ÖZGÜN ARAfiTIRMA. Muhammet Güzel Kurto lu 1, Aflk n nci 1, Mehmet Özdemir 2, Mahmut Baykan 2

Transkript

1 Türk Mikrobiyol Cem Derg (2010) 40 (3): Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti / Turkish Microbiyological Society ISSN ÖZGÜN ARAfiTIRMA Çocukluk Yafl Grubunda Adenovirus Gastroenteritlerinin Mevsimlere ve Yafllara Göre Da l m Seasonal and Age Distribution of Adenovirus Gastroenteritis in Children Muhammet Güzel Kurto lu 1, Aflk n nci 1, Mehmet Özdemir 2, Mahmut Baykan 2 1 Konya E itim ve Araflt rma Hastanesi Merkez Laboratuvar ve 2 Selçuk Üniversitesi Meram T p Fakültesi T bbi Mikrobiyoloji Anabilim Dal, Konya ÖZET Amaç: nfantil dönem baflta olmak üzere çocukluk ça nda, viral gastroenteritler önemli enfeksiyon hastal klar d r. nfantil gastroenteritlerde, adenoviruslar rotaviruslardan sonra ikinci s kl kta görülen etkenlerdir. Bu çal flmada, çocukluk ça nda adenoviruslara ba l geliflen gastroenteritlerin yafllara ve mevsimlere göre da l m incelenmifltir. Gereç ve Yöntem: Çal flmada immünkromatografik yönteme dayanan, Adenovirus Rapid Test Device kitleri (Meikang Biotech, Shanghai) ile gaita örneklerinde adenovirus aranm flt r. Bulgular: Konya E itim ve Araflt rma Hastanesi ne 2009 y l nda baflvuran akut gastroenteritli 1329 çocuktan al nan gaita örneklerinin % 4.4 ünde (58 örnek) adenovirus serotip 40 ve 41 antijeni saptanm flt r. Adenovirus saptanan çocuklar n yafllar 5 ay-16 yafl aras nda olup, en yüksek pozitiflik oran 47 vaka ile (%81) 0-2 yafl aras nda bulunmufltur. shalin mevsimlerden sonbahar (% 5.4), aylardan ise May s (% 6.7) ay nda en s k oldu u saptanm fl ancak mevsimler ve aylar aras nda s kl k aç s ndan istatistiksel olarak anlaml bir fark görülmemifltir. Sonuç: Akut gastroenteritlerde adenovirüslar n saptanmas, a r seyirli klini e sahip süt çocuklar nda gereksiz yere antibiyotik kullan lmas n n engellenmesi aç s ndan önemlidir. Anahtar Kelimeler: Adenovirus, gastroenterit, çocukluk ça SUMMARY Objective: Viral gastroenteritis is among the significant infectious diseases in childhood period, especially in infants. Among the causative agents of infantile viral gastroenteritis, adenoviruses rank second to rotaviruses. In this study the seasonal and age distribution of adenovirus gastroenteritis in children were investigated. Material and Methods: Adenovirus was investigated in the stool samples of children with acute gastroenteritis by using Adenovirus Rapid Test Device (Meikang Biotech, Shanghai) which was based on immunochromatography. Results: Among 1329 children admitted to Konya Research and Education Hospital in 2009 with acute gastroenteritis, 58 (4.4 %) revealed adenovirus serotype 40 and 41 antigen in their stool samples. The age range of children with adenovirus was between 5 months to 16 years. Most of the cases were between 0 and 2 years (n=47; 81 %). Although diarrhea was most frequent during autumn (5.4 %) and also in May (6.7 %), there was no significant statistical difference in incidence of adenovirus gastroenteritis in terms of seasons and months. Conclusion: The detection of adenoviruses in severe acute gastroenteritis in infants is important in order to prevent unnecessary use of antibiotics. Key Words: Adenovirus, gastroenteritis, childhood period 157

