları GPS (Global Positioning System) cihazı ile belirlenmiş olup, rakım 926 m, koordinatları ise 37 o 49.11' kuzey, 30 o 52.46' doğu olarak bulunmuştur. Deneme alanı; Akdeniz, Ege ve İç Anadolu bölgeleri arasında, iklim, bitki örtüsü ve ulaşım bakımından geçit alanı oluşturan Göller Yöresinin Isparta-Eğirdir alt yöresindedir. Bu bölge Akdeniz iklim bölgesi ile İç Anadolu iklim bölgeleri arasında bir geçiş iklimine sahiptir. Özellikleri yönünden İç Anadolu iklimine daha yakın olmakla beraber Eğirdir yöresi aşırı sıcaklıkların fazla yaşanmadığı bir bölgedir (Çepel, 1988).

25 Şekil 3.1. Deneme alanı genel görünümü 15

26 16 Çizelge 3.1. Denemenin yürütüldüğü bölgeye ait bazı meteorolojik değerler (Anonim, 2006 c) Meteorolojik elemanlar Rasat Aylar yılları toplamı Yıllık Ortalama sıcaklık ( o C) En yüksek sıcaklık ( o C) En düşük sıcaklık ( o C) Ort. nisbi nem (%) Ort. buharlaşma (mm) Ort. Yağış (mm)

27 Deneme alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Deneme alanı toprağının (0 30 cm) bazı fiziksel ve kimyasal analiz sonuçlarına ilişkin değerler Çizelge 3.2 de, bu değerlerin sınıflandırılmasında kullanılan standartlar ise Çizelge 3.3 de görülmektedir. Her iki çizelgenin birlikte değerlendirilmesinden görüleceği üzere deneme alanı toprakları tın bünyeli, orta alkali, orta derecede kireçli, tuzsuz- hafif tuzlu karakterli, organik madde ve kireç içeriği orta, N, P, Ca, Mg, Fe ve Cu bakımından yeterli Zn ve Mn bakımından ise sınır düzeyde olduğu görülmektedir. Çizelge 3.2. Deneme alanı toprağının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri N P K Ca Mg Tuz CaCO 3 Organik Madde % Fe Zn Cu Mn Tekstür sınıfı ph ppm Tın 8.3

28 18 Çizelge 3.3. Toprak analizlerinin sınıflandırılmasında kullanılan standart değerler (US Soil Survey Staff, 1951; Hızalan ve Ünal, 1966; Schlicting ve Blume, 1966; Prizer, 1967; Akalan1968; Loue, 1968; Lindsay ve Norvel,1969; FAO, 1990) Besin maddesi içerikleri ve bazı toprak özellikleri Makro elementler (%) Çok az Az Yeterli Fazla Çok fazla N (Toplam) < > P (NaHCO 3 ) < > 80 K(CH 3 COONH 3 ) < > 320 Ca (CH 3 COONH 3 ) < > 2860 Mg(CH 3 COONH 3 ) > 114 Mikro elementler (ppm) Fe (DTPA) > 4.5 Cu (DTPA) > 0.2 Mn (DTPA) >14 Zn (DTPA) > 0.8 Hafif asit Nötr Hafif alkali Orta alkali Kuv. alkali ph (1:2.5 su) > 8.5 Çok az Az Orta Fazla Çok fazla CaCO 3 (kalsimetre) > 25 Tuzsuz Hafif tuzlu Orta tuzlu Kuv. tuzlu Toplam Tuz (%) > Organik madde (%) Humusca fakir Orta humuslu Humusca zengin

