II. DİN ŞÜRASI. (ll) .:JT-::J (23-27 KASIM 1998) TEBLİG VE MÜZAKERELERİ. Jslllm Muştırmalım Merkezi. DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI. Dem.

Transkript

1 DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI II. DİN ŞÜRASI TEBLİG VE MÜZAKERELERİ (23-27 KASIM 1998) (ll) TUriii ye ı:,ıyamt H' ı Jslllm Muştırmalım Merkezi KUtUphtmesi Dem. No:.:JT-::J ANKARA-2003

2 Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları ilmi Eserler 1 93 Tashih AbditAKTAŞ Mustafa KAYA Yusuf APAYDIN Ali Osman PARLAK Dizgi Mehmet KARADAŞ Hasan EKİNCİ HüseyinDiL Grafik Recep KAYA Baskı Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Mat. Tic. İşl. Tel: (0.312) Y SBN: Tk.No: ISBN: Diyanet İşleri Başkanlığı Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı Derleme ve Yayın Şubesi Müdürlüğü Tel: (0.312)

3 440 II. DiN ŞÜRASI TEBLİÖ VE MÜZAKERELERİ YENİ BİR YAKLAŞlMLA VAAZ EGİTİMİ Prof. Dr. Kerim YAVUZ Dine bir yönüyle bir eğitim ve öğretim hadisesi olarak bakıldığına göre onun tebliğ, irşad ve telkin edildiği yerlerden birisi olan camilerdeki vaazlara da öğretim vasıtası olarak bakılabilir. Vaaz başta Kur'an ve sünnetin takdim ve teklif edilmesidir. Burada bunlarla bir yandan insanın dinf ve ahiili bilgileri tazelendirilirken bir yandan da bunların onun aklına ve kalbine sindirilmesi söz konusudur. Öyle ise vaazın eğitici ve öğretici özelliği bir vakıadır. Ancak burada tamamen düzenli bir eğitim-öğretimden söz etmemiz mümkün değildir. Ama o kendini dinleyen cemaatın yol göstericisi niteliği taşır. Vaaza yakından bakıldığında biz onun içerisinde 3 unsurla karşılaşırız. Bunların; 1- Din 2- İnsan 3- İletişimdir. Vaaz her şeyden öncedineve ahhika dayanmak suretiyle insana yönelir. Bu basit bir dayanış ve yöneliş değildir. Aksine onların vaazla müminlerin ruhuna sindirilmesi söz konusudur. Bunun temel köprüsü de etkili bir iletişimle kurulur. Yalnız burada dikkati çeken bir husus vardır. Okulda öğretmenin önünde belli yaş ve sayıda öğrenciler bulunurken camide ise vaizin önünde her yaştan ve her kültürden dinleyicileri vardır. O bu dinliyeci kitlesini ciddiye almak zorundadır. Çünkü vaizin önündeki cemaat pasif veya uykulu kişilerden oluşan bir topluluk değildir. Aslında mürninler camiye vaaza ve hutbeye aktif katılmak için gelmişlerdir. Şayet vaazın dinleyicisi varsa, ona ruheniştirak ediliyorsa, ona değer veriliyorsa, o vaaz dinleniyor, yaşanıyor ve o var demektir. Eğer vaazın dinleyicisi yoksa, ortada vaaz da yok sayılır. Vaazın varlığından herkesin isteyerek haberdar olabilmesi için, vaizin ilk sorusu '{aazını kimlere vereceği sorusudur. Camiye gelenler kimlerdir? Bunlar toplumun hangi kesiminden gelmektedirler? Onları meşgul eden problemler nelerdir? Onların ailesi, mesleği, kültür seviyesi, siyasi görüşü, partisi, dünya görüşü, hayat anlayışı, bilgisi. görgüsü, hayat tecrübeleri farklı farklıdır. Bunlann hepsinin ayn ayn beklentileri vardır. Vaizin, bunların hepsini dikkate almak zorundadır. Zira onun mürninleri hayal kınklığına uğratma hakkı yoktur. Cemaatının problemleri ve beklentileriyle ilgilenmeyen, onlan kendi içinde hissetmeyen vaizin, cemaatını ruhen harekete geçirmesi zorlaşacaktır. O bunları vaazıyla önce kendi için de hissetmelidir. Esasen vaiz yaşamadığını kendisi hissedemez, düşünemez, tasavvur ve hayal edemez. Kendisinin hissedemediği ve yaşamadığı sözleri ağzından içi boş sözler olarak dökülür. İçi boş sözler ise her zaman içeriği olmayan 'Ctlü sözlerdir. Bu