2 M. G. Kurto lu, A. nci, M. Özdemir, M. Baykan G R fi Enfeksiyöz diareler tüm dünyada, solunum yolu enfeksiyonlar ndan sonra ikinci s kl kta hastal k ve ölüm nedeni olarak karfl m za ç kmaktad r (1). Akut gastroenteritler, tüm dünyada küçük çocuklardaki mortalitenin major nedeni olup bu ça daki ishallerin büyük bir k sm ndan virüsler sorumludur (2,3). Geliflmekte olan ülkelerde gastroenteritlerde bakteriyel ajanlar ön planda oldu undan viral etkenlere dayal oluflan gastroenteritlerin önemi fazla irdelenmemektedir. Viral etkenler ise hem geliflmifl, hem de geliflmekte olan ülkelerde, özellikle infant ve erken çocukluk dönemindeki gastroenteritlerin önemli etkenleri aras ndad r (1,4). Çocukluk ça gastroenteritlerinin viral etiyolojisinde adenoviruslar, rotaviruslardan sonra ikinci s kl kta görülmektedirler (5,6). Günümüzde adenoviruslar n 41 farkl serotipi tan mlanm flt r (5). En s k gastroenterit yapan serotipleri, serotip 40 ve 41 dir (5-8). Enterik adenoviruslara ba l enfeksiyonlar n büyük ço- unlu u 2 yafl alt nda görülmektedir (9-11). Özellikle 6 ay n alt ndaki bebeklerde daha s kt r. Hatta Richmond ve arkadafllar (12) bu yafl grubunda adenovirus gastroenteritlerinin rotaviruslardan daha s k görüldü ünü bildirmifllerdir. Ancak birçok farkl araflt rmac alt ay n alt ndaki çocuklarda adenovirus gastroenteritlerinin, rotaviruslardan sonra ikinci s kl kta görüldü ü görüflünü savunmufllard r (6,9,13,14). Ülkemizde ise bu konudaki araflt rmalar çok k s tl düzeydedir. Çünkü bu virüsler, konvansiyonel hücre kültürlerinde üretilemedi inden tan da büyük güçlüklerle karfl lafl lmaktad r. mmun elektron mikroskobunun keflfiyle son y llarda, viral partiküllerin morfolojik ve immünolojik ay r mlar yap labilmifl ve çocukluk ça gastroenteritlerinin viral etyolojisi hakk nda daha çok bilgiye ulafl labilmifltir (5,7,15,16). Adenovirus antijenleri, grup reaktif poliklonal ya da monoklonal antikorlar kullan larak gösterilebilir (17-20). Gaita örne inde hem grup spesifik (adenovirus tip 3 hexon antijeni), hem de tip spesifik (tip 40 ve 41) antijenler çeflitli yöntemler ile tespit edilebilmektedir. Bu amaçla, ELISA, lateks aglütinasyon, immunkromatografi ve moleküler yöntemler kullan lmaktad r (21,22). GEREÇ VE YÖNTEM Hastanemize 2009 y l içinde akut gastroenterit flikayetiyle baflvuran 0-16 yafl aras ndaki çocuklar n 1329 undan al nan taze d flk örne inde adenovirus antijeni araflt r lm flt r. Çal flmada, immünkromatografik yöntemle çal flan, adenovirus 40 ve 41 serotip antijenini tan yan Adenovirus Rapid Test Device (Meikang Biotech, Shanghai) kitleri kullan lm flt r. Kat gaita örne inden yaklafl k 50 mg, s v gaita örne inden ise iki damla (yaklafl k 50 µl) al narak ekstraksiyon tamponu içinde kar flt r lm fl ve haz rlanan kar fl m bir saat içinde çal fl lm flt r. Bu kar fl ma stripler dald r larak test 10 dakika içinde de erlendirilmifl; 20 dakikadan sonraki sonuçlar de erlendirmeye al nmam flt r. Striplerin üzerinde kontrol ve test band n n birlikte oluflmas pozitif, sadece kontrol band n n oluflmas negatif sonuç olarak de erlendirilmifl; kontrol band oluflmay p sadece test band n n oluflmas durumunda ise test de erlendirilmeye al nmam flt r. Uygulama ve de erlendirmede kiflisel farkl l k olmamas için testler ayn teknisyen taraf ndan uygulanm fl ve sonuçlar hastane otomasyonuna kaydedilmifltir. Yap lan istatistiksel de erlendirmede SPSS 15.0 paket program kullan lm fl ve veriler ki-kare ve Mc Nemar analizleri ile yorumlanm flt r. 158