29 Denemede kullanılan anaçların ve çeşitlerin özellikleri Meyve ağaçlarında anaç, bitkinin toprak altı kısmını, kök sitemini oluşturmakta, toprakta tutunma, su ve besin maddelerinin topraktan alınıp taca iletilmesi, ağacın tacını oluşturan kalem kısmında yapılan fotosentez ürünlerinin taşınması gibi çok önemli görevleri vardır. Günümüzde modern meyve bahçeleri klonal anaçlarla (vegetatif yöntemlerle üretilen anaçlar) kurulmaktadır. Özellikle elma yetiştiriciliğinde çok farklı kuvvette anaçların varlığı bu konuda çok geniş bir seçme şansı vermektedir. Birçok ülkede elma yetiştiriciliğinde anaç seçimi konusunda çalışmalar yapılmış olup, bu çalışmalarla kendi ekolojik koşullarına uygun anaçlar belirlenmiştir. Çalışmaları, seçilen anaçların verimleri ve topraktan aldıkları bitki besin maddeleri arasındaki ilişkilerin incelenmesi ile ilgili araştırmalar izlemiştir (Özçağıran, 1974; Köksal, 1979; Rom, 1987) Tam bodur anaç M9 (Joune De Metz): Fransa da bir şans çöğürü olarak 1879 da selekte edilmiş olup, Avrupa da yaygın olarak kullanılmaktadır. Kendisi bodur olup, bodurlaştırıcı bir anaçtır, sürgünleri kalınca, orta boy ve çaptadır ve düzgün büyür, zikzak yapmaz. (Anonim, 1980). Bu anaç özellikle sofralık çeşitlerde erken yaşta meyveye yatan ağaçlarda iri ve iyi renklenen kaliteli meyve üretimi için uygundur. M9 anacı üzerindeki ağaçların meyveleri diğer birçok anaçlardakine göre ilk verim yıllarından daha iri olur ve daha erken olgunlaşır. Bu anacın kökleri gevrek olduğundan ve üzerine aşılı bazı çeşitlerin dalları zayıf ve sarkık büyüdüklerinden dolayı destekleme gereklidir. Üzerine aşılı bazı çeşitler potasyum noksanlığına dayanıklı, magnezyum noksanlığına ise oldukça duyarlıdırlar, toprak koşullarına karşı geniş bir tolerans gösterirler, yüzlek kötü drenajlı topraklarda başarılı olarak yetiştirirler. Kuru, hafif bünyeli topraklar ile, yağışı az bölgeler için uygun değildirler (Anonim, 1980). Bu nedenle malçlama yapmalı veya sulama çok iyi ayarlanmalıdır. Piç verme eğilimi, yüksekten aşı yapılıp, derin dikimle

30 20 azaltılabilir, kök boğazı çürüklüğüne (P. cactorum) karşı dayanıklıdır ve tepe ve hendek daldırması ile çoğaltılır Bodur anaç M26: M9 ile M16 melezi olup East Malling de (İngiltere) ıslah edilmiş olup, büyüme kuvveti olarak M9, M7 ve MM106 arasında kalır. Ancak, daha çok MM106 ya yaklaşım gösterir ve bu nedenle yarı bodur anaç olarak da kabul edilebilir. M9 un yetişmesinin şüpheli olduğu topraklarda bu anaçlar sık dikim için yararlı bulunmuştur. Bu anaç, üzerine aşılı ağaçları erken meyveye yatırır, ancak sıkıntılı büyüme koşullarında M9 dan daha geç verime yatarlar ve M9 da olduğu gibi meyve iriliği iyidir. Mineral noksanlıklarına karşı özel bir duyarlılığının olduğu bilinmemektedir, yine M9 da olduğu gibi kırılgan köklere sahiptir ve ağaçlar daimi desteğe ihtiyaç duyarlar. Kök boğazı çürüklüğüne (P. cactorum) karşı hassasiyeti bir dezavantajdır. Kalın kabuklu olması kışa dayanıklı olduğunu göstermektedir. Jonathan, Yellow Transparent, York gibi yanıklığa (E.amylovora) hassas olan çeşitler bu anaç üzerinde hastalık yıllarında çok etkilenirler Yarı bodur anaç MM106: Northern Spy x MI melezi olup, East Malling de ıslah edilmiştir. Yarı bodurlaştırıcı bir anaç olup verimliliği yüksektir, küçük ağaçlar yapar ve sık dikimlerde kullanılır. Hafif bünyeli ve kuru topraklarda oldukça küçük, tınlı topraklar üzerinde kısmen kuvvetlice ağaçlar oluşturur. Potasyum noksanlığına dayanıklı, magnezyum noksanlığına hassastır. Eğer aşılı çeşit üzerinde fazla ürün varsa meyveler kısmen küçük kalır. Toprağa tutunması iyidir, kök sürgünü oluşturmaz. Dikildiği toprağın kök boğazı çürüklüğü ile bulaşık olmaması gerekir. Meyveleri geç olgunlaşan çeşitler için uygun değildir.

31 Kuvvetli anaç MM111: Northern Spy x Metron 793 melezi olup, John Innes de ıslah edilmiştir. Gelişme kuvveti iyi ve verimlidir, bu anaç kuraklığa dayanıklı olduğundan su tutma kapasitesi zayıf olan hafif bünyeli topraklar için uyundur. Potasyum ve Magnezyum noksanlığına ve yaprak bitlerine karşı dayanıklı olup kök sistemi toprakta iyi tutunur. Kuvvetli çeşitler yukarı doğru büyüme eğilimi gösterir, kök sürgünü vermesi azdır ve daldırma yastıklarında verimlidir (Anonim, 1980; Anonim, 1995).