4 IL DiN ŞÜRASI TEBLİG VE MÜZAKERELERİ 441 ölü sözlerden ise hayat beklemek boşunadır. Halbuki vaizin sözleri yaşanan ve yaşanacak hayattan dökülen sözler olmalıdır. Böylece cemaat yaşanan inancın ürünü olan sözlerin sıcaklığını ve değerini daha çok duyacak ve hissedecektir. Şayet vaaz insanı sürükleyebiliyorsa, o etkileme gücüne sahip ifadeleri içeriyor demektir. Dağlan aşmaktan söz eden bir vaiz, bunu kendisi hiç yaşamamışsa onun bunu başkasına hissetirmesi çok zordur. Şu halde vaazın gerçek vaaz olması isteniyorsa, onun etkileyici ve sürükleyici olma gerekir. O müminlerin hepsini samirniyetle kucaklayabildiği ya da onların ihtiyaçlan sı nı karşıtayabildiği ölçüde başarılı olacaktır. Öyle ise vaiz bütün cematıyla aralannda çok iyi bir iletişim kurmalıdır. Bu da onun cematını vaazıyla uyandırması ve yönlendirmesiyle mümkün olur. V aiz buna önce cemaatını ciddiye almakla başlar. Şayet cemaat vaazda gönlünün aradıklarını ve beklediklerini bulabiliyorsa, o vaaz gayesine ve hedefine ulaşıyor demektir. Eğer cemaat bunlarla umduklarını bulamıyorsa o zaman o henüz gideceği yolu görme imkanına kavuşmuş sayılmaz. Halbuki vaiz cemaatıyla vaazı arasında iletişim kurmak zorundadır. Bu olmazsa o cemaatin kalbierini nasılısıtıp uyandıracaktır? V aiz temsil ettiği dini, imanı, ahliikı, ibadeti ve insanlan sevmeli ki, müminlere kendi kalbini ve aklını açabilsin, onlan düşünctürebilsin ve hissettirebilsin. Dinin telkinlerini içine sindiremeyen vaiz dini telkinleri cemaatına nasıl hissettirecektir? Kendi aczini hissederek yetmezliğini tehdit, korkutma, baskı ve dayatma ile gidenneye çalışan bir vaiz dinde gönül nzasına dayanan itaatı uzun ömürlü hale getirecektir? nasıl Bilindiği gibi vaaz bir nevi bir bilgi alış verişidir. Öyle ise bir vaazın gerçekleşmesinde 3 ögenin bulunması şarttır: bunlann; 1- Vaiz, 2- Vaazın muhtevası, 3- Cemaattır. Bunlardan birisi olmadan vaaz harekete geçemez. Onu harekete geçişini sağlayan dildir. Konuşmadır. Bilindiği gibi dil eğitim öğretimin ya da tebliğin en önemli iletişim vasıtasıdır. Kur'an-ı Kerim ve sünnetin ya da dinin bize ulaşması dil ile olmakta ve dil ile saklanmaktadır. Böyle olunca dilin kullanılması dinin doğru bir şekilde öğrenilmesinde ya da bozulmasında çok önemli bir etkendir. Zira dil çok etkili bir araçtır, bir vasıtadır. Çünkü din insaniann zihinlerinde önce dil ile inşa edilir., Esasen insan içinde ve dışında olup biten her şeyi onunla ifade eder. Vaaz dil ile sesli olarak kulağa hitab eder. O her şeyden önce dil ile inşa edilir. V aiz kendisi ile cemaat arasındaki iletişimi yine dille sağlar. Öyle ise onun dili cemaatın dili olmalıdır. O da insanı inandıracak, dinleyeni harekete geçirecek ve neticede kendini onun içinde bulacak bir nitelik taşımalıdır. Esasen camiye gelen müslüman vaazla tatmin olmak ister. Ama onu tatmin edecek vaazı hazırlamak vaize düşen bir görevdir. Şüphesiz onun hazırlanışı vaizin kendi problemidir. Her vaazda dinf veya ahiili bir konunun ciddi bir şekilde hazırlıktan geçerek belirlenen hedef doğrultusunda belli bir plan dahilinde takdim edilmesi söz konusudur.