3 Çocukluk Yafl Grubunda Adenovirus Gastroenteritlerinin Mevsimlere ve Yafllara Göre Da l m BULGULAR Hastanemize 2009 y l nda baflvuran akut gastroenteritli 1329 çocuktan al nan gaita örneklerinde, 58 (% 4.4) çocukta adenovirus serotip 40 ve 41 antijeni saptanm flt r. Adenovirus saptanan 37 erkek, 21 k z çocu unun yafllar 5 ay-16 yafl aras nda olup yafl ortalamalar 2.12±1.81 olarak bulunmufl, en yüksek pozitiflik oran 47 vaka ile (%81) 0-2 yafl aras nda görülmüfltür (Tablo 1). shalin en s k görüldü ü mevsim sonbahar iken Tablo 1. Pozitif vakalar n yafl gruplar na göre da l mlar Yafl Gruplar Say Yüzde 0-2 yafl aras yafl aras yafl aras yafl aras (%5.4), en s k görüldü ü ay ise may s ay (%6.7) olarak saptanm fl (Tablo 2), ancak adenovirus görülme s kl ile mevsimler ve aylar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark bulunamam flt r (p>0.05). Tablo 2. Adenovirus s kl n n mevsimler ve aylara göre da l m TARTIfiMA Viral gastroenteritler, özellikle infant ve erken çocukluk döneminin önemli hastal lar aras ndad r (1,4). Çocukluk ça gastroenteritlerinin viral etiyolojisinde adenoviruslar, rotaviruslardan sonra ikinci s kl kta görülmektedirler (5,6). Farkl ülkelerde yap lan çal flmalarda adenovirus gastroenteritlerin s kl % oranlar aras nda (9,11,23-29), ülkemizde ise % oranlar aras nda bildirilmifltir (30-39). Avrupa, Asya, Kuzey ve Güney Amerika da yap - lan çal flmalar sonucunda enterik adenovirüslerin çocukluk ça gastroenteritlerinin % 3.1 ile % 13.5 inde etken oldu u gösterilmifltir(40-43). Ülkemizde 2 yafl alt çocuk ishallerinde % 10 oran nda adenovirus saptanm flt r (38,44). Rotavirus enfeksiyonlar daha çok k fl ve ilkbahar aylar nda görülmekte (9,45-47) ancak enterik adenoviruslar n mevsimsel da l m de ifliklik göstermekte ve tüm y l boyunca görülebilmektedir (14,47). Adenovirüsler üst solunum yolu enfeksiyonu s ras nda ve sonras nda d flk da bulunabilirler ancak sadece serotip 40 ve 41, daha nadir olarak da serotip 31, gastroenterite neden olur (14,48). Mevsimler Ay Pozitif % Negatif % Toplam % Aral k KIfi Ocak fiubat Toplam Mart LKBAHAR Nisan May s Toplam Haziran YAZ Temmuz A ustos Toplam Eylül SONBAHAR Ekim Kas m Toplam GENEL TOPLAM

4 M. G. Kurto lu, A. nci, M. Özdemir, M. Baykan Küçük çocuklara gruplar halinde bak lan yuvalar (baflta alt ay-iki yafl aras ndaki çocuklar olmak üzere) gastroenterit bak m ndan daha yüksek risk tafl maktad r. Adenovirusun kuluçka süresi 3-10 gündür (48). Adenovirüs enteriti s kl kla gün gibi uzun süren ishale neden olur (14). Adenovirus gastroenteritinin di er ishallere göre anlaml olarak daha uzun sürdü ü bildirilmifltir (26,49). Çal flmam zda adenovirus gastroenteritleri en s k 0-2 yafl grubunda (% 81) saptanm fl ve uyumlu olarak birçok araflt rmac da adenovirus gastroenteritlerini en s k 0-2 yafl grubunda % oranlar aras nda bulmufllard r (31,34,35,50). Adenovirus gastroenteritleri tüm y l boyunca görülebildi i gibi baz araflt rmac lar en s k k fl ve yaz aylar nda oldu unu bildirmifllerdir (30,31,34,36). Çal flmam zda ise en s k sonbahar ve ilkbahar mevsiminde görülmüfltür. En s k görülen aylar ise s ras yla May s (% 6.7), Kas m (% 5.8), Haziran (% 5.6), Ekim (% 5.6) ve A ustos (% 5.1) olarak bulunmufltur. Çal flmam z n istatistiksel de erlendirmesinde yayg nl - n aylar ve mevsimlerle iliflkili olmad saptanm fl ve çal flmam zla uyumlu olarak bir çok araflt rmac n n çal flmas nda da yayg nl n aylara göre de iflti i ve y l n her mevsiminde farkl oranlarda saptand bildirilmifltir (11,30,31,35,39). Yap lan birçok