32 22 MM111 MM106 M26 M9 Şekil 3.2. Denemede kullanılan anaçlar

33 Çeşit özellikleri Lutz Golden (L.G.): Ağacı kuvvetli ve yayvan gelişir, pasa nispeten dayanıklı ve verimi iyidir. Meyvesi orta iri, sulu, tatlı aromalıdır ve meyve kabuk rengi sarıyeşildir. Tam çiçeklenme ile hasat zamanı arası gündür. Skyline Supreme (S.S.): Orijini ABD olup, ağacı orta kuvvette ve yayvan gelişir. Meyvesi orta iri, tatlı, sulu, meyve kabuk rengi sarı zemin üzerine parlak kırmızımsıdır. İyi renk yapmasına rağmen pasa kısmen hassasiyeti vardır. Tam çiçeklenme ile hasat zamanı arası gün vardır (Anonim, 2005). Mondial Gala (M.G.): Ağacı kuvvetli ve yayvan gelişir. Meyvesi tatlı ve aromalı, meyve kabuk rengi sarı-beyaz zemin üzerinde kırmızımsı portakal renktedir. Tam çiçeklenme ile hasat zamanı arası gündür. Granny Smith (G.S.): Orijini Avustralya olup, ağacı kuvvetli, yarı dik gelişir ve meyvesi orta iri-iri, sulu, sert ve kendine özgü mayhoş bir tadı vardır. Meyve kabuk rengi yeşil renkli ve iri lentisellidir (gözenekli). Dölleyici çeşitleri; Golden Delicious, Red Delicious, Fuji ve Gala grubu elma çeşitleridir. Tam çiçeklenme ile hasat arası gündür. Erken hasat yapılmamalıdır.

34 YÖNTEM Toprak örneklerinin alınması, analize hazırlanması ve toprak analiz yöntemleri Toprak örneklerinin alınması ve analize hazırlanması Toprak örnekleri Jackson (1967) tarafından bildirilen ilkelere uygun olarak 0-30 cm toprak derinliklerinde alınmıştır. Toprak örnekleri deneme alanını temsil edecek biçimde (12 Nisan 2006) alınmış olup laboratuara getirilerek gölge bir yerde hava kurusu durumuna gelinceye kadar kurutulmuştur. İri taşlar ayıklandıktan sonra kesekler tokmakla ezilerek, 2 mm lik elekten elenmiş ve analizler için plastik örnek kabında saklanmıştır (U.S. Soil Survey Staff, 1951) Toprak örneklerinin fiziksel ve kimyasal analiz yöntemleri Toprakların verimlilik durumlarını belirlemek amacıyla örneklerde; bünye, ph, toplam tuz, kireç, organik madde, toplam azot (N), alınabilir fosfor (P), değişebilir potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg) analizleri ile DTPA da çözülebilen demir (Fe), bakır (Cu), mangan (Mn) ve çinko (Zn) analizleri yapılmıştır. Toprak reaksiyonu (ph): 1/2.5 oranındaki su süspansiyonunda cam elektrotlu ph metre cihazı ile ölçülmüştür (Jackson, 1967). Toplam tuz: Saturasyon çamurunda EC metre ile ölçülmüştür (U.S. Soil Survey Staff, 1951). Kireç (CaCO 3 ): Schlicting ve Blume (1966) tarafından açıklandığı şekilde Scheibler kalsimetresiyle yapılmıştır. Organik madde: Organik madde Walkey Black (1972) yöntemine göre belirlenmiştir.