5 442 ll. DiN ŞÜRASI TEBLİG VE MÜZAKERELERİ Bundan sonra hazırlık çerçevesinde konu ile ilgili bilgiler, problem, fikirler ve tecrübeler belirlenir ve onlann derleurnesi yapılır. Gerekiyorsa metinde tarihf çalışmalara da yer verilir. Konu hakkında dini açıklama ve yorumlamalar aranır. Bunda başta Kur'an, Tefsir, Hadis kaynaklan taranır. Gerektiğinde diğer kaynaklara da bakılabilir. Bütün bunlar vaazın ön çalışmalandır. Esasen ona bu ön çalışmalarla başlanır. Vaaza iyi hazırlanmak için önce ona zaman ayırmak gerekir. Zira o, üzerinde ciddi çalışmak ve fedakarlık ister. Sözü edilen belirleme ve derlemeler yapıldıktan sonra, sıra bunlann mantıklı bir şekilde sanlanışına gelir. Artık burada vaaz metninin oluşması söz konusudur. Vaaz metninin hazırlanmasında konuya genel bakış açısı önemlidir. Bununla birlikte ona çevrilen tarihi psikolojik, sosyolojik ve insanf bakışlar ve bunlan destekleyen öteki bakış açılan, vaazın oluşmasında etkili bir rol oynamalıdır. Bunlann yanındavaaza destek olacak ilirolerin hepsinin dikkate alınması gerekir. Buna göre hazırlanan bir vaazda 3 karakteristik özellikten söz edebiliriz. Bunlann; 1. Dine dayandınlması. 2. Konu ile ilgili bilgilerin açıklanışı ve yorumlanışı. 3. Dinin günlük hayatla ilişki kurularak bilimsellik ölçüsünde yaşayışa yansıtılması. Şu halde bilgi ve tecrübeye dayalı olmalıdır. Sonra cemaat devamlı değişme halindedir. Değişen cemaat her zaman değişiklik, yenilik ve güncel bir vaaz bekler. Halbuki günümüzde vaizlerin vaazlanna ciddi bir şekilde belli bir fikri silsileye pek dikkat etmeden kendine aynlan süreyi geçiştirme eğiliminde olduklan ve cemaatin beklentilerine fazla aldırmadıklan söylenmektedir. Böyle bir hareket tarzının ise vaazlann itibannı düşürdüğü bir grçektir. Halbuki vaazlann fıkrf bir silsile ve belli bir sistem dahilinde ve belirlenen gaye ve hedef doğrultusunda hazırlanmalı ve işlenmelidir. hazırlanmadan, kürsüde Onun işlenmesi sırasında sıra ile motivasyon, konunun ortaya konuşu, bilgilendirilmesi, çözüm arayışlan, imkanlan ve sonuçlandıolması aşamalannın göz önünde bulundurulması gerekir. Vaizin kimliğine gelince o herşeyden önce dinin ve camiye gelen cemaatin bir temsilcisidir. Bu bakımdan o bir yönüyle geçmişi alıp bugüne getiren ve onu günümüzde yaşayan insan demektir. O, vaazı ile geçmişi bugüne taşıyarak işleyen insandır. Aynı zamanda o hem dinin, hem de cemaatın, hem dili hem de kalbi durumundadır. Böyle olunca o vaazında cemaatıyla buluşmak ve kucaklaşmak durumundadır. Çünkü vaiz cemaatıyla birlikte aynı dünyayı paylaşan insandır. Bunun için o onlann beklentilerine, ümitlerine, problemlerine ortak olur ve sahip çıkar. Müslümanın dinine ve dünyasına yabancı olan vaizin cemaatını harekete geçirmesi beklenemez. O, ülkenin herhangi bir yerinde bir kürsüde konuşan insandır. Esasen vaiz, karşısında kendini dinleyeceği bir cemaatı bulup konuşmaya, yani vaaz vermeye başladığı andan itibaren vaiz olur. Aslında o, vaazına başlamadan önce kendisi'de cemaattan birisi sayılır. V aiz, cemaat karşısında belli bir fonksiyonu olan ve bunu bilen bir insandır. O, cemaatıyla iyi ilişkiler ve diyalog kurabilen, konuştuğunda kendini dinletebilen, cernaatı kendine, kendini cemaatına bağlayabi-

6 II. DİN ŞÜRASI TEBLİG VE MÜZAKERELERi 443 len bir insandır. Öyle ise o, vaazından ve kendinden emin olmalıdır. Kendisinin ikna olmadığı vaazdan başarı beklemek doğru değildir. Konuşmanın önemi çok konuşmaktan geçmez. Vaiz önce kendi sözlerinin değerine inandığım göstermelidir. Onun bu halini gören cemaat da onun sözlerinin değerine ve önemine inanacaktır. Sözlerin enflasyona uğramasıyla çok sözler üretilebilir; ancak ondan, fazla değerli ve önemli bir muhteva çıkmaz. Halbuki vaazda önemli olan, değeri olan muhtevanın oluşturulmasıdır. Vaizin vaazına başlarken kendinden emin, kararlı ve samimi olması önemlidir. Bununla birlikte dış görünüşü, jestleri, mimikleri ve ruhi yapısı itibarıyla yumuşak, dostça, kardeşce, sıcacık bir kucaklama havası içinde olmalı, sertlikten ve ürkütücü olmaktan uzak durmalıdır. O, konusuna hakim olduğu hissini konuşmasımn başından sonuna kadar uyandırmalı ve bu havayı korumasını bilmelidir. V aizlerden birçoklarının kendilerini çeşitli grup ve akımların ya da politikanın kıskacına kaptırdıklan söylenti ve şikayetlerinin artıruş olmasıdır. Halbuki vaiz dinin aslına ve vazgeçilmezliğine önce kendisi saınimiyetle inanmalıdır. Bu olmadan, o, cemaatina dinin vazgeçilmezliğini nasıl hissettirebilecektir? Esasen vaiz bunun bir ihtiyaç olduğunu cemaatına hissettirebilmelidir. Hatta cemaatin hissedemediği ihtiyaçlarını önce kendisi hissedip sonra cematma da hissettirebilecek hale gelmelidir. Vaizin arayışı, cemaatin arayışı haline geldiği zaman o cemaatle gerçekten temas halinde demektir. O, cemaatın beklentilerine güçlü bir şekilde cevap verebildiği ve cemaatda vaizin sesine kulak verebildiği zaman, her ikisi de birbiriyle temas halinde demektir. V aiz cemaatın ve dinin isteğini bir tarafa bırakıp kendi isteğini kabul ettirmeye kalkışırsa, kendine verilen vazifeyi istismar ediyor demektir. Halbuki vaiz vaaz sırasında müminin kendisinden üç beklenti içinde bulunduğunu bilmelidir. Bunlar: a) Onun büsn-i kabul görmek istemesi, b) Gerilimden uzaklaşıp rahatlamayı ve mutluluğu arzu etmesi, c) Dinin emirleriyle uyum halinde olmayı arzulamasıdır.(lı Yukandan beri söylenenlerin başanya ulaşması veya camideki vaazla daha güçlü, daha etkili, daha doyurucu ve daha inandıncı olabilmek için onun bugünkü görünrusünün değişmesi ve yeni bir anlayışın oluşturulması lazımdır. Bunu daha açık söylemek gerekirse günümüzde; a) Vaizin kendini yenilemesi, b) Vaaz içeriğinin geliştirilmesi, c) Metodların yenilenmesi gündeme gelmektedir. Şu nokta unutulmamalıdır ki, vaaz ve onun içinde kullanılacak metodlar kendi kendilerini yenileyemez. Onları yenileyecek olan vaizlerdir. Vaazın, etkisini yitirmiş ve kendini verimsizliğe mahkum etmiş bir anlayışın kemikleşmiş kabuğunu kıiması ve bugünkü yozlaşan gürünüşünü değiştirmesiyle asıl arzulanan ihtiyaca cevap verecek hale gel- 1. Bk. Bartholomaus, Religionspadagogik, s.66-67; Deınirkol, V aizlerin Ehliyetleri, s. 292.

7 444 IL DiN ŞÜRASI TEBLİÖ VE MÜZAKERELERİ mesi beklenmektedir. Bu davaizin kendisini, telkin ettiği bilgilerin insam haline getirmesiyle kolayiaşmış olacaktır. Öte yandan günümüzde vaaz ve vaizlere fazla itibar gösterilmediği sezilmektedir. Bunda onlardan fazla tat alınmadığının tesiri olduğu söylenebilir. Vaizin bu olumsuzluğu kırması kendisine düşen bir görevdir. Esasen vaaz, vaizin ne derece gelişip gelişmediğinin bir nevi göstergesidir. Bugünkü genel görüntüye bakıldığında durumun pek de iç açıcı olmadığı söylenmektedir. Bunun için çeşitli sebepler gösterilebilir. Bunlar arasında başta mesleki bilgi, genel kültür, metodik hareket noksanlığı, ciddi hazırlığa ihtiyaç duymama, baştan savma, vaaz konularının ve içeriğinin iyice kısırlaşması söylenebilir. Burada ilk göze batan özellik, onun inandıncılık ve ikna edicilik kabiliyetinin sarsılmış olmasıdır. Zira vaaz anlayışlarında görülen umursamazlık, adet yerini bulsun diye önceden bilinenierin tekrar edilip durması ve onların körü körüne şeklen korunması, alışılagelmişin dışına çıkrnamak, eskinin içine sıkışıp kalmak suretiyle eski kabuğunu yırtamama, ağızdan döicülenlere kendisini inandırmama, mesehi temizlik imandandır deyip de türlü türlü ferdf ve rnekarn kirler ve pisliklerle içli-dışlı olma, kısaca vaazda hep havanda su döver gibi bilgi fakirliğinin bir kader gibi görülmesi ve bunların boş sözlerle örülmesiyle beklenen başarının gelmesi mümkün değildir. Bu metodla dine inanınada ve onu samirniyetle benimsernede kalitenin yükselmesini beklemek boşunadır. Bununla birlikte verilen vaazlar arasında İslam'ın günlük hayata uygulanmasının geliştirilmesi, zaman, zaman tarihi' realiteye uymayan menkıbelerle beslenen fantaziler, tasavvufı serpintiler ve benzeri düşüncelerle örülen ve zaman zaman realite dışına taşan dim anlayıştan örnekler seçilmesi, bu arada siyasi, ideolojik dinf akım ve gruplara sempati duyan vaazlarla insanları kendine çekme gayretleri ya da dinleyenleri kendine bağlama gücünü kaybeden vaizlerin dinin taleplerine zorla itaat ettirmek için korkutmayı, tehdit etmeyi, tenkit etmeyi ve sindirmeyi tek çıkar yol (metod) olarak görüp cemaatına hep saldırgan ve baskıcı bir tutumla hareket etmesiyle cemaatın vaaza olan ilgisinin zayıflaması beklenen bir sonuçtur. İşte bu ve buna benzer durumların sık sık tekrarlanması neticesinde cemaat genelde vaazdan pek fazla birşey beklemediği için ona gerektiği kadar rağbet etmemektedir. Mesela Cuma günleri cemaat böyle bir vaizle karşı karşıya ise o gün dindarlar camiye vaaz dinlemek için değil, daha çok Cuma namazı kılmaya gelmektedir. Nitekim camide cemaat arasında sık sık öksürenlere, esneyenlere, uyuklayanlara, vaazla ilgilenmeyip başka şeylere dalıp gidenlere, cam sıkılanlara, sık sık aklı başka yerde olanlara, vaize cam sıkılanlara, bakılırsa, burada en azından vaiz ile cemaat arasındaki iletişimin bozulduğunu ya da kesilme noktasına geldiğini söylemek ve yerine görevaizin giderek antipatik bir duruma düştüğünü görmek mümkündür. Esasen vaazlar içeriksiz, tesirsiz, cazibesiz, kuru ise ve bizzat vericisi tarafından benimsenmemiş, geleneksel kalıptan dışarıya çıkmayan, can sıkıcı ya da politize olmuş konuşmalardan oluşuyorsa, onlara karşı antipatik bir tutumun oluşması beklenen bir sonuçtur. Halbuki vaazların ister açıklayıcı, ister tenkit edici, ister değiştirici olsun, önce inandıncı ve ikna edici olması lazımdır. inandıncı ve doyurucu olmayan Vefa içeriği zayıf. '

8 II. DİN ŞÜRASI 1EBLİÖ VE MÜZAKERELERİ 445 olan bir vaazın faydasızlığı hükmüne varılması normaldir. Nitekim bugün ülkemizde söylenenlere bakılırsa bu tür vaazların hep ön planda tutulduğu, toplumda çok önemli sayılan fonksiyonlarını büyük ölçüde yerine getiremediği sık sık ifade edilmektedir. Vaazdaki tatminsizliğin neticede kişileri başka dinf aramalara sevketmesi de doğaldır. Bunlardan da çeşitli dinf grup ve akımların yararlanması, hatta bunlardan yeni yeni oluşuınıann ortaya çıkması şaşılacak bir husus değildir.