çal flmada yaz aylar nda biraz daha s k görüldü ü bildirilmifltir (9,24,48). Ancak Mickan ve arkadafllar (51) 1994 y l nda yapt klar bir çal flmada adenovirus tip 40' ilkbahar ve k fl, tip 41'i ise daha çok yaz dönemlerinde saptad klar n, non-enterik tipleri ise k fl sonu ve ilkbaharda daha s k tespit ettiklerini bildirmifllerdir. Bizim çal flmam z bir y ll k dönemi kapsamaktad r. Daha güvenilir sonuçlar için daha uzun süreli çal flmalara ihtiyaç vard r. Nitekim Bates ve arkadafllar (9) befl y l süreli çal flmalar nda enterik adenoviruslar n mevsimsel de ifliklik göstermedi ini tespit etmifllerdir. Sonuç olarak, viral gastroenteritlerin bakteri veya protozoonlara ba l gastroenteritlerden klinik olarak ay r m güçtür. Bu aflamada klinik teflhisi do rulamak için laboratuvar deste i gerekmektedir (34,52). Yapt m z çal flmada birçok yerde kullan lan immunkromatografik yöntem ile antijen tespiti yap lm flt r. Antijen tespiti için lateks aglütinasyonu da yayg n kullan lmakla beraber, son y llarda immunkromatografik yöntem giderek yayg nlaflm flt r (31,34,39,53). Bu yöntemin, ELISA ile uyumlu olmas, 5-10 dakika gibi k sa sürede sonuçlanmas, az miktardaki d flk örne iyle kolayl kla çal fl labilmesi ve duyarl l n n yüksek (%93-100) olmas gibi avantajlar vard r. Ancak, yeni do anlarda ve altta yatan intestinal hastal olanlarda yanl fl pozitiflik verebilece i de unutulmamal d r (14,48). Akut gastroenteritlerde viral etkenlerin (ör; rotavirüs, adenovirüs) belirlenebilmesi, özellikle süt çocuklar nda a r seyirli klini e sahip hastalarda tedavi yaklafl m aç s ndan önemlidir. Böylece gereksiz yere antibiyotik kullan lmas da engellenmifl olacakt r. TEfiEKKÜR Laboratuvar m zda çal flmakta olan Bio. H.Hüseyin Benli ve Bio. brahim Bozer e yapm fl olduklar özverili çal flmalar ndan dolay teflekkür ederiz. letiflim / Correspondence Muhammet Güzel Kurto lu Konya E itim ve Araflt rma Hastanesi Merkez Laboratuvar sorumlusu Meram-Yeniyol / Meram-KONYA Tel: kurtoglumg@hotmail.com 160

5 Çocukluk Yafl Grubunda Adenovirus Gastroenteritlerinin Mevsimlere ve Yafllara Göre Da l m Kaynaklar 1. Cleary TG, Pickering LK. Acute gastroenteritis. In: Krugman S, Katz SL, Gershon AA, Wilfertt CM eds. Infectious Disease of Children. 9th ed. St Louis: Mosby Year Book, 1999: Oh DY, Gaedicke G, Schreier E. Viral agents of acute gastroenteritis in German children: prevalence and molecular diversity. J Med Virol 2003; 71: Roman E, Wilhelmi I, Colomina J, et al. Acute viral gastroenteritis: proportion and clinical relevance of multiple infections in Spanish children. J Med Microbiol 2003; 52: Guerrant RL, Hughes JM, Lima NL, Crane J. Diarrhae in developed and developing countries: magnitude, special settings and etiologies. Rev Infect Dis 1990; 12: Baum SG. Adenovirus. In: Mandel GL, Dauglos RG, Bennet JE eds. Principles and Practice of Infectious Diseases. 3rd ed. New York: Churchill Livingstone, 1990: Paerregard A, Hjelt K, Genner J, Moslet U, Krasilnikoff PA. Role of enteric adenoviruses in acute gastroenteritis in children attending day-care-center. Acta Paediatr Scand 1990; 79: Raj P, Bhandari N, Bhan MK. Enteric adenoviruses in childhood diarrhea. Indian J Pediatr 1988; 55: Ceyhan M, Kanra G. Viral gastroenteritler. Katk Pediatri Dergisi 1994; 4: Bates PR, Bailey AS, Wood DJ, Morris DJ, Couriel JM. Comparative epidemiyology of rotavirus, subgenus F (types 40 and 41) adenovirus and astrovirus