35 25 Toplam N : Bremner (1965) tarafından bildirildiği şekilde Makrokjeldahl yöntemine göre yapılmıştır. Alınabilir P: Vanadomolibdofosforik mavi renk yöntemine göre kolorimetrik olarak Shimadzu UV-1208 model spektrofotometre kullanılarak belirlenmiştir (Olsen vd. 1954). Değişebilir K, Ca, Mg: Toprak örnekleri 1 N NH 4 AcO (Amonyum Asetat ph=7) ile ekstrakte edilmiş ve atomik absorbsiyon spektrofotometresi (Varian AA240FS) ile belirlenmiştir (Jackson, 1967). Yarayışlı Fe, Zn, Mn, Cu: Lindsay ve Norvell (1978) tarafından bildirildiği şekilde toprak örnekleri DTPA ile ekstrakte edildikten sonra atomik absorbsiyon spektrofotometre (Varian AA240FS) cihazında okunmuştur Yaprak örneklerinin alınması, analize hazırlanması ve analizlerde kullanılan kimyasal yöntemler Yaprak örneklerinin alınması ve analize hazırlanması Yaprak örnekleri elma ağaçlarının gelişim dönemlerine uygun olarak Temmuz ayının ortalarında, ağacın her yönünden, omuz hizasından o yıla ait sürgünlerin orta kısmından alınmıştır (Bergmann 1992). Alınan yaprak örnekleri etiketlenip kağıt torbalara konularak laboratuara getirilmiştir. Çeşme suyu, seyreltik asit (0.2 N HCl) ve saf su ile yıkandıktan sonra örnekler 65±5 o C de en az 48 saat kurutma dolabında kurutulup öğütülmüştür (Kacar, 1972). Öğütülmüş yaprak örneklerinden 1 gram alınarak 50 ml lik erlenmayere konulmuş ve 12 ml nitrik perklorik asit karışımı ile ıslatılmıştır. Sıcak tabla üzerine konulan örnekler yavaş yavaş ısıtılmış ve o C de berrak renk oluncaya kadar

36 26 yakılmıştır (yaş yakma). Yakılan örnekler kaba filtre kağıdı ile 100 ml ölçü balonlarına aktarılmış ve analizler süresince buzdolabında saklanmıştır (Kacar, 1972) Yaprak örneklerinin kimyasal analiz yöntemleri Besin maddesi durumlarını öğrenmek amacıyla yaprak örnekleri üzerinde aşağıda verilen yöntemler doğrultusunda toplam azot (N), fosfor (P), potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), ve demir (Fe), çinko (Zn), mangan (Mn) ve bakır (Cu) analizleri yapılmıştır. N: Yaprak örneklerinde toplam N içerikleri Kjeldahl yöntemine göre belirlenmiştir (Kacar, 1972). P: Yaprak örneklerinin yaş yakma sonucu elde edilen çözeltilerinde toplam P içerikleri vanadomolibdofosforik sarı renk yöntemiyle spektrofotometrede (Shimadzu UV-1208) kolorimetrik olarak belirlenmiştir (Kacar, 1972). K, Ca, Mg, Fe, Cu, Zn, Mn : Yaş yakma yapılmış örneklerin K, Ca, Mg, Fe, Cu, Zn, Mn kapsamları atomik absorbsiyon spektrofotometre (Varian AA240FS) cihazında okunarak belirlenmiştir (Kacar, 1972; Lindsay and Norvell, 1978). Elma ağacının mineral element düzeyini, dolayısıyla beslenme statüsünü değerlendirmede Jones vd. (1991) tarafından yapılan ve yaygın olarak kullanılan Çizelge 3.4 ten yararlanılacaktır. Çizelge 3.4. Elma yaprağının bitki besin elementleri bakımından yeterli kabul edilen sınır değerleri (Jones vd. 1991) Makro besinler (%) N P K Ca Mg Mikro besinler (ppm) Fe Zn Cu Mn

37 Kültürel uygulamalar Deneme alanında yapılan toprak işleme, sulama, gübreleme, budama ve hastalık, zararlı ve yabancı ot kontrolü aşağıda açıklandığı gibi yapılmıştır Toprak işleme, sulama ve gübreleme Klon anaçlı elma bahçelerinde sıra arası toprak işleme yapılmadığından deneme süresince herhangi bir toprak işleme yapılmamıştır. Deneme alanında kullanılan sulama suyu, Eğirdir ve Kovada göllerini birbirine bağlayan ana sulama kanalından bir motopomp yardımıyla alınmış ve damla sulama sistemi kullanılarak sulama yapılmıştır. Gübreleme, fertigasyon tekniğiyle, araştırma istasyonunun uzun yıllar süresince yapmış olduğu gübreleme programına uygun olarak yapılmış, bunun için ana sulama borusu girişine yerleştirilen gübre tankından faydalanılmıştır. Deneme alanına; tarihinde 50 kg MAP (MonoAmonyum Fosfat), tarihinde 25 kg Amonyum Nitrat (%26), tarihinde 25 kg MAP (MonoAmonyum Fosfat), tarihinde 25 kg Potasyum nitrat (13-46) ve tarihinde 50 kg Potasyum nitrat (13-46) gübreleri verilmiştir. Böylece dekara verilen saf bitki besin elementi miktarı N için 3 kg/da, P için 4.22 kg/da, K için 4 kg/da olarak hesaplanmıştır Budama, hastalık, zararlı ve yabancı ot kontrolü Deneme alanındaki ağaçlarda budama Şubat ayı ortasında yapılmış olup, Temmuz ayı ortasında ise kurumuş ve hastalıklı dallar ağaçlardan uzaklaştırılmıştır. Deneme alanında hastalık ve zararlılara karşı ilaçla mücadele yapılmıştır. Kara leke hastalığı için Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında 6 defa, içkurdu zararlısı için Mayıs ayı sonundan Ağustos ayı sonuna kadar 5 defa, yaprak biti zararlısı için Mayıs ayında 2 defa, kırmızı örümcek zararlısı için Haziran ve Ağustos aylarında 2 defa ve gövde kurdu zararlısı için Haziran ayında 2 defa ilaçlama yapılmıştır. Yabancı ot kontrolü

38 28 için misinalı ot biçme makinesinden faydalanılmış, Mayıs ayından itibaren sıra arası ve sıra üzerindeki yabancı otlar birer ay arayla 2 defa biçilmiş ve her biçimden sonra herbisit kullanılmıştır Analiz sonuçlarının değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler Analiz sonuçlarının istatistiksel olarak değerlendirilmesi MSTAT-C programı kullanılarak yapılmıştır (Freed vd., 1989). Denemede kullanılan anaç ve çeşitlerin bitki besin elementi içeriklerine göre sıralayabilmek için Duncan testi sonuçları sayılarla ifade edilerek çizelgeler (Çizelge 5.1, 5.2 ve 5.3) oluşturulmuştur. Bu çizelgelerde istatistiksel olarak en düşük sonuca 1, orta değerlere 2 ve 3, en yüksek değere 4, veriler arasında fark yok ise hepsine 1 derecesi verilmiştir. Her bir anaç, çeşit ve anaç x çeşit interaksiyonlarının bitki besin elementi içeriklerine ait dereceler toplanarak değerlendirme yapılmıştır.

39 29 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Yaprak besin elementi içeriklerinin değerlendirilmesi Yaprak analizlerine göre elmanın beslenme durumunun yorumlanmasına ilişkin çeşitli değerlendirme kriterleri ortaya konulmuş olmasına rağmen (Bergmann, 1992; Reuter ve Robinson, 1986; Jones vd., 1991), çeşit bazında değerlendirme yapmamıza olanak sağlayan veriler sınırlı sayıdadır Elma ağaçlarının besin maddesi içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elmanın N içeriği üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkileşiminin etkisi Elma ağaçlarının N içerikleri üzerine anaç, çeşit ve anaç x çeşit etkisine ilişkin ortalama değerlerler Çizelge 4.1, varyans analizi sonuçları ise Çizelge 4.2 te verilmiştir. Çizelge 4.1 ten görüldüğü üzere elma ağaçlarının N içerikleri anaç, çeşit ve anaç x çeşit interaksiyonundan istatistiksel anlamda etkilenmiştir (p<0.001). Anaç x çeşit interaksiyonuna göre yapılan Duncan gruplandırmasından da görüleceği gibi en düşük yaprak N içeriği M9 üzerine aşılı Granny Smith (% 1.77) ve Mondial Gala (% 1.92) çeşitlerinde görülürken, en yüksek N içeriğine (% 2.40) ise M26 anacı üzerine aşılı Lutz Golden çeşidinde rastlanmıştır. M9, M26, MM106 ve MM111 anaçlarına aşılanan Lutz Golden, Skyline Supreme, Mondial Gala ve Granny Smith çeşitlerinin N içerikleri M9 için % 1.77 (Granny Smith)-% 2.30 (Lutz Golden), M26 için % 1.94 (Granny Smith)-% 2.40 (Lutz Golden), MM106 için % 2.26 (Granny Smith)-% 2.31 (Skyline Supreme ve Mondial Gala) ve MM111 anacı içinse % 2.10 (Granny Smith)-% 2.20 (Lutz Golden) arasında değişimin olduğu belirlenmiştir (Şekil 4.1). Anaçların ve çeşitlerin elma yaprağının N içeriğine etkileri ortalama değerler itibariyle Çizelge 4.1, Şekil 4.2 ve Şekil 4.3 de verilmiştir. Çizelge 4.1 ve Şekil 4.2 den görüldüğü üzere anaçların bitki N içeriğine etkisi üç grupta toplanmıştır. En