gastroenteritis in children. J Med Virol 1993; 39: Kono T, Suzuki H, Imai A et al. A long-term survey of rotavirus infection in Japanese children with acute gastroenteritis. J Infect Dis 1978; 138: Shinozaki T, Araki K, Fujita Y, Kobayashi M, Tajima T, Abe T. Epidemiology of enteric adenoviruses 40 and 41 in acute gastroenteritis in infants and young children in the Tokyo area. 1991; 23: Richmond SJ, Wood DJ, Ley AS. Recent respiratory and enteric adenovirus infection in children in the Manchester area. R Soc Med J 1988; 81: Sanekata T, Taniqucki K, Demura M, Fujinaga K. Detection of adenovirus type 41 in stool samples by a latex agglutination method. J Immunol Methods 1990; 127: Bass DM. Rotavirus and other agents of viral gastroenteritis. In: Behrman RE, Kliegman RM, Jenson HB eds. Nelson Textbook of Pediatrics. 17th ed. Philadelphia: WB Saunders Co. 2004: Brandt CD, Rodriguez WJ, Kim HV et al. Rapid presumptive recognition of diarrhea-associated adenoviruses. J Clin Microbiol 1984; 20: Grandien M, Petterson CA, Svensson L, Uhnoo I. Latex agglutination test for adenovirus diagnosisin diarrheal disease. J Med Virol 1989; 23: De Jong JC, Bijlsma K, Wermerbol AG. Detection, typing and subtyping of enteric adenoviruses 40 and 41 from fecall samples and observation of changing incidens of infections with these types and subtypes. J Clin Microbiol 1993; 31: August MJ, Warford AL. Evaluation of commercial monoclonal antibody for detection of adenovirus antigen. J Clin Microbiol 1987; 25: Washington WJ, Allen S, Janda W, Koneman E, Procop G, Schreckenberger P, Woods G. Koneman s Color Atlas and Textbook of Diagnostic Microbiology. 6th.ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2006: Robinson C, Echavarria M. Adenoviruslar. In: Murray PR, Baron EJ, Jorgenson JH, Landry ML, Pfaller MA eds. Manuel of Clinical Microbiology. 9th ed. Washington D.C: ASM Press, 2007: Brown M. Laboratory identification of adenoviruses associated with gastroenteritis in Canada from 1983 to J Clin Microbiol 1990; 28: Williams-Wold SM, Marshall SH. Adenoviruses. In: David MK, Peter MH, eds. Fields Virology. 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2007: Ahluwalia GS, Scott-Taylor TH, Klisko B, Hammond GW. Comparison of detection methods from enteric clinical specimens. Diagn Microbiol Infect Dis 1994; 18: Cruz JR, Caceres P, Cano F, Flores J, Bartlett A, Torun B. Adenovirus types 40 and 41 and rotaviruses associated with diarrhea in children from Guatemala. J Clin Microbiol 1990; 28: Liv C, Belshe RB. Textbook of HumanVirology. 2nd ed. London: Mosby Year Book Co, 1990: Uhnoo I, Wadell G, Svensson L. Two new serotypes of enteric adenovirus causing infantile diarrhoea. Dev Biol Stand 1983; 53: Hoshino T, Hosokawa N, Yanai M. A study of serum mitochondrial enzymes in rotavirus and adenovirus gastroenteritis in pediatric patients. Rinsho Byori 2001; 49: Khaustov VI, Shekoian LA, Korolev MB. Virological and serological characteristics of outbreaks and cases of acute gastroenteritis. Vopr Virusol 1989; 34: Cook SM, Glass RI, Baron CW, et al. Global seasonality of rotavirus infections. Bull WHO 1990; 58:

6 M. G. Kurto lu, A. nci, M. Özdemir, M. Baykan 30. Alt ndifl M, Befltepe G, Çeri A, Yavru S, Kalayc R. Akut ishal yak nmal çocuklarda rotavirüs ve enterik adenovirüs s kl. S.D.Ü. T p Fak Derg 2008; 15: Gül M, Garipard ç M, Ç ragil P, Aral M, Karabiber H, Güler C. 0-5 yafl aras gastroenteritli çocuklarda rotavirüs ve adenovirüs Tip 40/41 araflt r lmas. ANKEM Derg 2005; 19: Öztürk R, Ero lu C, Ergin S, Midilli K, Aygün G, Okyay K. 0-5 yafl grubu çocuk ishallerinde rotavirus ve adenovirus s kl n n ELISA ve lateks aglütinasyonu yöntemleriyle araflt r lmas. V. Ulusal nfeksiyon Hastal klar Kongresi özet kitab. stanbul, 1995: Tuncer S, Ceyhan M, Yurdakök K. Akut gastroenteritli cocuklarda adenovirus tip 40 ve tip 41 in önemi. V. Ulusal nfeksiyon Hastal klar Kongresi özet kitab. stanbul, 1995: Ak nc N, Ercan TE, Yalman N, Eren A, Severge B, Ercan G. Akut Gastroenteritli Çocuklarda Adenovirus ve Rotavirus. Çocuk Enf Derg 2007; 1: Biçer S, fiahin GT, Koncay B, et al. Çocuklarda Adenovirus gastroenteriti olgular n n s kl. Bak rköy T p Derg 2009; 5: Cam H, Gumufl A. Akut gastroenteritli olgularda rotavirus s kl n n de erlendirilmesi. Hipokrat Pediatri Dergisi 2003; 3: Aflç Z, Seyrek A, Kizirgil A. 0-6 yafl grubu çocuk ishallerinde rotavirus s kl n n ELISA ve lateks aglutinasyon yöntemleriyle araflt r lmas. nfeksiyon Dergisi 1996; 10: Baysallar M, Haznedaro lu T, Baflustao lu A, Baylan O, Albay A yafl aras çocuk akut gastroenterit olgular nda rotavirus ve adenovirus s kl n n araflt r lmas. V. Ulusal nfeksiyon Hastal klar Kongresi özet kitab. Istanbul: 1995: Biçer S, Bezen D, Sezer S, et al. Acil çocuk servisindeki akut gastroenterit olgular nda rotavirus ve adenovirus infeksiyonlar. ANKEM Derg 2006; 20: Grimwood K, Carzino R, Barnes GL, Bishop RF. Patients with enteric adenovirus gastroenteritis admitted to an Australian pediatric teaching hospital from 1981 to J Clin Microbiol 1995; 33: Harsi CM, Rolim DP, Gomes SA et al. Adenovirus genome types isolated from children with gastroenteritis in Sao Paulo, Brazil. J Med Virol 1995; 45: Scott-Taylor TH, Hammond GW. Local succession of adenovirus strains in paediatric gastroenteritis. J Med Virol 1995; 45: Uhnoo I, Wadell G, Svensson L, Johansson ME. Importance of enteric adenoviruses 40 and 41 in acute gastroenteritis in infants and young children. J Clin Microbiol 1984; 20: Jiang B, Dennehy PH, Spangenberger S, Gentsch JR, Glass RL. First detection of group C rotavirus in fecal specimens of children with diarrhea in the United States. J Infect Dis 1995; 172: Blacklow NR, Greenberg HB. Viral gastroenteritis. N Engl J Med 1991; 325: Uhnoo I, Stenkvist EO, Kreuger A. Clinical features of acute gastroenteritis associated with rotavirus, enteric adenoviruses and bacteria. Arch Dis Child 1986; 61: Hamilton JR. Viral enteritis. Pediatr Clin N Am 1988; 35: Pickering LK. American Academy of Pediatrics Red Book, 2003 Report of the Committee on Infectious Diseases. 26th ed. IL: Elk Grove Village, 2003: Yolken RH, Lawrence F, Leister F, Takiff HE, Strauss SE. Gastroenteritis associated with enteric type adenovirus in hospitalized infants. J Pediatr 1982; 101: Hazar S, Akan E, lkit M, Yark n F. Akut gastroenteritli çocuklarda adenovirus tip 40/41 in s kl, Infek Derg 1998; 12: Mickan LD, Kok TW. Recognition of adenovirus types in faecal samples by southern hybridization in South Australia. Epidemiology and Infection 1994; 55: Rabenau H, Knoll B, Allwinn R. Improvement of the specifity of enzyme immunoassays for the detection of rotavirus and adenovirus in fecal specimens. Intervirology 1998; 41: Zarakolu P, Levent B, Gözalan A. shalli çocuklarda rotavirüs ve enterik adenovirüs s klo n n araflt r lmas. Flora 1999; 4: