İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ. KISALTMALAR

Transkript

1 1 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ. KISALTMALAR Sayfa 1- GİRİŞ AMAÇ YÖNTEM Laboratuvar ve Bilgisayar Çalışmaları Kütüphane Çalışmaları Katalog Malzeme Teknik Form MÜHÜRLER MÜHÜRLERİN TANIMI VE ANLAMLARI ÖNASYA VE ANADOLU DA MÜHÜR GELİŞİMİ MÜHÜRLERİN KULLANILMA ALANLARI MÜHÜR YAPIMINDA KULLANILAN MALZEME MÜHÜR İŞLEME TEKNİKLERİ MÜHÜRLERDEKİ BEZEMELER URARTU MÜHÜRLERİ URARTU MÜHÜR FORMLARI Damga Mühürler Silindir Mühürler Silindir Damga Mühürler URARTU MÜHÜRLERİNDE İŞLENEN KONULAR MÜHÜRLERDEKİ YAZILAR DİYARBAKIR MÜZESİNDEKİ URARTU DAMGA MÜHÜRLERİ 4.1- MALZEME TEKNİK FORM Tutamaklı Mühürler Tutamaksız Mühürler

2 MÜHÜRLER ÜZERİNDEKİ BEZEMELER Hayvanlar, Mitolojik Yaratıklar Kutsal Ağaç Rozet KATALOG DEĞERLENDİRME VE KARŞILAŞTIRMA SONUÇ.. 41 KAYNAKÇA 43 ÖZET SUMMARY LEVHALAR ve RESİMLER LİSTESİ LEVHALAR RESİMLER

3 3 ÖNSÖZ Mühürler, gücün, zenginliğin ve söz sahibi olmanın bir simgesi olarak uzun yıllar farklı toplumlarda kullanılmışlardır. Mühür, günümüzdeki imzanın yerini tutan bir kişilik ifadesidir. En erken mühür örnekleri günümüzden yaklaşık 9000 yıl önce ortaya çıkmış ve her çağda kullanılmıştır. Erken dönemlerde kilden ve pişmiş topraktan yapılmış olan mühürler daha sonraki dönemlerde taşın basit, değerli ve yarı değerli pek çok cinsi ile ilerleyen aşamalarda maden, kemik vb. maddelerden yapılmışlardır. Üzerlerinde yer alan betimlemeler ve yazılar açısından birer tarihi belge niteliği taşımaktadırlar. Temsil ettikleri uygarlıklara ait dini inançlar, sosyal ve kültürel yaşam ile ilgili bilgi vermeleri açısından önemlidirler. Anadolu da Demir Çağı nda önemli bir uygarlık olan Urartu krallığına ait mühürler bu güne kadar çok az incelenebilmiştir. Bu nedenle Diyarbakır Müzesi nde Bulunan Urartu Damga Mühürleri konusundaki tez çalışmamız sınırlı da olsa, bu yöndeki araştırmalara katkıda bulunabilmek amacıyla başlanmıştır. Bu tez çalışmasında mühürler, tarihsel gelişim içerisinde incelenmiş ve Diyarbakır Müzesi ndeki Urartu damga mühürleri ışığında Urartu Mühürleri incelenerek bir değerlendirme yapılmaya gayret edilmiştir. Beni bu konuda çalışmaya yönlendiren, yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Veli SEVİN e öncelikle teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışmam sırasında desteklerini ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Doç. Dr. Aynur ÖZFIRAT a, kaynak araştırmasında yardımcı olan ve fikir ve tecrübelerini benimle paylaşan Yrd. Doç. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU ve Yrd. Doç. Dr. Hanifi BİBER e ne kadar teşekkür etsem azdır. Diyarbakır Müzesi nde çalışmama izin veren müze müdürü Necdet İNAL, müze müdür vekili Nevin SOYUKAYA ya ve ayrıca arkadaşım arkeolog Şeref YUMRUK a teşekkürlerimi sunarım. Tez malzememi Çizen Süheyla AKIN ve Audocat e çizim yapan Arş. Gör. Bilcan EREN e, fotoğrafları titizlikle çeken Yrd. Doç. Dr. Gürol BARIN a, çizim ve fotoğrafları tekrardan özenle gözden geçiren Asena KIZILASLAOĞLU NA ne kadar teşekkür etsem azdır. Mühür malzemesinin cinslerinin tespiti için yardımlarını gördüğüm değerli abim Jeolog Arş. Gör Dr. Harun AYDIN, Yrd. Doç. Dr. Muzaffer ŞENOL ve Arkeoloji bölümünün diğer bütün elemanlarına teşekkür ederim. Son olarak maddi ve manevi her türlü desteği sağlayan eşime ve beni bu günlere getiren biricik aileme en içten sevgiler ve sonsuz teşekkürler. Esra KAÇMAZ LEVENT Van 2006

4 4 KISALTMALAR a.g.e. Bkz. :Adı geçen eser :Bakınız C. :Cilt cm. Çiz. Kat no Lev. M.Ö. Res. :Santimetre :Çizim :Katalog no :Levha :Milattan Önce :Resim S. :Sayfa v.b. y.y. :Ve Benzeri :Yüzyıl

5 5 1. GİRİŞ 1.1- AMAÇ: Mühürler, gücün, zenginliğin ve söz sahibi olmanın bir simgesi olarak uzun yıllar farklı toplumlarda kullanılmışlardır. Mühür, günümüzdeki imzanın yerini tutan bir kişilik ifadesidir. En erken mühür örnekleri günümüzden yaklaşık 9000 yıl önce ortaya çıkmış ve her çağda kullanılmıştır. Mühür, üzerinde isim veya betim / işaret kazılı olup düzen, yetki ve mülkiyet belgesi olarak mektup, senet ve diğer kağıtlara basılan, ayrıca üzerinde dualar yazılan, sihir ve tılsım ile ilgili yazılar bulunan ve koruyucu niteliğine inanılan, çeşitli taşlardan veya madenden yapılan küçük bir gereçtir 1. Anadolu mühür gelişimi içerisinde önemli bir yere sahip olan Urartu mühürleri form, mühürler üzerlerindeki betimlemeler ve işleme tekniği açısından önemli bir yeri kaplamaktadır. Fakat Urartu mühürleri üzerlerindeki çalışmalar bu güne kadar çok az incelenebilmiştir. Çalışmamız Urartu mühürcülük sanatının küçük bir kısmının incelenmesine yöneliktir. Diyarbakır ve çevresinde bugüne kadar yapılmış arkeolojik kazılardan ve yüzey araştırmalarından elde edilen malzeme Diyarbakır Arkeoloji Müzesi Depoları nda bulunmaktadır. Bunun yanı sıra farklı yollar ile gelen (kaçak kazı, mahkeme yolu ile intikal eden, halkın bulduğu malzemeyi getirip müzeye hibe etmesi ya da satması) birçok eser grubu da ( ) Diyarbakır Arkeoloji Müzesi nin depolarında korunmaktadır. Bu eser gruplarından önemli bir yeri de satın alma yoluyla gelmiş mühürler kaplamaktadır. Tezimizin konusunu bu mühürler içindeki Urartu Krallığı na ait olanlar oluşturmaktadır. Diyarbakır Arkeoloji Müzesi nde bulunan ve bugüne değin üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış olan Urartu mühürlerinin dönemsel ayrımları yapılarak katalog oluşturulmuş ve değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Urartu mühürleri üzerinde yapılan çalışmaların yeterli olmaması; ayrıca özellikle tanım ve çizimlerin fazla ayrıntılı olmaması bunların yorumlanmasında ve standart bir ikonografi oluşturulmasında sorunlar yaratmaktadır. 1 Darga Muhibbe, Hitit Sanatı İstanbul, 1992, 68.

6 YÖNTEM Bu çalışmada Diyarbakır Müzesi nde bulunan Urartu Damga Mühürlerinin sistemli bir şekilde incelenmesi amaçlanmıştır. Tezimizin ; I. Bölüm ünde çalışmamızın amacı ve yöntemi anlatılmıştır. II. Bölüm de mühürlerin tanımı ve anlamları, Önasya ve Anadolu da mühür gelişimi, mühürlerin kullanılma alanları, mühür yapımında kullanılan malzeme, mühür işleme teknikleri, mühürler üzerindeki bezemelere yer verilmiştir. III. Bölüm de Urartu mühürleri, Urartu mühür formları (Damga Mühürler, Silindir mühürler, Silindir-Damga mühürler), Urartu mühürlerinde işlenen konular, mühürlerde yer alan yazılar belirtilmiştir. IV. Bölüm de Diyarbakır Müzesi ndeki Urartu Damga Mühürleri; malzeme, teknik, form ve üzerlerinde işlenen konular açısından alt başlıklar şeklinde ayrıntılı olarak incelenmiştir. V. Bölüm de mühürler formlarına ve cinslerine göre gruplara ayrılarak mühürlerin tanımları yapılmış ve diğer müze ve kazılarda bulunan Urartu mühürleri ile karşılaştırma yapılarak katalog oluşturulmuştur. VI. Bölüm de çalışılan malzemenin genel değerlendirilmesi yapılmıştır. Ele aldığımız Urartu damga mühürleri nin özellikleri saptanarak diğer Urartu mühürleri ve Urartu eserleri üzerindeki betimlemeler ile olan benzer ve farklı özellikleri belirlenmiştir. Bütün bu bilgiler sonucunda, mühürlerin tarihlendirilmesi yapılmıştır. VII. Bölüm de yapılan değerlendirmelerin ışığında damga mühürlerin Urartu sanatındaki önemi vurgulanmış, Urartu nun mühür yaratıcılğındaki etkilerinden söz edilerek sonuca gidilmeye çalışılmıştır Laboratuvar ve Bilgisayar Çalışmaları Çalışmamızda Diyarbakır Müzesi ndeki bütün mühürler yıllık envanter defterlerinden yararlanılarak saptanmıştır. Daha sonra yapmış olduğum araştırmalar ve hocam Prof. Dr. Veli Sevin in görüşlerinden yola çıkarak bunlar arasından Urartu dönemine tarihlenen damga mühürler belirlenmiştir. Mühürler 1/1 ölçekte çizilmiş, fotoğrafları çekilmiş daha sonra Audocad programında kontorleri, rapidoda ise ayrıntıları çizilip tiplerine göre levhaları oluşturulmuştur. Bütün bu aşamalardan sonra mühürlerin fotoğrafları tekrar çekilmiştir.

7 Kütüphane Çalışmaları Öncelikle Tez Danışmanım Doç. Dr. Aynur Özfırat, ile Prof. Dr. Veli Sevin, Yrd. Doç. Dr. Rafet Çavuşoğlu ve Yrd. Doç. Dr. Hanifi Biber in kütüphanelerinden ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ferit Melen Kütüphanesi ile Arkeoloji bölümü kitaplığından yararlanılmıştır. Daha sonra Milli Kütüphaneden tezimizle ilgili makale ve kitap taramaları yapılmıştır. Üniversitemizde bulunamayan yayınlar internet üzerinden Bilkent Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Ulakbim den istenmiştir. Hollanda ve Alman Arkeoloji Enstitülerinde bulunan kaynaklar kurulan bağlantılar sonucunda getirtilmiştir Katalog Prof. Dr. Veli Sevin in görüşlerinden yola çıkılarak ve kaynak taramaları yapılarak çalışılan malzeme hakkında bilgi sağlanmıştır. Ayrıca Diyarbakır Müzesi Yıllık Envanter Defterlerinden yararlanılarak eserin envanter numarası, müzeye geliş şekli ve müze envanter numaralarından yola çıkılarak müzeye geldiği tarih hakkında bilgi edinilmiştir. Bütün bu aşamalardan sonra örnek bir katalog oluşturulmuştur (bkz s-4) Malzeme Kataloğu oluşturan 10 adet Urartu damga mühür malzemesinde taş ve metal (bronz) malzeme kullanılmıştır. Bunlardan sekizi taştan, geri kalan ikisi de bronzdandır. Taş cinslerinin tespiti jeoloji mühendisliği bölümünden Yrd. Doç. Dr. Muzaffer ŞENOL ve Arş. Gör. Dr. Harun AYDIN tarafından traverten, bazalt, çörtsilistik kayaç, andezit ve obsidyen olarak belirlenmiştir Teknik İncelediğimiz mühürlerde linear ve delgi tekniği kullanılarak figürler elde edilmiştir. Linear teknikte ince, sivri uçlu kalemler kullanılmıştır. Bu teknikten figürlerin kanat teleklerini, boyun yelelerini ve yüz ayrıntılarını belirtmek için yararlanılmıştır. Delgi tekniği ise çeşitli matkap uçları ile yapılmıştır. Bu teknik hayvan figürlerinin göğüs ve sağrı kısımlarında kullanılmıştır Form Ele aldığımız damga mühürler tutamaklı ve tutamaksız olarak ikiye ayrılmıştır. Tutamaklı mühürlerde ipin geçmesi için yuvarlak profile sahip kulp yer almaktadır. Tutamaksız mühürlerde ise ipin geçmesi için açılan delik tepeye yakın kısımdadır. Bunlar da kendi aralarında alt formlara ayrılarak, bölüm de ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

8 8 Örnek katalog Katalog No: 1 Resim No: Lev. III/1 Levha No: 1-I Müze Envanter No: 14/22/75 Eserin Adı: Damga Mühür Eserin Cinsi: Taş Müzeye Geliş Şekli: Satın alma Ölçüleri: Yükseklik:2.2 cm Taban çapı:1.5 cm Delikçapı.0.3 cm Tanımı: Benzerleri: Siyah taştan yapılmıştır. Linear ve delgi tekniği kullanılmıştır. İç bükey gövdeli çan formundadır. Üst kısmında, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır, tutamağın üstü yivlidir. Tutamağın gövde ile birleştiği bölümde ise yatay bir silmeye yer verilmiştir. Damga yüzünde,sırt sırta vererek antitetik duran, kanatlı kuşlar betimlenmiştir. Kuşların gözleri matkap kullanılarak belirginleştirilmiştir. Gagalarından tavşan(?) benzeri hayvanlar sarkmaktadır. Kanatlar ve yeleler çizgisel üslupta yapılmıştır. Kuyruk kısa verilmiştir. Üst tarafta hilal motifi, alt tarafta palmet yer almaktadır. 1- Adilcevaz-Kef Kalesi nde bulunan kitabe üzerinde yer alan paye kabartmalarındaki antitetik kuşlar, (Peter Calmeyer, Some Remarks on Iconography (Ed. R., Merhav). Urartu A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E. Jarusalem Res. 3a-b. 1991, ). 2- Karmir-Blur dan ele geçen çan formlu mühürde yer alan ağzında yem taşıyan kartal figürü. (M.N. Van Loon, Urartian Art its Distinctive Traits in the Light of new Excavations. İstanbul 1966, 151 Res. 17:D1). 3- Karmir-Blur dan ele geçen kemer parçası üzerinde yer alan palmet üzerindeki kuş figürü. M.Ö. 7. yy. (Hans-Jörg Kellner München, Gürtelbleche aus Urartu, 1991, 66, Lev. 64/248). 4- British Museum da yer alan silindir-damga mührün damga kısmında bulunan kartal figürü. M.Ö. 7. yy. (Collon Domınque, Interpreting the past Near Eastern Seals. London 1990, 17, Res. 7)

9 9 2- MÜHÜRLER 2.1- MÜHÜRLERİN TANIMI VE ANLAMLARI Mühürler arkeolojik anlamda : Genellikle taş bazen de kemik, fildişi, fayans, cam, metal, ahşap veya güneşte kurutulmuş ya da pişirilmiş sert kil gibi katı bir maddeden yapılmış, üzeri işlenmiş bir obje olarak tanımlanmaktadır. 1 Bu tanımlamanın yanı sıra mühür: Üzerinde yazı ve isim bulunan madenden, değerli taşlardan ya da ağaçtan yapılan, imza yerine de kullanılan damga olarak da bilinirler. 2 Mühür baskısı (cretula) ise üzerinde bir ya da daha fazla mühür baskısı olan, kil, sıva, balmumu, hayvan dışkısı gibi işlenebilir bir maddeden yapılmış olan parçaya verilen isimdir. Mühür baskıları, objeleri korumak ya da onların içindekileri garanti altına almak için kullanılmış olabilir. 3 Dilimize Arapça dan geçmiş bir sözcük olan mühür, arkeoloji literatüründe bazı farklı dillerde farklı biçimlerde adlandırılmıştır. Örneğin: Sümerce kısıb, Akadça kunukku sözcükleri mühür anlamını ifade etmektedir. Hititler in yazılı belgelerinde her iki sözcük de kullanılmıştır. Fransızca sceau, Almanca siegel, İngilizce seal, Hollanda dilinde /Flamanca zegel olarak geçmektedir. 4 Mühürler genelde aşağıda sıralandığı biçimde anlamlandırılmışlardır: 5 1. Bir baskı için veya bir amaç için yumuşak bir madde üzerine bir matris ile yapılan damga yani mühür ve mühür baskısı, 2. Yukarda betimlendiği biçimde, bir baskı, damga içeren malzeme parçası (Ortaçağ da altın ve kurşun üzerine baskı, damga uygulanmıştır), 3. Mührün eşya olarak kendisi, yani mühür matrisi genellikle yumuşak maddeler üzerine baskı yapılmıştır. (Eski çağlarda daha çok apotropeik/koruyucu tılsım ve süs niteliğindeki tanrı mühürleri bu bölüme girmezler), 4-Bir nesne veya malın sahibini belirler, 5-Bir nesne veya malın el değmesi veya ihlalini korur, 6-Bir malın ölçüsü, ağırlığı, içeriği ve kapasitesini kesin bildirir ve açıklar, 7-Bir malı veya nesneyi yapanı ve yollayanı tanıtır, 8-Mektup, sözleşme, ferman, tüzük gibi belgeleri onaylar, 9-Bir yazının ifadesinin doğruluğunu onaylar, 10-Bir kişi veya otorite tarafından yapılan bir aleti onaylar, 11-Bir anlaşma içinde kişinin ve tarafların varlığını kanıtlar, 12-Sahibine şans getirir ve onu kötülüklerden korur. 1 Collon Domınque, Interpreting the Past Near Eastern Seals, London, 1990, Saltuk Secda, Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul, 1990, Fiandira Enrica, Mühürler, Kil Mühür Baskıları Arkeo Atlas II, İstanbul, 2003, Darga, a.g.e., Bu maddeler için b.k.z., Darga a.g.e,

10 ÖNASYA VE ANADOLU DA MÜHÜR GELİŞİMİ Mühürler çanak çömleksiz Neolitik Dönem den başlayarak bütün çağlar boyunca kullanıma sahne olmuşlardır. Örneğin; M.Ö. 7. bin yılda, Fırat Nehri boyunca kurulan çanak çömleksiz Neolitik köy topluluklarından damga baskılarına ait kanıtlar vardır. Bunlar çimento benzeri alçıtaşı üzerinde geometrik öğelerdir. Ancak bu alçıtaşının mühür maddesi olarak kullanılıp kullanılmadığının kesin olmadığı belirtilmiştir 6. Bilinen en erken yazı sistemleri Dicle, Fırat, Nil, İndus ve Sarı nehir gibi dünyanın en büyük nehirleri arasında bulunmuştur. Bu büyük nehirler pek çok farklı bölgede ve ekonomik açıdan önemli noktalarda birleşmekteydi. Çünkü bu nehirlerde ticaret, taşımacılık ve düzenlemeler yapılıyordu. Yazı sistemleri, yönetimlerin ticaretle ilgili bazı ihtiyaçların giderilmesi için geliştirilmiştir. Bundan dolayı ilk yazılı belgeler eşya listeleri ve eşya ticareti hesapları ile ya da depolamayla ilgilidir. Mühürler de bu türden belgeleri onaylamak için kullanılmıştır. Bu nedenle mühürlerin yazıyla birlikte bir gelişim gösterdiği de önerilmiştir. Yazının ilk ortaya çıkışı ile ilgili olarak çoğunlukla kabul edilen görüş, iki nehir arası anlamına gelen Mezopotamya da ortaya çıkmış olduğudur. En erken mühür örnekleri de bu bölgelerdendir. Bilinen en erken mühürler M.Ö 7. ve 6. bin yıla tarihlendirilir. Taştan yapılmış bu mühürler Suriye deki Bugras yerleşimindedir. 7 Anadolu da görülen ilk mühürler damga şeklindedir. Çatalhöyük kazılarında ortaya çıkarılan, M.Ö. 7. ve 6. binlere tarihlendirilen bu mühürler daha çok pişmiş topraktan yapılmış yuvarlak veya oval yapılıdırlar. Bu mühürlerin üzeri kazıma tekniğinde spiral ve meander motifleriyle bezelidir. 8 Yine Anadolu da bilinen en eski taş mühürler (M.Ö ) ise Kahramanmaraş-Domuztepe de ele geçmiştir. 9 Malatya Değirmentepe de ortaya çıkarılan ve M.Ö geç 5.bin e tarihlendirilen taş damga mühürlerin üzerinde hayvan, bitki, güneş motifleri ve mitolojik betimler yer almaktadır Kuzey Irak taki Tepe Gavra dışında bu dönemdeki en önemli mühür koleksiyonu Değirmentepe de ortaya çıkarılmıştır. 10 Yakındoğu da kullanılan ilk damga mühürler Kuzey Irak ta, Tepe Gawra ve Ninive de de M.Ö. geç 5. bine tarihlendirilen taş mühürler ortaya çıkarılmıştır. Bunlar insan ve hayvan şeklinde bezemelere sahiptir. 11 Yine erken bir mühür örneği Kuzey Irak taki Arpaciyah yerleşmesinin M.Ö yıllarını veren Halaf dönemi tabakalarında kil etiketleri ve yuvarlak kil diskleri şeklinde bulunmuştur Pittman Holly, Cylinder Seals and Scarabs in the Ancient Near East, Civilization of the Ancient Near East, NewYork, 1995, Collon, a.g.e Mellart J., Excavations at Çatal Hüyük Thitd Preliminary Report, Anatolian Studies XIV, 1964, Gürdil Bekir, Kahramanmaraş-Domuztepe, Arkeo Atlas sayı 1, Esin Ufuk, Değirmentepe, Arkeo Atlas sayı 1, Collon, a.g.e Pittman, a.g.e

11 11 Yumuşak taşlar üzerine kazılmış olan bu mühürler ticari güvence, içlerinde mal bulunan kolilerin, nakil sırasında iplerle sıkıca bağlanan ağızlarına bir kil topağının bastırılıp mühürlenmesi ile sağlanmıştır. Bu türde mühür baskılı kil topaklarına bulle adı verilmiştir. 13 Mezopotamya da yazının kullanılmaya başlaması ve ticaretin gelişmesi, baskı mühürlerden daha geniş yüzeylere sahip silindir biçimli mühürlere gereksinim göstermiştir. İlk silindir mühürler M.Ö lere doğru ortaya çıkmaktadır. 14 Mezopotamya çivi yazısını kullanan hemen tüm devletlerde silindir mühürler kısa sürede benimsenmiştir. Bu tip mühürler, üzerlerinde yer alan bol figürlü tasvirler ve uzun yazılar sayesinde eski uygarlıklar hakkında kültürel, sosyal ve dinsel açıdan bilgi veren en önemli kaynak durumundadırlar. 15 Bu türde mühürlerin üzerine negatif olarak motifler ve yazılar kazınmıştır. Mührün kil üzerinde yuvarlanması halinde motifler ve yazı pozitif olarak çıkmaktadır. Silindir mühürler daha çok krallar ve yüksek dereceli memurlar tarafından kullanılmış ve damga mühürlere göre, sanattaki gelişimi daha fazla yansıtmıştır. M.Ö. 3. bin yılda Anadolu da görülen sınırlı sayıdaki silindir mührün ithal yolla geldiği düşünülmektedir. Ancak M.Ö. 2. bin yılın başlarında, en önemlisi Kayseri yakınlarındaki Kültepe (Kaniş) olan ticaret kolonilerinde oturan Assurlu tüccarlar kanalıyla silindir mühürlerin Anadolu da kullanımının yaygınlaştığı vurgulanmıştır. Özellikle ticari belgelerin onaylanmasında kullanılan bu mühürlerde yerel stil egemendir. Merkezden merkeze değişiklik gösteren bu silindir mühürlerin en önemli özelliği baskı yüzeyinin tamamının doldurulmaya çalışılmış olması ve Mezopotamya etkisinin söz konusu olmasıdır. 16 Özgüç, Kültepe (Kaniş) kentinde yapılan kazılar sonucunda ele geçen çok sayıdaki mühür ve mühür baskılarını dört ana grup altında ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Bunlar: Eski Babil, Eski Assur, Eski Suriye ve Yerli Anadolu grubudur. Bu üsluplar arasında, konu bakımından en zengin olanı yerli Anadolu grubudur. Bilindiği gibi, Anadolu mühür kazıyıcıları geniş sahnelerin işlenmesine daha uygun olan silindir mühürleri ancak Assur kolonileri devrinde yapmaya başlamışlardır. Anadolu grubundaki mühür konularını; mitolojik sahneler, tapma sahneleri, savaş sahneleri, av sahneleri ve frizler oluşturmaktadır. Kompozisyon şemalarında ve örgelerde görülen zengin çeşitlemenin yanı sıra kendine özgü biçimde yorumlanan çeşitli hayvanlar da bu gruba dahil edilmiştir. Bu mühürler üstünde görülen figürler ve bezekler çizgici bir üslupta işlenmiştir. Özellikle giysilerde kullanılan balık kılçığı biçimindeki taramalar bu grup için ayırt edicidir. Bu grubun Yerli Anadolu grubu olarak adlandırılmasındaki en önemli etkenlerden biri betimlenen çeşitli kapların Kültepe kazılarında açığa çıkartılan kaplarla benzerlik göstermesidir Sevin Veli, Eski Anadolu ve Trakya, Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul, 2003, Sevin, a.g.e Erkanal Armağan, Mühür Maddesi, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, cilt 2, Özgüç Nimet, Acemhöyük Saraylarında Bulunmuş olan Mühür Baskıları, Belleten XLI, sayı:162 Ankara, 1977, Özgüç Nimet, Kültepe Mühür Baskılarında Anadolu Grubu, The Anatolian Grup of Cylender Seal Impressions from Kültepe, Ankara, 1977, 3-4. ayrıca bkz. Erkanal, a.g.e 1316.

12 12 Hitit mühürleri, Anadolu mühür gelişimi içinde çok önemli bir yere sahiptir. Eski krallık döneminin başlarından (M.Ö.1660) İmparatorluk Çağı sonlarına (M.Ö.1190) kadar Hitit dünyasında üretilen mühürler gerek biçim ve gerekse içerik açısından oldukça zengindirler. Bunlar damga, çekiç başlı, beş yüzlü damga gibi formlara sahiptir. Silindir mühür formuna ise nadir olarak rastlanılmaktadır. Eski Hitit Krallık Çağı mühürleri, asılları çok az sayıda ele geçmiş olduğundan, daha çok baskılarından tanınmaktadır. Hitit kral mühürleri Mezopotamya geleneğinin tersine silindir değil, daima damga mühür şeklindedir. Hitit yazılı belgelerinden bilinen Hattuşa ve diğer Hitit şehirlerinde varlığı ortaya çıkarılmış olan mühür evleri, kral mühürlerinin ele geçirildiği zengin bir hazine kaynağıdır. 18 Hitit İmparatorluk döneminde kullanılan kral mühürleri damga mühür şeklindedir. Hitit kralları Alluwamna, Huzziya ve Tahurwaili mühürlerinde (M.Ö ) ortada bir rozetin yer aldığı, iç ve dış çerçevede çivi yazısıyla krallık ünvanları ve kralın adının yazılı olduğu mühürler kullanılmıştır. Daha sonra Arnuwanda döneminde (M.Ö ) mühür alanının ortasından rozet kalkmış, yerini kanatlı güneş kursu altında bulunan, hiyeroglif işaretlerle yazılmış kral adı almıştır. Mühür çerçevesinde kralın adının yanında soyu da belirtilmiştir. Aedicula olarak adlandırılan bu üsluptaki mühürler II. Murşili dönemi (M.Ö. 1310) sonuna kadar kullanılmıştır. Muwatalli dönemindeyse (M.Ö ) orta alanda hiyeroglif ad işaretleri ile birlikte, kralın koruyucu tanrısının betimlerine yer verilmiştir. IV. Tuthaliya döneminde (M.Ö ) kral mühürlerine, büyük kral ünvanıyla ad işaretleri arasına Tabarna ünvanını gösteren işaretler ve figürler konulmuştur. 19 Hitit halk mühürlerinin baskılarından çok kendileri ele geçmiştir. Bunların büyük çoğunluğu hematit, serpantin, steatit, diorit, porfir ve kireç taşından yapılmıştır. Az da olsa gümüş ve gümüş alaşımından yapılmış olanlar da vardır. Taştan mühürler, eksenleri boyunca delinerek, buradan geçirilen, küçük bir tunç ya da gümüş mile takılmış, yarım daire biçimli tutamaklıdırlar. Halk mühürlerinde sadece hiyeroglif kullanılmıştır. İki yüzü dış bükey düğme şeklindeki mühürler yaygın olarak kullanılmıştır. Bu yüzlerden biri bir erkek adı diğeri ise bir kadın adı taşımaktadır. Her iki yüzü aynı erkeğin veya iki ayrı erkeğin adını taşıyanlar olduğu gibi sadece kadınlara ait mühürler de vardır. 20 Anadolu da M.Ö. 1. bin yılda mühürlerin en çok benimsendiği uygarlık Urartu dur. Silindir mühürlerin kullanımı İran daki Akhamenid sülalesinin M.Ö. 331 de yıkılması ile son bulmuştur. Damga mühürler ise günümüze değin sürmüştür. 21 Arkeolojik kazılarda ve tesadüfler sonucunda fazla tahrip olmadan ele geçen on binlerce mührün dünyanın çeşitli müze ve koleksiyonlarına dağılması eski çağda mühür kullanımının ne denli yaygın olduğunun göstergesidir. 18 Darga, a.g.e., Dinçol Ali M., Hitit Mühürcülüğü, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, cilt 2, 1997, Dinçol Ali M., a.g.e., Sevin, a.g.e., 170.

13 MÜHÜRLERİN KULLANILMA ALANLARI Yetki ve mülkiyet belgesi olarak kullanılan, üzerlerinde dua, resim bulunan, sihir ve tılsımla ilişkilendirilen mühürler en erken evrelerden en geç evrelere kadar toplumlar içerisinde kuşkusuz geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Mühürlerin kullanım alanları oldukça geniştir. Krali kitabeler, resmi evraklar, arazi sahipliğini belgeleyen tapu benzeri belgeler gibi çivi yazılı tabletler ve zarfların üzerinde kullanımlarına rastlanmıştır. Örneğin; Uruk un IV. Tabakasında Selevkoslar döneminin sonlarına kadar (M.Ö ) silindir ve damga mühürlerin bu amaçla kullanıldığı belirtilmiştir. Çeşitli kap kapatmalarının bağlanmasından sonra iplerin üstüne sıvanan kil parçaları üzerinde de mühürler kullanılmıştır. Yuvarlak obje anlamına gelen Bulla adıyla bilinen bu kil parçalarının şekli ve ölçüleri yerine ve dönemine göre değişmektedir. Ayrıca çanak-çömlekler üstünde görülen çömlekçi işaretlerinin yanı sıra mühür baskıları da görülmektedir. Bu mühür baskılarının çanak-çömlekler yaşken uygulandığı anlaşılmaktadır. 22 Bunların yanı sıra mühürlerin toplum içerisinde şahıs, tanrı ve amuletlerle olan kullanımına da rastlanmıştır. Örneğin M.Ö. II. bin yıl ortasındaki Kassit dönemi boyunca şahıslara ait mühürler üzerinde dualar ve büyülere rastlanmıştır. Bu da mühre sahip olan kişinin tanrılar tarafından korunduğu fikrini ortaya çıkarmıştır. Özellikle Mezopotamya tapınaklarında tanrılara hediye olarak sunulmuş pek çok mührün bulunduğu belirtilmiştir. Bunlardan Tell Ashmar daki Sin ve Sara tapınaklarında ve Diala bölgesindeki Khafaje deki tapınaklarda bulunanların çoğu yazıtsızdır. Tanrılara ait mühürlerin tanrı heykellerinin boyunlarında asılı olarak bulunduğu belirtilmiştir. Bu tanrısal mühürlerin sayısının az olduğu ve antlaşmalar gibi önemli dökümanlar için kullanıldığı da saptanmıştır. 23 Ayrıca mühürlerin, toplum içerisinde sahip olduğu kişiler hakkında bilgi vermesinin yanı sıra sihirsel veya hastalıktan koruyan bir gücü olduğuna inanılıyordu. Mühürlerin bu gücünün kehanetlerle ilgili metinlerde de açıkça ortaya konduğu belirtilmiştir. Leo Oppenheim Assur rüya kehanetleri hakkında yaptığı bir çalışmada mühürlerin böyle bir gücü taşıdığına inanılan yazıtlardan bahseder: 24 - Eğer bir kişi rüyasında ona bir mühür verirse oğlu olur - Eğer bir kişi ona kırmızı taştan bir mühür verirse oğulları ve kızları olur - Eğer bir kişi ona figürlü bir mühür verirse oğulları olur, huzurları olur - Eğer bir kişi ona krali bir mühür verirse kendisinin koruyucu tanrıları ve tanrıçaları olur - Eğer o bir mühür takıyorsa ve biri onu alıyorsa oğlu ya da kızı ölecektir 2.4- MÜHÜR YAPIMINDA KULLANILAN MALZEME En erken dönemlerden en geç dönemlere kadar kullanılan mühürler ahşap, kil gibi değersiz malzemelerin yanı sıra altın, gümüş, safir gibi değerli malzemelerden de yapılmıştır. Bu farklı malzemelerin mühürlerde kullanımı dönemin ekonomik koşulları, kişinin statüsüne göre değişmiş olmalıdır. 22 Erkanal, a.g.e., Pittmann, a.g.e., Pittmann, a.g.e., 1600.

14 14 Genellikle mühür yapımında kullanılan malzemenin başında çeşitli taşlar gelir. M.Ö. 3. binin sonuna doğru deniz kabukları, kalker taşı, mermer, alçıtaşı, kumtaşı, alabaster, serpantin, steatit (sabuntaşı) ve lapis lazuli gibi yumuşak taşlar kullanılmıştır. M.Ö. 3. binin sonunda ise teknik aletlerin gelişmesiyle hematit, bazalt, diorit, çeşitli porfir ler, akik, pembe kuvars, kaya kristali, ametist, jasp(donuk akik), kalsedon (kadıköytaşı), safir, oniks ve kornalin gibi, çok daha sert taşların kullanılmasına başlanmıştır. Taşın yanı sıra en çok kullanılan bir diğer madde de frittir (cam macunu). Bir çeşit cam maddesi olan frit yumuşakken şekillendirilir ve işlenir. Ayrıca pişmiş toprak, cam, obsidyen, fildişi, kemik, boynuz, asfalt, ağaç ve çeşitli madenler de mühür yapımında kullanılmıştır MÜHÜR İŞLEME TEKNİKLERİ Yaygın bir kullanım alanı olan mühürler keza birbirinden farklı özellikler de sergilerler. Konumuzu oluşturan Urartu mühürlerini de kapsayan Eskiçağ mühürlerinin boyutları genellikle kullanıldıkları çağlara göre değişiklik göstermiştir. Örneğin; damga mühürlerin büyüklüğü genellikle 5 cm nin altındadır. Silindir mühürlerin yükseklikleri ise 1-5 cm arasında değişirken 5-8 cm arasında büyük olanlar da vardır. Silindir mühürlerin çapı ile yüksekliği aynı değildir, ancak genellikle çap yüksekliğin ya yarısı kadardır ya da bundan biraz daha fazladır. Mühürlemede baskıların pozitif olması istendiği için, mühürler her zaman negatif işlenmiştir. Ancak az da olsa pozitif işlenmiş mühürler de vardır. Bunlar amulet niteliği taşımaktadırlar. Mühür yapımında hakkak kalemi, kalem keski, basit matkaplar, küre oyan matkap ve biley çarkı gibi aletlerin kullanıldığı, demirin bulunmasından sonra demir aletlerin de sert taşların işlenmesinde kullanıldığı düşünülmektedir. 26 Erken Neolitik Çağ daki, elde biçimlendirilen kil mühürlerden sonra Kalkolitik Çağ da ortaya çıkan taş mühürler, çizgisel desenli, arkaları ve önleri yivli basit örneklerdir. Bu yivlerin işlenişinde törpü benzeri çakmak taşı deliciler kullanılıyor olmalıdır. İp delikleri bir çakmak taşı aletin kendi etrafında döndürülmesi ile biçimlendiriliyordu. Bu teknik Halaf döneminde (M.Ö. 6. bin yılın geç aşamaları) Kuzey Mezopotamya da Arpaciyah ta amuletler için kullanılmıştır. Fakat mühürler için kullanıldığı kesin değildir. İlerleyen dönemlerde çakmak taşı delici aletlerin bir yay ve ip yardımıyla kendi etrafında döndürülmesi tekniği gelişmiştir. Matkabın en ilkel şekli olan bu alet sayesinde yayın ileri geri hareketi ile büyük bir hız elde edilmiş ve dakikada 850 devire ulaşılmıştır. Daha sonra yaymatkap denilebilecek bu alet yatay olarak kullanılmaya başlamış ve böylece objelerin delinmesi ve işlenmesinde dikey baskının yerini aletlerin kendi etrafında döndürülmesi sistemi almıştır. M.Ö. 4. binin sonlarına kadar bu sistem gelişerek taşların işlenmesindeki çeşitlilik etkileyici boyutlara ulaşmıştır. Çok sayıda renkli çakmak taşı damga ve silindir mühür, matkap deliklerinin kullanılmasıyla biçimlendirilmiştir. 25 Erkanal, a.g.e Erkanal, a.g.e

15 15 teknoloji gelişiminde bir sonraki aşama kesici ve delici taş aletlerden bakır aletlere geçilmesidir. Bakır aletler sayesinde sert taşların işlenmesi daha kolay hale gelmiştir. M.Ö lerde çeşitli Akad mühürlerinin işlenmesinde bu bakır aletler önemli rol oynamıştır. M.Ö. 2. bin yıla gelindiğinde, deliklerin biçimlendirilmesinde ve bazı düzenlemelerde matkap kullanılmakla birlikte, mühürlerin çoğu el aletlerin kullanılmasıyla linear (çizgisel) düzenlemeler taşıyordu. M.Ö. 18. yüzyılın ikinci yarısında diğer bir teknolojik gelişme söz konusudur. Bu gelişim; mühürlerin pek çoğunun işlenmesinde kesme çarkının kullanılmasıdır. Yaylı matkapla birlikte kesme çarkının kullanılması neticesinde, mühür yüzeylerinin ince ve kalın çizgilerle desenlendirilmesi seri-toplu mühür üretimine geçilmesini sağlamıştır. M.Ö. 2. binin ortalarına doğru sentetik taş cinslerinden fayans, silindir mühürlerin seri üretiminde kullanılan önemli bir malzemeydi. M.Ö. 14. yüzyılda ise Suriye de Jasper, agat, kornalin ve kalsedon dan küçük silindir mühürler, ortaları boylamasına, farklı ölçülerde delinerek yuvarlak kesimli işlenmiştir. Assur da bunların örneklerine rastlanılmıştır. M.Ö. 2. bin yılın sonları ve 1. bin yılın başlarına ait mühürcülük çok az bilinmektedir. M.Ö. 10. yüzyılda belki Suriye etkisi altında, Assur da serpantin gibi yumuşak taşlar üzerine linear stil benimsenmiştir. Babil in M.Ö. 2. bin cam mühürlerinin düzeninde kesme ve delme stil hayvan üslubu yeniden canlanmış ve özellikle kornalin gibi sert taşlarda kullanılmıştır. M.Ö. 9. yüzyılın sonlarına kadar Assur kalsedon mühürlerinde kullanılan kesme ve delme stil en üst noktaya ulaşmıştır. 27 M.Ö. 1. bin yılda Urartular mühürlerinde oyma, kesme, delgi ve linear tekniklerini birlikte kullanmışlardır. Tek başına bir tekniğin kullanılmasıyla meydana getirilmiş örneklerin sayısı oldukça azdır. Genellikle tasvirlerin işlenişinde en az iki teknik kullanılmıştır MÜHÜRLERDEKİ BEZEMELER Mühürler, üzerindeki bezemelerden dolayı eski uygarlıkların kültürel, sosyal ve dinsel açıdan bilgi veren en önemli kaynağı olmuştur. Kil, alçı taşı ya da küllü hayvan dışkısı kullanılarak bunların üzerine mühür baskısı bırakmak kişileri ve toplulukları tanımlama, birbirinden ayırt etme yolunda büyük bir adım olarak kabul edilmiştir. Yakındoğu da M.Ö. 7. ve 6. bin yıllara tarihlenen Neolitik Çağ yerleşmelerinden Biblos, Tell Ramad, Ras Şamra, Çatalhöyük ve Hacılar da bulunan taş ya da pişmiş topraktan yapılmış mühürler geometrik desenlidir. Bu mühürler, kapları mühürlemede kullanılmışlardır. M.Ö. 7. bin yıla tarihlenen ilk Neolitik Çağ yerleşimi olan Sabi Abyad da ise yan yana bir çok odadan oluşan kerpiçten yapılmış depolarda yanmış tahıl ve farklı mal gruplarını saymaya yarayan her bir şeklin farklı bir mal grubunu temsil etmiş olduğu düşünülen sayısız geometrik kil obje (token) bulunmuştur. Bunlarla beraber yüzlerce mühür baskısı da ele geçirilmiştir. Her mühür baskısı tek mühür desenini taşır ve her mühür tek bir bireye aittir. Birey bunu bir çeşit imza olarak kullanmıştır Collon a.g.e., Öğün Baki, Urartulular, Türkiye Ansiklopedisi 33. sayı, ayrıca b.k.z., Cengiz Işık, Urartu Mühürleri, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara, 1981, Fiandra Enrıca, a.g.e., 32.

16 16 Son Kalkolitik Çağ da M.Ö yıllarında mühür kullanımı etkileyici bir şekilde artmıştır. Anadolu da Yukarı Fırat Havzası nda Değirmentepe, Hacınebi, Aslantepe, Hassek Höyük ve Norşuntepe de yapılan arkeolojik kazılarda mühürlerin yoğun olarak kullanıldığına dair kanıtlar bulunmuştur. 30 Değirmentepe de konutlarda yapılan kazılarda mühür ıstampaları ve mühür baskıları bulunmuştur. Mühürlerdeki betimlemeler insan figürleri, hayvan, bitki, güneş ve mitolojik konulardır. 31 Fırat kıyısında ufak bir yerleşme olan Hacınebi de ele geçen mühürlerde dağ keçisi, aslanlar ve yılanlar betimlenmiştir. Ayrıca bir mühür örneğinde ise şeytani bir insansı figür elinde havaya kaldırdığı bir sopa ile boynuzlu bir hayvanı korkuturken betimlenmiştir. Benzer sahne Kuzey Irak taki Tepe Gawra yerleşimindeki mühürlerde de görülmektedir. Bu mühürlerin yanı sıra Hacınebi de ele geçen silindir mühürler üzerinde de farklı betimlemelere rastlanmıştır. Bunlar dokuma yapan kadınlar, okçu figürleridir. Benzer betimlemelerin İran da Susa da bulunan mühürlerde görülmesi bu mühürlerin Mezopotamya dan ithal edilmiş olduklarını göstermektedir. 32 Fırat Nehri nin biraz daha kuzeyinde, Malatya yakınlarındaki Aslantepe de Son Kalkolitik Çağ boyunca mühürlerin ekonomik kullanımına ilişkin zengin ve önemli kanıtlar ele geçmiştir. Aslantepe nin saray kompleksinde hem mühür ıstampaları hem de silindir mühürler bulunmuştur. Ancak silindir mühürlerin oyma tekniklerinin ıstampalarda kullanılan yöntemin aynı olmasından Güney Mezopotamya dan ithal değil, yerel yapımları oldukları anlaşılmıştır.örneğin VI A tabakasında bir silindir mühür baskısında, kızaklı arabanın üzerinde kral figürünün yer aldığı sahnede her ne kadar kompozisyon Mezopotamya özelliği gösterse de stil olarak yerel özellikler göstermektedir. 33 Fırat Nehri nin sol kıyısında yer alan ve Atatürk baraj gölü suları altında kalmış olan Hassek Höyük yerleşmesinde İlk Tunç Çağı I (M.Ö ) mimari tabakalarında bulunan çanak çömlekler üzerinde silindir mühür izleri görülmüştür. Bunlar basit ve zarif bir stilde yapılmıştır ve kır yaşamından sahnelerle betimlenmiştir. Bu sahneler arasında sığırların çektiği bir sabanın arkasındaki köylü Güney Mezopotamya buluntuları ile karşılaştırıldığında o dönemin yıl şenlikleri ile bağlantılı olabilecek betimlemelerde görülmüştür. 34 Mezopotamya da ilgi çeken mühür bezemeleri arasında M.Ö lere tarihlendirilen İran da Susa dan ele geçmiş damga mühür örneğinde hayvan başlı veya mask giymiş antromorfik formda, tapınma ile ilgili sahneler görülmüştür Pittman Holly, Son Kalkolitik Çağ Mühürleri, Arkeo Atlas II, 2003, Esin Ufuk, Değirmentepe, Arkeo Atlas I, 2002, Pittman Holly, a.g.e., 2003, Frangipane Marcella, Aslantepe, Arkeo Atlas II, 2003, Behem-Belencke Manfred R., Hassek Höyük, Arkeo Atlas II, 2003, Collon a.g.e., res 28, 43.

17 17 Geç Uruk döneminin sonuna doğru ve Erken Hanedanlar Dönemi nin başlarında (M.Ö ) aşırı stilize edilmiş sahneler söz konusudur. Brokar Üslup adı altında tanımlanan stilde işlenmiş olan bu mühürlerde aşırı stilize edilmiş hayvan figürleri ve bitki motifleri, mührün tüm yüzeyini boş yer kalmayacak şekilde neredeyse bir kumaş deseni gibi doldurmaktadır. İçkili kutlama sahneleri, kahramanı hayvan ve boğa adamın oluşturduğu mücadele sahneleri bu dönemin sevilen konuları arasındadır. Bu dönemde mitolojik koruyucu kahraman hayvanların, yırtıcı hayvanlara saldırısını gösteren mücadele ve ziyafet sahneleri de çok önemlidir. Mühürler üzerinde tanrıların en erken tasvirleri M.Ö lerde ortaya çıkmıştır. Bu tasvirlerde boynuzlu başlık giymiş olan figürlerin tanrılarla ilgili veya mitolojik içerikli oldukları düşünülmüştür. Ayrıca bu dönemde ilk olarak mühür sahibinin adı mühür üstüne kazılmıştır. 36 Akad Devleti nin (M.Ö ) Mezopotamya ya siyasi yönden egemen olmasıyla birlikte üslup ve kompozisyon açısından büyük bir aşama görülmektedir. Bu dönemde Önasya mühürcülüğü en yüksek noktasına ulaşmıştır. Mühürler üzerinde yer alan kitabeler, bezeyici bir öğe olarak betimin içine girmiştir. Mitolojik anlatımlar çoğalmıştır. Akad dönemi tapınma sahnelerinde, tanrıya tapınan kişinin takdim edilmesi sahnesinin zengin bir çeşitlemesiyle karşılaşılmaktadır 37. Gudea (M.Ö ) III. Ur (M.Ö ) ve İsin Larsa döneminde Akad geleneğinin etkileri izlenmekle beraber kralın yüceltilişi ön plana çıkmıştır. Tanrı, tapan şahıs ve bir yardımcı tanrı takdim sahnelerini oluşturmuştur. Gudea ve III. Ur dönemi mühürlerinde biçim yönünden tek düzelik görülmüştür oysa Larsa döneminde ise yeniden bir canlanma olmuştur. Figürlerde zenginleşme göze çarptığı gibi değişik dolgu bezekleri de boş alanlara yerleştirilmiştir. 38 Eski Babil döneminde (M.Ö ) mühür yüzeyi çeşitli öğelerle bölümlere ayrılmış, böylece ana sahne ve yan sahneler oluşturulmuştur. Bölücü öğeler arasında en sık görülen bezekler burma ve saç örgüsü motifleridir. Mitolojik olaylar, tapınma, 39 av ve savaş sahneleri bu grubun mühürlerinde ele alınan konular arasındadır. Hayvan sıralarından oluşan frizler de yaygın olarak işlenen konular arsındadır. Figürlerin aşırı stilize edilmesi aynı dönemdeki Eski Assur üslubundaki mühürlerde en belirgin özelliktir. Çizgici bir üslupta işlenen bu örneklerde yer alınan insan betimlemelerinde vücut konturlarının köşeli olarak verilmesi, üçgen biçimindeki burun ve üç dişli çatal şeklindeki el belirgin özelliklerdir. Konular daha çok dinsel ve mitolojik içeriklidir. Kassit-Babil dönemi (M.Ö ) mühürlerinde İsin-Larsa dönemi özelliklerine yakınlık görülür. Ancak figürlerin boyları uzamış ve işçilikte de belirgin bir biçimde nitelik azalması gözlemlenmiştir. Aynı tarihlerde özellikle Kuzey Irak ta yaygın olarak kullanılan Mittani mühürlerindeyse karışık yaratıklar ve bunlarla ilgili sahneler yaygın işlenmiştir. Bu grubun özellikleri Orta Assur dönemi (M.Ö ) mühürlerinde de görülür Erkanal a.g.e Collon a.g.e. res. 32, Erkanal a.g.e Collon a.g.e. res , Erkanal a.g.e

18 18 Eski Hitit Çağı silindir mühürlerin betimlerinde, konuların akışı çizilirken, narratif/öyküsel sanata özgü betimlemelerden yararlanılmıştır. Bu betim, Eski Hitit Çağı nın özgün mühür tiplerini oluşturan çekiç başlı ve yarı küre biçimli mühürlerde de karşımıza çıkmaktadır. Çekiç başlı mühürlerin çoğunda içerik açısından devamlılık gösteren sahneler yoktur. Her betim ayrı bir konu olarak sınırlı bir alanda işlenmiştir. 41 Hitit Krallık Çağı nın damga ve silindir mühürlerinde daha çok hayvan ve kutsal bitki motiflerine, fantastik yaratıklara, dini ve mitolojik konulara, boğa arabalı fırtına tanrısına, çıplak tanrıça, kanatlı savaş tanrıçası, aslan üzerinde tanrı, avlanan tanrı ve tanrıçalara ayrıca libasyon sahnelerine yer verilmiştir. 42 Yeni Assur Dönemi (M.Ö ) mühürlerinde fazla ayrıntıya kaçmadan, gene çizgisel bir üslup kullanılmıştır. En çok işlenen konular arasında mücadele eden kanatlı cinler, kutsal ağaçla ilgili çeşitli kült sahneleri, tapınma ve yemek sahnelerine yer verilmiştir. 43 Örneğin M.Ö. 7. yüzyılın yeşil lal taşı silindir mühürlerinde tanrıça İştar ın savaşçı görünümleri betimlenmiştir. Bazı damga mühürlerde ise tanrısal semboller ve bir aslanla savaşan kralın betimlerine rastlanılmaktadır. 44 Çağdaş Babil silindir mühürlerinde de aslan ile savaşan tanrısal kahramanlar görülmektedir ve tanrılar ender olarak resmedilmiştir. Bunların istisnası olarak, geniş adak mühürleri üzerinde işlenmiş olanlardır. Bunlardan birinde tanrı figürü negatif değil pozitif olarak (kabartma şeklinde) işlenmiştir. 45 Silindir mühürlerin son temsilcisi olan Akhamenid sanatçıları M.Ö. 6. yüzyıldan M.Ö. 4. yüzyıla kadar önemli mühürler üretmişlerdir. Fakat Zerdüşt dini nedeniyle tanrısal figürlerin betimlenmesi engellenmiştir. Baş tanrı Ahura Mazda, Assur dan alınmış olan kanatlı disk motifi ile simgelenmiştir. 46 Bu dönemde daha çok kralın güçlülüğünü gösteren sahneler yaygındır. 41 Darga a.g.e Darga a.g.e Erkanal a.g.e Collon a.g.e. res Collon a.g.e. res Collon a.g.e. res

19 19 3- URARTU MÜHÜRLERİ Urartu sanatı içerisinde mühürler önemli bir yer tutmaktadır. Daha çok kaçak kazılarla elde edilmiş çok sayıdaki Urartu mührü bugün Anadolu ve dünyadaki çeşitli müzelerde ve özel koleksiyonlarda yer almaktadır. Bu sebeple bunların buluntu durumları hakkında kesin bir bilgi yoktur. Yanı sıra, arkeolojik kazılar yoluyla da mühür ortaya çıkarılmıştır. Bu kazı yerleri arasında Lehmann Haupt tarafından Van- Toprakkale de (Rusahinili) yapılan kazıda 1 mühür ve yaklaşık 30 adet mühür baskısı bulunmuştur 1. Aynı zamanda Karmir-Blur daki (Teişebani ) kazısında da damga, silindir, silindir-damga ve yarı küresel formda toplam 49 mühür adet saptanmıştır. 2 Van-Çavuştepe Kalesi nde yapılmış olan kazıda da Urartu mühürleri ortaya çıkarılmıştır 3. Wolfram Kleisis başkanlığındaki İran Azerbaycan daki Bastam Kalesi nde yürütülen kazılarda çeşitli silindir, silindir-damga, mühürler ile damga ve silindir-damga mühür baskıları taşıyan 83 adet kilden bullalar ele geçirilmiştir 4. Ayrıca Van- Ayanis (Ağartı) Kalesi nde yapılan kazılarda 3 adet mühür ve çok sayıda silindir (?), silindir-damga ve damga mühür baskısı ele geçirilmiştir 5. Bunların dışında Iğdır-Melekli 6 Erzincan-Altıntepe 7, Van Kalesi Höyüğü 8, Van- Tuşpa/Altıntepe Nekropolü 9 ve Van-Karagündüz de 10 yapılan bilimsel arkeolojik kazılarda da Urartu mühürleri ortaya çıkarılmıştır. Urartu mühürleri hakkında Assur çivi yazılı belgeleri de bilgi vermektedir. Assur kralı III. Tukulti-apil-Eşarra nın (M.Ö ) Urartu kralı II. Sarduri yi (M.Ö ) koalisyon ordularıyla birlikte Adıyaman-Gölbaşı yöresinde bozguna uğrattığı seferle ilgili olarak kazınan yıllıklarında Krallığımın üçüncü yılında, Urartulu Sarduri. Mati -ulu, Melid li Sulumal, Gurgum lu Tarhulara bana karşı ayaklandı. Onlarla savaştım Sarduri canını kurtarmak için kaçtı, onu izledim ve O nun yatağını krali arabasını, boynunda asılı (silindir) mührünü ele geçirdim denilmektedir Seidl U., Siegelabdrücke auf Ton verschlüssen aus Toprakkale, Beitrage zur Vorderasiatischen Archalogie Winfriend Orthmann Gewidmet, Van Loon Maurits Nanning, Urartian Art, its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, 1966, 139. ayrıca b.k.z. Piotrovsky B.B, The Ancient Civilisation of Urartu, Genova, 1969, Erzen Afif, Çavuştepe I, Ankara 1978, Kleiss W., Bastam/Rusa-i-URU.TUR. Beschreibung der Urartaischen und Mittelalterchen, Berlin, 1977, 19,32,33. ayrıca b.k.z. Seidl U., Die Siegelbilder, Bastam: Ausgrabungen in den Urartaischen Anlagen Berlin, 1979, Salvini M., Inscriptions on Clay, Ayanis I (Altan Çilingiroğlu and Mirjo Salvini), Roma, 2001; ayrıca b.k.z. Abay E., Seals and Sealings Ayanis I, (Altan Çilingiroğlu and Mirjo Salvini), Roma, 2001; Barnet R.D., The Cemetery at Iğdyr, Anatolian Studies XIII, Özgüç Tahsin Altıntepe I, Ankara, Tarhan Taner M., Urartu Başkenti Tuşpa: Van Kalesi, Urartu Savaş ve Estetik, Yapı Kredi Yayınları-1917, 2004, Özfırat Aynur, Altıntepe, Arkeo Atlas IV, İstanbul, 2005, Sevin Veli ve b.ş.k. Van Karagündüz Kazıları (1997 çalışmaları) Belleten LXIII, Ankara, 1999, sayı 238 den ayrı basım. (Ayrıca b.k.z., Sevin Veli, Karagündüz Höyüğü ve Demir Çağı Mezarlığı, Arkeo Atlas IV, İstanbul, 2005, Luckenbill D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia, Chicago. 1926,

20 20 Doğu Anadolu Bölgesi nde M.Ö. I. bin yılın ilk yarısında yaygın mühür kullanımına, ilk defa Urartu Krallığı döneminde rastlanmıştır. Urartular da mühürcülük sanatı, Mezopotamya, Kuzey Suriye ve Anadolu daki mühürcülük sanatı ile sıkı bir ilişki içerisindedir. Urartu mühürlerinin özel mülkiyeti yansıtmasının yanı sıra, nazarlık ve muska olarak da kullanılmış olduğu belirtilmiştir. Gerek kazılar sonucunda ve gerekse çeşitli yollarla ele geçirilen buluntulara göre Urartu mühürleri, taş, metal, pişmiş toprak ve kemikten yapılmışlardır. Ancak steatit, alabaster, frit, mermer, diorit ve porfir gibi sert taşlardan yapılan mühürler büyük bir çoğunluğu oluşturmaktadır. Taş mühürlerin hammaddesinin büyük bir çoğunluğunun bölgedeki yerel taş yataklarından elde edildiği, bir kısmının da İran ve Kuzey Suriye den karşılandığı kabul edilmiştir. Metalden yapılan Urartu mühür malzemesi genellikle altın, gümüş, bronz ve demirdir. Altın ve gümüşten yapılan mühürler yok denecek kadar azdır. Bu türden mühürlerin genellikle yöneticilere, soylulara ve zenginlere ait oldukları anlaşılmaktadır. Bronzdan yapılan mühürler, metal mühürler arasında önemli bir kısmı oluşturmaktadır. Bronz ve taş mühürlere nazaran demir, pişmiş toprak ve kemikten yapılan mühürler daha az sayıdadır. Mühür yapımında genellikle, ince sivri uçlu kalemler, kesiciler ve çeşitli matkap uçları kullanılmış olduğu belirtilmiştir. Urartu mühürlerinde işlenen betimlemelerde genelde dört çeşit teknik kullanılmıştır. Bunlar: Derin veya sığ oyma, kesme, delgi ve linear (çizgisel) tekniklerdir. Ancak tek başına bir teknik, mühürler üzerinde yok denecek kadar azdır. Genelde betimlemeler için en az iki teknik bir arada kullanılmıştır URARTU MÜHÜR FORMLARI Urartu mühürleri form olarak üç gruba ayrılmışlardır. a- Damga mühürler b- Silindir mühürler c- Silindir- damga mühürler Damga Mühürler Kuzey Suriye ve Güney Anadolu bu mühür tipinin ilk görüldüğü bölgeler olmuşlardır. Anadolu da damga mühürler kesintisiz olarak günümüze değin sürmüştür. 13 Damga mühürler, Urartu mühürleri arasında yaygın olarak kullanılan mühür formu oluştururlar. Anadolu ve Suriye nin damga mühür geleneğini yansıtmıştır Belli Oktay, Urartu: Savaş ve Estetik, Yapı Kredi Yayınları-1917 İstanbul, 2004, ayrıca b.k.z., Öğün Baki, Urartular, Türkiye Ansiklopedisi, 1983, 76, b.k.z., Van Loon, a.g.e., , b.k.z., Işık Cengiz, a.g.e., Erkanal, a.g.e., Sevin, a.g.e., 229.

21 21 Urartu damga mühürleri, II. bin Anadolu geleneğine bağlı kalınarak Urartu mühür atölyelerinde çok değişik şekillerle üretilmiş olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda göreceğimiz gibi bu formun zengin şekillerde olması Urartular ın bu forma olan beğenisinin belirgin işareti sayılmıştır. 1. Konikal yapılılar 2. Hayvan biçimli olanlar 3. Makara şeklindekiler 4 Disk ve dört yan yüz ile bir alt yüzden oluşan beş yüzlü damgalılar Yukarıda adı geçen Urartu damga mühür biçimlerinin öncülerine Hitit örnekleri arasında rastlanmıştır. 15 Urartular a özgü damga mühür biçimleri de bulunmaktadır. Bu mühürleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz; 1. Çan biçimliler 2. Kesik konikal yapılar 3. Prizmatik damga 4. Düğme biçimliler 5. Makara biçimliler 6. Elipsoid iki yüzlülerdir 16. Urartular ın kendi yaratmış oldukları bu mühür biçimleri arasında özellikle çan biçimli damga mühürler, tipik Urartu mührü olarak karşımıza çıkmaktadır. Urartular tarafından çok kullanılan damga mühürlerin çoğunda yuvarlak bir ip deliği yer almıştır Silindir Mühürler Silindir mühürler, M.Ö. IV. bin yılın ikinci yarısında Güney Mezopotamya (Uruk) ve Güneybatı İran da (Susa) malları mühürlemek için kullanılan kil kalıpları ve kil tabletler üzerine baskı yapmak amacı ile geliştirilmiştir. 17 Dolayısıyla silindir mühürler daha çok Mezopotamya ya özgü bir form olarak karşımıza çıkmaktadır. Urartular a Assur dan ithal edilmiş olan silindir mühürler, pek fazla kullanılmamıştır. Van Müzesi nde yer alan ortası boydan boya delinmiş ve boyuna asmak için tunç bir çerçeve içine alınmış alabastere oyulmuş ve amulet (muska) amacı ile kullanılmış olan ve aslan üzerinde ayakta duran Urartu tanrısıyla bezeli bir örnek Urartu silindir mührüne verebileceğimiz örnekler arasındadır Öğün a.g.e Öğün, a.g.e Michael Roaf, (Çev. Zülal Kılıç), Mezopotamya ve Eski Yakın Doğu, İletişim Atlası Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi 9, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 1996, Sevin, a.g.e. 230.

22 22 Ayrıca Karmir-Blur 19 ve Ayanis (Ağartı) kalesi nde 20 silindir mühürler ele geçmiştir. Özellikle Karmir Blur dan ele geçirilmiş olanlar Assur silindir mühürlerine daha çok benzemektedir Silindir Damga Mühürler Urartularca sevilen bir diğer mühür tipi silindir-damgadır. Bu tip M.Ö. IV. bin yılda Mezopotamya da görülse de M.Ö. II. bin Anadolu kültürlerinde az sayıda örnekler vardır. Urartular bu mühür tipini, özellikle kulp ve gövdesini değiştirerek kendilerine özgü bir mühür yaratmışlardır. 21 Urartu Devleti M.Ö. 9. yüzyılın sonlarına doğru kuruluşundan sonra hızla gelişip büyümüştür. Bununla beraber hızla büyüyen bürokrasinin de silindir mühürlere olan ihtiyacı artmıştır. Fakat Urartular doğrudan doğruya silindir mühürleri kullanmak yerine kendi damga mühürleri ile silindir mühürleri birleştirerek silindir- damga mühürleri yaratmışlardır. Silindir damga mühürleri, daha çok Urartu Kralları ve Prensleri kullanmış olmalıdır. Çünkü bunların üzeri çivi yazısıyla kral ve prensin adları ile yazılıdır URARTU MÜHÜRLERİNDE İŞLENEN KONULAR Urartu mühürleri üzerinde işlenen konular, bir taraftan Urartu ikonografyasına ışık tutarken diğer yandan da Urartu nun farklı uygarlıklarla olan sanatsal ve kültürel ilişkilerini yansıtmaktadır. Urartu mühürleri üzerinde işlenmiş betimlemelerde daha çok Anadolu geleneklerine bağlı kalınmıştır. 23 Damga mühür üzerine işlenen konular daha çok baskı alanına uygun bir şekilde istiflenmiştir. 24 Daha çok çeşitli hayvan türleri ile av sahneleri ve karışık mitolojik (kanatlı atlar, kuş başlı aslan gövdeliler, kanatlı boğa, kanatlı dağ keçisi, kuş başlı akrep kuyruklu yaratıklar, grifonlar) yaratıklara sıklıkla yer verilmiştir. En çok betimlenen hayvanlar arasında aslan, boğa, kartal, keçi, geyik, akrep, balık yer almıştır. Bu hayvanlar hem doğal biçimleri ile hem de stilize edilerek işlenmiştir. Damga mühürlerin yüzeyinin dar olması yüzünden av sahneleri gibi geniş bir anlatıma yer veren sahneler çok sık işlenmemiştir. Ancak az da olsa işlenen av sahneleri anlatım gücü yönünden güçlü bir kompozisyon oluşturmuştur. 25 Bunların dışında ender rastlanan kutsal ziyafet ve tanrılara sunu gibi betimlemeler de damga mühür konuları arasındadır Van Loon a.g.e Salvini M., Inscriptions On Clay, Ayanis I, (Ed.: Atlan Çilingiroğlu and Mirjo Salvini), Roma, 2001, Öğün, a.g.e Sevin, a.g.e Biber, Van Müzesi nden Hayvanlar Hakimi Betimli Bir Urartu Damga Mührü, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Anadolu Araştırmaları, sayı:xvii/2, İstanbul, 2004, Sevin, a.g.e b.k z., Belli, a.g.e., Belli, a.g.e , 26 Biber, a.g.e. 79.

23 23 Silindir mühür yüzeyine en çok işlenen konular arasında hayvan dizileri ile kutsal ağaç kültü önemli bir yer tutmuştur. Ölümsüz bir yaşamı simgeleyen ağaç motifi hem merkezi yönetim tarafından hem de halk tarafından benimsenmiştir. Bu yüzden tunç eserlerde olduğu gibi, mühürler üzerine de işlenen konular arasında önemlidir. Bu özgün inancı yansıttığı düşünülen kutsal ağacın iki yanında antitetik duran keçi betimlemeleri, Sümer, Babil, Hurri, Assur ve Mitanni mühürlerinde olduğu gibi çizilmişlerdir. Bazen Tanrı ve cinler ölümsüz bir yaşamı sürdürebilmesi için kutsal ağacı kozalaklarla aşılarken gösterilmiş, bazen de ağaç bir şamdan ya da bir kargı gibi stilize edilerek çizilmişlerdir. 27 Kutsal ağaç kültünün yer aldığı sahneler bir devlet kültünün varlığına işaret etmiştir ve krallığın, düzenin, şansın sembolize edildiği şeklinde de yorumlanmıştır. 28 Kutsal ağaç motifi ve inancı, Urartular aracılığıyla İskit, Pers ve Doğu Anadolu Bölgesi nde yaşayan diğer topluluklara da geçmiştir. Diğer Urartu sanat eserlerinde olduğu gibi mühürler üzerinde de güneş kursları ve güneş kursu içinde hayvan üzerinde ayakta duran Tanrı figürü işlenmiştir. 29 Mühürlerde bir hayvanın üzerinde özellikle de damga mühürlerde tek başına veya hiyeroglif işaretleri ile birlikte resmedilen kanatlı güneş diskinin sanattaki önemi büyüktür. M.Ö. III. bin yılın başlarından itibaren Mısır da güneşin sembolü olarak bilinen kanatlı disk, M.Ö. II. bin yılın ortalarından itibaren Assur da ve Anadolu da çok görülen bir sembol olmuştur. Bu sembol Urartu da Güneş Tanrıça sı Şuini yi yansıtmaktadır. Kanatlı güneş diski içinde ayakta duran bazı tanrıların çevresinde kült törenleri düzenlenmiştir. Bu törenler, Urartu dinini ve mitolojisini zenginleştirmiştir. 30 Damga silindir mühürlerin yüzeyinde görülen konular genellikle taş stellerle yapılan kült törenleri ile ölü ziyafeti sahneleri olmuştur. Urartu dininde önemli bir yer tutan bu sahnelerde genellikle arkalıklı bir taht üzerinde oturan Tanrı ve Tanrıça ya hizmet eden bir figür ve ikisinin arasında, üzerinde ay şeklinde açık ekmek bulunan üç ayaklı bir sehpa yer almıştır. 31 Mühürlerin çoğunda üst kısımda uçları yukarı dönük hilal, sekiz köşeli yıldız, nokta ve küçük bitkisel motiflere yer verilmiştir. Bunlar çoğu zaman doldurma motifi olarak kullanılmıştır. 27 Belli, a.g.e b.k.z. Çevik, N. Hayat Ağacı nın Urartu kültü törenlerindeki yeri ve kullanım biçimi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Anadolu Araştırmaları, sayı:xv, İstanbul, 1999, Öğün, a.g.e Belli, a.g.e Öğün, a.g.e. 77. b.k.z., Belli, a.g.e., Belli, a.g.e. 152.

24 24 Urartu mühürleri ile Yeni Assur Krallığı mühürleri karşılaştırıldığında form, konu ve üslup yönünden benzerlikler görülmüştür. Ancak Urartu mühürleri daha ayrıntılı incelendiğinde, bu benzerlik yüzeysel olarak kalmıştır. M.Ö. 7. yüzyılın sonunda Urartu Krallığı nın yıkılmasından sonra mühür yapımcılığı ve mühür kullanma geleneği de ortadan kalkmaya başlanmıştır MÜHÜRLERDEKİ YAZILAR Urartu mühürlerinin bir kısmında betimlemeler yanında yazıya da yer verilmiştir. Genellikle silindir damga mühürlerde, ayrıca bazen de damga mühürlerde yer alan Urartu çivi yazılı metinler en çok tabletler ve bullalar üzerindeki baskılarda görülmüştür. Özellikle Ayanis (Rusahinili) Kalesi nde 33 Karmir Blur da 34 ve Bastam Kalesi nde 35 bu türden yazıtlı damga ve silindir mühür baskıları ortaya çıkarılmıştır. Genellikle krali ve resmi memur mühürlerindeki yazıtlarda mührün sahibine ait bilgilere yer verilmiştir. Örneğin Ayanis Kalesi VII no lu alanda bulunmuş bir bulla üzerindeki mühür baskısında; Argişti oğlu Rusa nın (mührü) ifadesi yer almıştır. Çivi yazısı dışında bazı mühürler üzerindeki çeşitli işaretler de hiyeroglif yazı olarak kabul edilmiştir. Ayanis kazılarında bu türden hiyeroglifli mühür baskıları ele geçirilmiştir. 36 Çivi yazılı mühürler çoğunlukla kraliyet sınıfı ve merkezi bölgedeki devlet görevlileri ile taşradaki yöneticiler tarafından kullanılmıştır. Hiyeroglif işaretli mühürler ise yalnızca yöneticiler ve soylular tarafından değil, halk tarafından da kullanılmıştır Belli, a.g.e Salvini, a.g.e. Fig. 8, Van Loon, a.g.e. Fig. 18 E1, E3, E4, E7., Seild, a.g.e. A1, A2, B1, Abay a.g.e. Fig. 5, Belli a.g.e. 146.

25 25 4- DİYARBAKIR MÜZESİ NDEKİ URARTU DAMGA MÜHÜRLERİ 4.1- MALZEME Katalogta kayıtlı bulunan 10 adet Urartu damga mühürde taş ve metal (bronz) malzeme kullanılmıştır. Bunlardan sekizi taştan, geri kalan ikisi de bronzdan yapılmıştır. Bu taşların cinslerini traverten (kat no:5, 6), bazalt (kat no:1, 7 ve 8), obsidyen (kat no:2), çört-silistik kayaç (kat no:9) ve andezit (kat no:3) olarak sınıflandırdık TEKNİK Katalogta kayıtlı bulunan mühürlerde linear ve delgi tekniği kullanılmıştır. Sadece bir tekniğin yer aldığı mühürler az sayıdadır. Bezemelerdeki ayrıntılarda hangi tekniğin kullanıldığı katalog tanımları içerisinde ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Mühürler üzerinde linear teknikte kullanılmak üzere kesici ve delici aletlerden yararlanılmıştır. Figürlerin konturlarının belirtilmesinde muhtemelen ince, sivri uçlu kalemlerden yararlanılmıştır. Linear teknik genellikle kanat telekleri, boyun yeleleri ve bazen de yüz ayrıntılarını belirtmek için kullanılmıştır. Bu teknik sert bir malzeme üzerine uygulandığında yüzeysel bir iz bırakmaktadır. En erken örneklerini Kassit ve M.Ö. XIII. yüzyılda Yeni Elam mühürcülüğünde görmüş olduğumuz linear teknik Yeni Assur mühürcülüğünde de M.Ö IX. yüzyıl başından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. 1 Delgi tekniği ise genellikle figürlerin gövdelerinde, sağrı ve göğüs kısımlarında, yüz ayrıntılarında kullanılmıştır. Çoğunlukla sert malzemeler üzerinde uygulanmış olan bu tekniğin kökeni M.Ö. XIII. ve M.Ö. XII. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bu teknik Mittaniler in mühür tekniği olarak kullanılmıştır. 2 Assur mühürlerinde M.Ö. VII. yüzyılda kullanılan delgi tekniği en çok damga mühürlerde görülmüştür. 3 Delgi tekniği çeşitli matkap uçları ile yapılmıştır. Bu teknikten genellikle hayvan figürlerinin göğüs ve sağrı kısımlarının işlenmesinde yararlanılmıştır. İnce uçlu matkaplarla da göz dudak gibi yüz ayrıntıları yapılmıştır. Assur mühürcülüğünde özenli delgi tekniğindeki bir grup mühür limu denilen yüksek memurlar adına üretilmiştir. Bu tip mühürler M.Ö. IX. yüzyıl sonlarından M.Ö. VIII. yüzyıl sonlarına kadar tarihlenmektedir. 4 1 Frankfort, H., Cylinder Seals, A Documentary Essay on the Art and Religion of the Ancient Near East, London, 1939, 5. 2 Porada, E., Corpus of Near Eastern Seals in North American Collections I, The Morgan Library Collection, Washington, 1948, pl CLVII CLXI. 3 Porada, E., a.g.e. pl CII-CVI. 4 Tessier, B., B., Tessier, Ancient Near Eastern Cylinder Seals From The Marcopoli Collection Berkeley, 1984, 40.

26 26 Linear ve delgi tekniğinin dışında Urartu mühürlerinde kullanılan fakat katalogta kayıtlı bulunan mühürlerde yer almayan kesme ve oyma tekniğinden de söz edilmektedir. Kesme tekniğinde, dönen bir mile takılan, yuvarlak veya keskin kenarlı kesici disklerden bir kesme aracı kullanılmıştır. Bu disklerle uçları ince ve gölgeli biten düz çizgilerle beraber yuvarlak, üçgen ve eğimli kesimler de oluşturulmuştur. Oyma tekniği ile yapılmış olan derin oyuklar da kesme aracı ile yapılmış olmalıdır FORM Urartular, damga, silindir ve silindir-damga mühürleri kullanmışlardır. Urartulular ın sıklıkla kullandıkları mühürler damga mühürler olarak kabul edilmektedir. Katalogta kayıtlı bulunan mühürler de damga mühürler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu mühürleri tutamaklı ve tutamaksız olarak ikiye ayırmamız mümkündür Tutamaklı Mühürler 1- Çan biçimliler: Gövdesi İç bükey şeklinde olan bu mühürler çan biçimini andırmaktadır. Urartu karakteri olarak karşımıza çıkan bu form Urartulu mühür kazıyıcıları tarafından sevilerek kullanılmıştır. 6 Katalog no 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 daki mühürler bu forma dahil edilmektedir. Katalog no 2 deki çan biçimli mühür gövdesinin yivli olması nedeniyle dikkat çekicidir. Çiz no:1 Çiz no:2 Çiz no:3 Çiz no:4 Çiz no:5 Çiz no:6 5 Zengin, Olcay, Van Müzesi ne Satın Alma Yoluyla Gelen Urartu Mühürleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2000, 6. 6 Işık, a.g.e. 11.

27 27 2- Prizmatik biçimliler: Gövdesi dikdörtgen prizma şeklindedir. Katalog no7 de ve 10 da kayıtlı bulunan dört yüzlü damga mührün gövdesi de prizmal şeklindedir. Katalog no 7 deki prizmatik mührün gövdesi alta doğru genişlemektedir. Katalog no 10 daki dört yüzlü mühürde ise gövde düz olarak kesilmiştir. Bu örneklerdeki kulp, çan biçimli örneklerdeki kulplarla büyük benzerlik içerisindedir. Çiz no:10 Çiz no:7 Urartu da sıkça karşımıza çıkan prizmatik formun öncülerine bazı Hitit mühür örneklerinde rastlamamız mümkündür 7. 7 Işık, a.g.e. 13.

28 Tutamaksız Mühürler 1- Konik biçimliler: Urartu damga mühürleri arasında sevilen bir diğer form konik biçimli mühürlerdir. Bu tür M.Ö. I. bin yıl Mezopotamya kültürlerinde (Yeni Asur ve Yeni Babil) 8 karşımıza çıkmaktadır. Gövdesi alta doğru genişleyen konik biçimlidirler. Mührün üst kısmı gerçek bir koni gibi sivri değil, yuvarlaktır. Delik tepeye yakın bir kısımda yer alır. Katalog no 8 de kayıtlı bulunan damga mühür bu forma dahil edilmiştir. Çiz no:8 2- Yarı Küre Formlu Mühürler: Üst kısmı yuvarlak şekilde şişkin biçimdedirler. Damga kısmı düzdür. Katalog no 9 da kayıtlı bulunan damga mühür bu forma dahil edilmiştir. Çiz no:9 8 Porada, a.g.e. pl. CXX 789, 792, 795.

29 MÜHÜRLER ÜZERİNDEKİ BEZEMELER Hayvanlar, Mitolojik Yaratıklar Ele aldığımız damga mühürler üzerinde yer alan hayvanlar kartal, dağ keçisi; mitolojik yaratıklar ise kanatlı at ve kanatlı keçi olarak karşımıza çıkmaktadır. Mitolojik yaratıklar farklı dönemlerde ve çok değişik şekillerde hemen hemen tüm uygarlıklarda görülmüştür. Assur da pek çok örneğini görmüş olduğumuz mitolojik yaratıklar, Urartular da farklı tiplerde karşımıza çıkmaktadır. Bu da Urartu nun sanattaki yaratıcılığını ifade eder. İncelediğimiz mühürlerdeki figürlerin ikonografik gelişimini aşağıdaki gibi verebiliriz. 1- Kanatlı At: Katalog no 3 ve 8 de kayıtlı bulunan damga mühürlerde kanatlı at tasvirine yer verilmektedir. Çiz no:3 Çiz no:8 Kanatlı at bezemelerine M.Ö. II. bin yılın ortalarından itibaren Orta Assur mühürlerinde rastlanılmıştır. 9 Daha sonraki dönemlerde varlığını M.Ö. I. bin yıl Mezopotamya kültürlerinde de devam ettirerek Urartu sanatına buradan geçmiş olabileceği öngörülmüştür. 10 Urartu sanatında çok sık rastladığımız kanatlı at tasvirlerini kemerler ve kalkanlar üzerinde de görmemiz mümkündür. 9 Frankfort, a.g.e. pl. XXXVC. 10 Özgüç, N., The Decorated Bronze Strip and Plaguas from Altıntepe, Mansel e Armagan / melanges Mansel II, Ankara, 1974, 857.

30 30 2- Kartal: Katalog no 1 ve 2 de kayıtlı bulunan mühürlerde kartal figürüne yer verilmektedir. Çiz no:1 Çiz no:2 Urartu sanatında sıklıkla kullanılan kanatları yukarı kalkık kuş figürleri Suriye-Hitit gliptiğinin tek ya da çift başlı kartallarıyla benzerlik göstermektedir. 11 Urartu mühürlerinin çoğunda etrafında yarım ay ve yıldız sembollerinin yer aldığı seyir halinde kuş, grifon veya fantastik yaratıkların tasvirlerini betimleyen çok sayıda örnek vardır. Bazen kuş, Gılgamış destanındaki kargayı hatırlatan bir şekilde, gagasında bir dal tutmuştur Kanatlı Keçi: Katalog no 7 ve 10 da kayıtlı mühürde yer alan kanatlı keçi figürüne Urartu sanatında kemerler, kalkanlar ve mühürler üzerinde de rastlanır. Çiz no:7 Çiz no:10 Keçi başlı, kanatlı mitolojik yaratıklar başta kemerler olmak üzere Urartu da sıklıkla kullanılan figürlerden bir tanesidir. Mitolojik yaratıkların Urartu sanatında erken dönemlerden itibaren kullanıldığını gösteren en önemli örnek Anzaf Kalkanı dır. Urartu kralı Minua dönemine (M.Ö ) tarihlendirilen bu kalkan üzerinde, Urartu tanrıları kuş, keçi ve aslan organlarının birleşmesinden oluşan kanatlı keçi türü mitolojik yaratıklar üzerinde ayakta durmaktadır Çelikel Sedef, Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Bir Grup Urartu Mührü,1988, Piotrovskiy, B.B., Urartu Dini (Çev: İsmail Kaynak) Ankara Üniv., Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt-23 No:1-4, Ankara, 1965, Belli Oktay, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrıları, İstanbul, 1998, Çiz. 22, 59.

31 Kutsal Ağaç Katalog no 9 ve 10 da kayıtlı bulunan damga mühürlerde keçi ve kutsal ağaç(?) motifi birlikte resmedilmiştir. Çiz no:9 Çiz no:10 Urartu krallığının kuruluşundan yıkılışına kadar Urartu sanatının en çok sevilen bezeme öğelerinden birini oluşturan kutsal ağaç motifleri, en doğal halinden stilize edilmiş sembolik şekillere kadar hemen hemen her açıdan işlenmiştir. 14 Kutsal ağaç ile ilgili inancın ve bunun sanata konu olarak işlenmesinin ilk örneklerine M.Ö. 3. bin yılından beri Aşağı Mezopotomya da rastlanılmıştır. İki teke arasındaki çalı motifi sahnesi, Sümerler in yaşam ve ölüm arasındaki sürekli dolaşımı, yeraltı dünyası ile olan inançlarını ve kutsal ağacın en eski şekli Dumuzi yi simgeleyen büyük ana tanrıçanın hayatı yayan aşıklar çifti nin ölüp ilkbaharda yeniden dirilmesini sembolize etmektedir. Bu inançla ilgili olarak, devimsel yaşamın simgesi olan kutsal ağaç motiflerinin çeşitli şekillerine, Urartular dan önce Assurlar da rastlanılmıştır. 15 Urartu sanatında yaygın olarak karşımıza çıkan kutsal ağaç motif ve sahneleri, Assur-Urartu kültür etkileşiminin bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Urartu sanatında değişik biçimlerde görülen kutsal ağaç motifi koruyucu amacının yanı sıra dinsel anlamlar da içermektedir. Bu yüzden Sümer, Babil, Hurri ve Assur un kutsal ağaç inancı ile eşdeğer anlamlar taşımaktadır. 16 Urartu mühürlerinde de sık karşılaştığımız kutsal ağacın her iki yanında yer alan keçi figürleri yaşamın devinimini simgeleyen anlatımlar olarak yorumlanmıştır. 17 Katolog no 9 da kayıtlı bulunan damga mühürdeki gibi doğal veya stilize olarak işlenmiş kutsal ağaç (?) ile beraber tek başına ağaca doğru yönelmiş durumda olan hayvan konularına M.Ö. XIII. ve XII. yüzyılda Orta Assur ve Geç Kassit mühür sanatında rastlamamız mümkündür Belli, Oktay, Urartular da Hayat Ağacı İnancı Anadolu Araştırmaları VIII, İstanbul, 1980, Belli, a.g.e b.k.z. Çevik, a.g.e., Belli, a.g.e b.k.z. Çevik, a.g.e., Belli, a.g.e B., Tessier, Ancient Near Eastern Cylinder Seals From The Marcopoli Collection Berkeley, 1984, 35.

32 32 Çok değişik biçimlerde betimlenen ve farklı anlamları olduğu sanılan kutsal ağaç motifinin Urartu sanatında sevilerek benimsenmesi, bezeme öğesi oluşturması ve belirgin olarak da pekiştirilmiş koruyucu amacının yanı sıra özellikle dinsel amaçlı olmasıyla önemli yer tutmaktadır. 19 Bolluğun ve bereketin simgesi olan kutsal ağaç betimlemelerine Urartu da at alınlıklarından, kemerlere, mühürlere ve miğferlere kadar çeşitli eserler üzerinde rastlanılmıştır. Ağaç bazen Tanrılar, bazen kanatlı cinler, bazen de krallar tarafından kült yapılırken bazen de keçi gibi hayvanlar arasında betimlenmiştir Rozet Katalog no 4 de kayıtlı bulunan damga mühürde rozet betimi yer almaktadır. Çiz no:4 Rozet betimleri Uruk döneminin sonlarında ortaya çıkmaktadır. Mittani tarzındaki mühürlerde genellikle yedi noktadan oluşan rozet betimlerine rastlanılmıştır. Assur da rozet betimlemelerinin çoğu Assur kentindeki İştar (İnanna) tapınağında bulunduğu için bazı araştırmacılara göre rozet motifi İştar ile ilişkilendirilmiştir. 21 M.Ö. 14. ve 12. y.y da Geç Kassit ve Orta Elam dönemi silindir mühürlerde de rozetler sıklıkla yer almaktadır. Bu dönemlerdeki mühürlerde 8 ve 11 kollu olarak karşımıza çıkan rozetler krallarla birlikte resmedilmiş ve kralların kimliklerini gösteren imzalardır. 22 Ayrıca bu betimlemeler Hitit mühürlerinde de karşımıza çıkmaktadır. 23 Rozet betimlemelerine Urartu sanatında da rastlamamız mümkündür. Özellikle kemerler, kalkanlar ve mühürler üzerinde yer alan rozet betimlemeleri çoğu zaman doldurma motifi ve figürleri ya da kompozisyonları birbirinden ayırmada kullanılmış olarak karşımıza çıkmaktadır. 19 Belli, 1980, a.g.e Güner, Yasemin, İstanbul Arkeoloji Müzeleri nde Bulunan Bir Urartu Bakracı, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı, İstanbul, 2001, Black Jeremy, Green Anthony, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, Tanrılar İfritler Semboller, İstanbul, 2003, Rainer Mıchael Boechmer, Glyptik der Spaten Kassıten-Zelt Aus Dem Nor döstlichen Babylonıen Baghder mıtteılungen Ban 12, Berlin 1981, Çiz.6 Nr:10, Çiz.7, Nr:19, Çiz.10, Nr:33, Çiz.14, Nr:45, Çiz. 15 Nr: Alp Sedat, Konya Civarında Karahöyük Kazılarında Bulunan Silindir ve Damga Mühürleri, Ankara, 1994,

33 33 5. KATALOG Bu tez çalışmasında Diyarbakır Müzesine satın alma yolu ile gelmiş toplam10 adet Urartu mührü incelenmiştir. Mühürler biçimsel özelliklerine göre 5 grupta toplanmıştır. Bunlar; a) Çan Biçimliler b) Prizmatik Biçimliler c) Konik Biçimliler d) Yarı Küre Formlular e) Dört Yüzlü Biçimliler Katalog no :1 Resim no :Lev. III/1 Çizim no :Lev. I/1 Müze envanter no :14/22/75 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Taş Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:2,2 cm taban çapı:1,5 cm delik çapı:0,3 cm Tanımı: Siyah taştan yapılmıştır. Linear ve delgi tekniği kullanılmıştır. İç bükey gövdeli çan formundadır. Üst kısmında, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır, tutamağın üstü yivlidir. Tutamağın gövde ile birleştiği bölümde ise yatay bir silmeye yer verilmiştir. Damga yüzünde, sırt sırta vererek antitetik duran, kanatlı kuşlar betimlenmiştir. Kuşların gözleri matkap kullanılarak belirginleştirilmiştir. Gagalarından tavşan (?) benzeri hayvan sarkmaktadır. Kanatlar ve yeleler çizgisel üslupta yapılmıştır. Kuyruk kısa verilmiştir. Üst tarafta hilal motifi, alt tarafta palmet yer almaktadır. Benzerleri: 1- Adilcevaz-Kef Kalesi nde bulunan kitabe üzerinde yer alan paye kabartmalarındaki antitetik kuşlar, (Calmeyer Peter, Some Remorks on Iconography (Ed. R., Merhov) Res. 3a-b. Urartu A Metalworking Center in the First Millenium B.C.E. Jarusalem ,). 2- Karmir-Blur dan ele geçen çan formlu mühürde yer alan ağzında yem taşıyan kartal figürü. (Van Loon, Urartian Art its Distinctive Traits in the Light of new Excavations. İstanbul 1966, 151 Res. 17:D1). 3- Karmir-Blur dan ele geçen kemer parçası üzerinde yer alan palmet üzerindeki kuş figürü. M.Ö. 7. yy. (Kellner München Hans-Jörg, Gürtelbleche aus Urartu, 1991, 66, Lev. 64/248). 4- British Museum da yer alan silindir-damga mührün damga kısmında bulunan kartal figürü. M.Ö. 7. yy. (Collon Domınque, Interpreting the past Near Eastern Seals. London 1990, 17 Res. 7)

34 34 Katalog no :2 Resim no :Lev. III/2 Çizim no : Lev. I/2 Müze envanter no :16/9/82 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Obsidyen Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:1,9 cm taban çapı:1,1 cm delik çapı:0,2 cm Tanımı: Obsidyen taşından yapılmıştır. Bezemede linear teknik kullanılmıştır. Aşağıya doğru genişleyen hafif çan formundadır. Üst kısmında, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır. Gövde tutamaktan sonra baştan aşağı yatay yivlerle dekore edilmiştir. Damga yüzünde, yan tarafı kırık olduğu için figür tam olarak anlaşılmasa da kanatları açık kartal figürüne yer verilmiştir. Sola dönük vaziyette, kanatlar yukarıya doğru, bacaklar koşar pozisyonda verilmiş, ayak ayrıntılı şekilde işlenmiştir. Figürün tamamı linear tekniği ile yapılmıştır. Benzerleri: 1- Erivan dan ele geçmiş çan biçimli damga mühürde kuş figürü. (Esayan, A.L., Biagolon G., Amayakyan Kanecyan G., Biaynese Graveyard in Erevan Arkheologiceskie pamyatniki Armenii, Urarskie Pamjatniki 15, Erevan Çiz. XXI). 2- Van Müzesi ndeki 71/3/2 müze envanter nolu silindir damga mührün damga kısmında yer alan kartal figürü (Zengin Olcay, a.g.e. kat. no: 81, lev. XXIV, 71). 3- Ermenistan Kelenkran da bulunmuş olan damga mühürdeki kartal figürü. (Barnett D., The Urartian Cemetery At Igdyr, Anatolian studies XIII. 1963, 189, Res. 39/8.)

35 35 Katalog no :3 Resim no :Lev.III/3 Çizim no : Lev. I/3 Müze envanter no :11/29/75 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Taş (andezit) Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:2,6 cm taban çapı:1,5 cm delik çapı:0,4 cm Tanımı: Andezit taşından yapılmıştır. Bezemede linear ve delgi tekniği birlikte kullanılmıştır. İç bükey gövdeli çan formundadır. Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır. Damga yüzünde, sola yönelik durumda, kanatlı at figürü yer almaktadır. Kanatlı at ağzında yılan(?) benzeri bir hayvan taşımaktadır. Yeleler ve kanatların telekleri linear tekniğinde verilmiştir. Kanatlar açık vaziyettedir. Kalça kısmı matkap kullanılarak delgi tekniğinde yapılmıştır. Kuyruk kısa ve yukarı kalkıktır. Bacaklar istifleme sorunu nedeniyle büzülmüştür. Mührün üst kısmında başla kanat arasında yıldız betimine yer verilmiştir. Benzerleri: Van müzesi nde yer alan Çavuştepe den ele geçen 71/1/18 müze envanter nolu çan biçimli damga mühürde yer alan kanatlı at betimi (Zengin Olcay, a.g.e. kat no 24, lev no VII, 25.)

36 36 Katalog no :4 Resim no : Lev. III/4 Çizim no : Lev. I/4 Müze envanter no :13/64/77 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Bronz Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:1,8 cm taban çapı:1,1 cm delik çapı:0,3 cm Tanımı: Bronzdan, döküm tekniğinde yapılmıştır. Bezemelerde linear ve delgi tekniği kullanılmıştır. İç bükey gövdeli çan formundadır. Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır. Damga yüzünde, dokuz kollu rozet betimi yer almaktadır. Rozetin ortasındaki yuvarlaklık ve kolların uçlarındaki halkalar matkap kullanılarak delgi tekniğinde yapılmıştır. Kollar ise linear tekniğindedir. Benzerleri: 1- Van müzesine satın alma yoluyla gelen 56/21/74 müze envanter nolu Urartu silindir mührünün sağ ve sol üst köşesinde yer alan rozet betimi ile benzerlik göstermektedir. (Zengin Olcay, a.g.e., kat. no:77, lev. XXII, 66). 2- Toprakkale den ele geçen mermer parçası üzerindeki rozet betimi. (Van Ursula Seidl, Ein Marmorsockel Aus Toprakkale, Studı Mcıenei Ed Egeo-Anatolıcı Fascıolo XLII/1, Roma, 2000, , Abb-10 marmorfrogmente Nr und 27: rekansturktiansuaer such, 119). 3- Ayanis Tapınağı nın cella duvarına resimlenmiş olan rozet betimleri. (Salvini M., Çilingiroğlu A., a.g.e. res 6, 10, 13, 14, 15 ve 16, çiz 28, 29 ve 30, 37-67).

37 37 Katalog no :5 Resim no : Lev IV/5 Çizim no : Lev. I/5 Müze envanter no :14/18/75 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Taş (traverten) Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:2,6 cm taban çapı:1,3 cm delik çapı:0,3 cm Tanımı: Traverten taşından yapılmıştır. Aşağıya doğru genişleyen hafif iç bükey gövdeli çan formundadır. Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır. Gövde ile tutamağın arasında hafif yivlenme vardır. Damga yüzünde, eserin tahrip olması nedeniyle bezemenin ne olduğu tam olarak anlaşılamaz. Benzerleri Yaptığımız kaynak araştırmasında herhangi bir benzerine rastlanamamıştır. Katalog no :6 Resim no : Lev. IV/6 Çizim no : Lev. I/6 Müze envanter no :1/74/93 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Taş (traverten) Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:2,6 cm taban çapı:1,3 cm delik çapı:0,3 cm Tanımı: Krem rengine çalan traverten taşından yapılmıştır. Aşağıya doğru genişleyen hafif iç bükey gövdeli çan formundadır. Üst kısmında, yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır. Damga yüzünde, eserin tahrip olması nedeniyle bezemenin ne olduğu anlaşılamayan hayvan benzeri bir figüre yer verilmiştir. Benzerleri: Yaptığımız kaynak araştırmasında herhangi bir benzerine rastlanamamıştır.

38 38 Katalog no :7 Resim no : Lev. IV/7 Çizim no : Lev. II/1 Müze envanter no :13/61/77 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Kulbu yapay cam, gövdesi bazalt Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:2,3 cm Genişlik:1,3 cm delik çapı:0,5 cm Tanımı: Siyah bazalt taştan yapılmıştır. Prizmatik biçimlidir. Üst kısmında ip delikli yapay camdan yapılmış tutamak bulunmaktadır. Bu tutamak sonradan eklenmiş olmalıdır. Mührün sağ ve sol kenarları çift yivlerle dekore edilmiştir. Damga yüzünde sağa yönelik durumda boynuzlu ve kanatlı fantastik yaratık betimlenmiştir. Boynuz uzun yukarı doğru kıvrık, baş eğik şekildedir. Kanatlar havaya kalkık biçimdedir. Kanat telekleri linear stilde verilmiştir. Kalçada matkap kullanılmış olup delgi tekniğinde işlenmiştir. Bacaklar yürür vaziyettedir. Linear ve delgi tekniği bir arada kullanılmıştır. Benzerleri: 1- Karmir-Blur daki silindir damga mühür üzerindeki fantastik yaratık. (Piotrovsky B.B., Urartu The Kingdom of Van and its Art, New York, Res. 55). 2- Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde yer alan Adilcevaz dan ele geçen 89/14/76 müze envanter nolu silindir damga mührün damga kısmındaki fantastik yaratık. M.Ö. 8. yy. (Çelikel Sedef, Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Bir Grup Urartu Mührü. 1988, 78, Res. 6).

39 39 Katalog no :8 Resim no : Lev. IV/8 Çizim no : Lev. II/2 Müze envanter no :16/20/83 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Taş (bazalt) Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik:2,7 cm taban çapı:1,8 cm delik çapı:0,4 cm Tanımı: Siyah bazalt taşından yapılmıştır. Konik biçimlidir. Gövdenin üst kısmında, enlemesine yuvarlak ip deliği bulunmaktadır. Damga yüzünde, sola yönelik durumda kanatlı at figürü betimlenmiştir. Baş, gövde, bacaklar, ve kanatlar linear teknikte işlenmiştir. Kanatlar ve bacaklar uçar vaziyette açık durumdadır. Benzerleri: 1- Karmir-Blur dan ele geçmiş damga mühürdeki kanatlı at figürü. (B.B. Pıotrovsky; Iskus stua Urartu Leningrad, 1962, res. 70, 105.).

40 40 Katalog no :9 Resim no : Lev. V/9 Çizim no : Lev. II/3 Müze envanter no :13/63/77 Eserin adı :Damga mühür Cinsi : Çört-Silistik kayaç Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Boyu :1,7 cm Genişlik:1,5 cm, büyük delik çapı:0,4 cm küçük delik çapı:0,3.5 cm Tanımı: Çört-Silistik kayaç taşından yapılmıştır. Yarı küre formundadır. Yanlarda ip deliği bulunmaktadır. Yan yüzünün birinde iki delik açılmıştır. Bu delikler diğer deliğe paraleldir. Damga yüzünde; kutsal ağaca doğru yönelen stilize edilmiş dağ keçisi yer almaktadır. Boynuz uzun ve aşağı doğrudur. Gövde ve bacaklar ince uzundur, kuyruk kısa yukarı doğrudur. Benzerleri: 1- Toprakkale den ele geçen damga mühürdeki komposizyon. (Seidl Ursula, Siegellabrucke auf tanverschlussen ous Toprakkale, Beitrage zur vorderasiatische Archaologie Winfried Orthmann Gewidmet, 2001, , Abb. 6 Siegel 10). 2- Van Müzesi ndeki 74/16/26 müze envanter nolu mühürdeki kompozisyon. (Zengin Olcay, a.g.e. kat. no: 10, lev. 3, 18).

41 41 Katalog no :10 Resim no : Lev. V/10 Çizim no : Lev. II/4 Müze envanter no :11/31/75 Eserin adı :Damga mühür Cinsi :Bronz Müzeye geliş şekli :Satın alma Ölçüleri :Yükseklik: 1,9 cm genişlik: 0,9 cm x 0,4 cm delik çapı: 0,3 cm Tanımı: Bronzdan döküm tekniğinde yapılmıştır. Dikdörtgen prizma gövdelidir. Dört yüzü de damga mühür olarak işlenmiştir. Üst kısmında yuvarlak ip delikli tutamak bulunmaktadır. Bezemelerde linear teknik kullanılmıştır. İki dar baskı yüzünde, kutsal ağaç motifi yer almaktadır. Geniş yüzlerden birinde kanatlı yürür vaziyette boynuzlu bir keçi resmedilmiştir. Diğer geniş yüzünde ise yine kanatlı bir keçi figürüne yer verilmiştir. Sağ ve sol üst kısmında hilal motifi yer almaktadır. Benzerleri: 1- Van Müzesi ndeki 74/17/151 ve 4/182/79 nolu beş yüzlü damga mühürlerdeki kutsal ağaç ve kanatlı keçi figürleri. (Zengin Olcay, a.g.e. kat. no: 59-60, lev. XVI, 46-48).

42 42 6. DEĞERLENDİRME VE KARŞILAŞTIRMA Diyarbakır Arkeoloji Müzesi ne satın alma yoluyla gelmiş olan incelediğimiz Urartu mühürleri form olarak damga mühürlerden oluşur. Sayıları 10 tane olan bu mühürler çan (kat no 1, 2, 3, 4, 5 ve 6), prizmatik (kat no 7 ve 10), konik (kat no 8), yarı küre (kat no 9) ve dört yüzlü (kat no 10) damga olarak gruplara ayrılmıştır. Özellikle çan biçimliler tipik Urartu mühürleridir. Malzeme olarak taş ve metalin kullanıldığı damga mühürlerde delgi ve linear tekniği kullanılmıştır. Tek bir tekniğin uygulanmış olduğu mühürler az sayıdadır. Katalog no 1 de (res 1) kayıtlı bulunan çan biçimli damga mühürde yer alan palmet üzerinde ters antitetik duran ve ağzından tavşan sarkan kartal figürlerine Adilcevaz-Kef Kalesi nde 1 yer alan kitabe üzerindeki paye kabartmalarında, Karmir Blur dan 2 ele geçen çan biçimli damga mühürde ve yine Karmir Blur dan 3 ele geçen Urartu kemer parçası üzerinde rastlamamız mümkündür. Ayrıca Britisch Museum da 4 yer alan Urartu silindir-damga mühründe de benzer figürler yer almaktadır. Karmir Blur daki kemer parçası ve Britisch Museum daki mühür M.Ö. 7. y.y. ye tarihlendirilmektedir. Bu verilerden yola çıkarak incelediğimiz mühür muhtemelen M.Ö. 7.y.y. ye aittir diyebiliriz. Katalog no 2 de (res 2) kayıtlı bulunan çan biçimli damga mühürdeki kanatları açık kartal figürü Erivan dan 5 ele geçen çan biçimli damga mühürle, Van Müzesi ne 6 satın alma yoluyla gelmiş 71/3/2 müze envanter nolu silindir damga mühürle ve Ermenistan-Kelankran dan 7 ele geçen damga mühürle yakın benzerlik göstermektedir. Van Müzesi nde yer alan 71/3/2 silindir damga mühür Belli 8 tarafından M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllar arasına tarihlendirilmektedir. Bu tarihlendirmeden yola çıkarak Diyarbakır Müzesi ndeki çan biçimli mühür de muhtemelen M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllar arasına tarihlendirilebilir. Katalag no 2 de kayıtlı bulunan bu mühür form olarak çan biçimli olmasına karşın gövdesinin yivlerle dekore edilmesi ve malzeme olarak obsidyenin kullanılmış olmasıyla Urartu mühürlerinden farklı özellikler sergilemektedir. 1 Calmeyer, a.g.e. res. 3a-b, Van Loon, a.g.e. res. 17:D1, Kellner, a.g.e. lev. 64/248, Collon, a.g.e. res. 7, Esayan, Biagolan, Amoyakyan, a.g.e. çiz. XXI. 6 Zengin, a.g.e. kat no 81, lev. XXIV, Barnett, a.g.e. res. 3/8, Belli, 2004, a.g.e. 149.

43 43 Katalog no 3 de (res 3) kayıtlı bulunan kanatlı at figürünün benzerine Van Müzesi nde 9 yer alan Çavuştepe den ele geçmiş olan 71/1/18 müze envanter nolu çan biçimli damga mühürde görmekteyiz. Belli 10 tarafından M.Ö. 8 ve 7. yüzyıllar arasına tarihlendirilen Van Müzesi ndeki bu mühürden yola çıkarak Diyarbakır Müzesi ndeki çan biçimli damga mühür de muhtemelen bu tarihler arasındadır. İncelediğimiz bu mühür ağzında yılan(?) taşıması ile diğer benzerinden ayrı özellik göstermektedir. Katalog no 4 de (res 4) kayıtlı bulunan rozet betimine Toprakkale den 11 ele geçen mermer parçası üzerinde, Van Müzesi nde 12 yer alan satın alma yoluyla gelmiş 56/21/74 nolu Urartu silindir mühründe görmemiz mümkündür. Belli 13 ye göre M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllar arasına tarihlendirilen Van Müzesi ndeki mühürden yola çıkarak ele aldığımız mühür de muhtemelen bu tarihler arasında yer alabilir. Ayanis 14 tapınağının Cella duvarına işlenmiş rozet betimleriyle de benzerlik gösterir. Katalog no 5 ve 6 da (res 5 ve res 6) kayıtlı bulunan damga mühür yüzeylerinin tahrip olması nedeniyle bezemeler anlaşılamamıştır. Ancak formlarından yola çıkılarak Urartu mühürleri olduğu düşünülmüştür. Katalog no 7 de (res 7) kayıtlı bulunan keçi başlı, kanatlı fantastik yaratık başta kemerler olmak üzere Urartu da sıkça kullanılan figürlerden bir diğeridir. Benzerlerini de, Karmir Blur dan 15 ele geçen silindir damga mühürde ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki 16 Adilcevaz dan ele geçen 89/14/76 müze envanter nolu silindir-damga mührün damga kısmında görmemiz mümkündür. Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki M.Ö. 8. y.y. ye tarihlenen silindir-damga mühürden yola çıkarak Diyarbakır Müzesi ndeki bu mühür de muhtemelen M.Ö. 8. y.y. ye tarihlendirilebilir. Katalog no 8 de (res 8) kayıtlı bulunan konik biçimli damga mühürde bulunan kanatlı at figürünün benzerini Karmir Blur dan 17 ele geçen damga mühürde görmekteyiz. 9 Zengin, a.g.e. kat no 24, lev VII, Belli, 2004, a.g.e Seidl, a.g.e. Abb 10 marmorfrogmente Nr und 27, Zengin, a.g.e. kat no 77, lev XXII, Belli, 2004, a.g.e Salvini, Çilingiroğlu a.g.e. res 6, 10, 13, 14, 15 ve 16, çiz 28, 29 ve 30, Piotrovsky, 1967, a.g.e. res 55, Çelikel, a.g.e. res 6, Piotrovsky, 1962, a.g.e. res 70, 105.

44 44 Katalog no 9 da (res 9) kayıtlı bulunan yarı küre formlu damga mühürde yer alan dağ keçisinin kutsal ağaca doğru yönelme kompozisyonu Urartu mühürleri üzerinde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Toprakkale den 18 ele geçen damga mühürde ve Van Müzesi ndeki 19 74/16/26 müze envanter nolu damga mühürde benzer kompozisyonlar görülmektedir. Dağ keçisi ve kutsal ağaç bezemeleri Urartu sanatında sevilerek işlenen konular arasındadır. Bu bezemeler bazen doğal bazen de stilize edilerek betimlenmişlerdir. Van Müzesi ndeki Belli 20 tarafından M.Ö. 8. ve 7. y.y. lar arasına tarihlendirilen bu mühürden yola çıkılarak katalog no 9 daki damga mühür de bu tarihler arasında yer alabilir. Özellikle kemerler ve kalkanlar üzerinde tek ya da frizler halinde yan yana ve alt alta yer almışlardır. Katalog no 10 da (res 10) kayıtlı bulunan dört yüzlü damga mühürde yer alan kanatlı keçi ve kutsal ağaç motiflerini Urartu mühürlerinde görmemiz mümkündür. Özellikle Van Müzesi ndeki 21 74/17/151 ve 4/182/79 müze envanter nolu beş yüzlü damga mühürlerde benzeri kompozisyonlar yer almaktadır. Diyarbakır Müzesi ne satın alma yoluyla gelen küçük bir grup üzerinde incelediğimiz Urartu damga mühürleri üzerinde yaptığımız bu çalışmada mühür baskılarında betimlenen konular genellikle hayvanlar ve karışık varlıklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Hayvanlar stilize olarak betimlenmiştir. Çeşitli hayvan uzuvlarının birleşmesiyle oluşan karışık varlıklar damga mühürlerde en sık işlenen konular olmuştur. Urartu ya en yakın kültür bölgesi olan Assur mühürlerinde de pek çok örneğini gördüğümüz karışık varlıklar Urartu da stil olarak farklı özellikler göstermektedirler. Urartu mühürlerinde silindir formlu olanlarda dinsel motifler ağırlıklı olarak kullanılmış olmakla birlikte damga mühürlerde bu türde bir sonuca ulaşmak zordur. Figürlerin daha çok tek olarak ya da bir iki örnek şeklinde ele alındığı damga mühürlerde sahneler daha sınırlı görülür. Üzerinde çalıştığımız damga mühürlerdeki bezemelerde kartal, kanatlı at, kanatlı keçi, kutsal ağaç ve rozet figürleri kullanılmıştır. Bu türde figürlerin benzerleri Adilcevaz-Kef Kalesi nde, Karmir Blur da, Erivan da, Ermenistan- Kelankran, Çavuştepe ve Toprakkale de vardır. Ayrıca Van Müzesi, British Museum ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Urartu mühürlerinde rastlanmıştır. Ele aldığımız mühürlerin müzeye satın alma yoluyla gelmiş olması nedeniyle tarihlendirmeler, stil ve formların karşılaştırması yoluyla yapılabilmiştir. Bu araştırma ve karşılaştırmalardan sonra mühürler yaklaşık olarak M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllar içine alınabilir. Katalogta tarihlendirilmesi yapılamayan mühürlerin formlarından yola çıkılarak Urartu krallığına ait oldukları düşünülmüştür. 18 Seidl, a.g.e. Abb 6-10, Zengin, a.g.e. kat no 10, lev III, Belli, 2004, a.g.e Zengin, a.g.e. kat no 59-60, lev XVI,

45 45 7. SONUÇ Diyarbakır Arkeoloji Müzesi ne satın alma yoluyla gelen Urartu damga mühürleri üzerinde yapılan bu çalışmada malzemenin katalogu oluşturulmuş ve değerlendirmesi yapılmıştır. Mezopotamya ile birlikte aynı tarihlerde, M.Ö. VII. ve VI. binden itibaren Anadolu da görülmeye başlayan mühürler, kullanıldığı bölge ve döneme göre değişen formlarda karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile ticari ilişkilerin artmaya başladığı Assur Koloni Çağı nda Anadolu mühürcülüğü giderek gelişmiş ve biçimlerindeki çeşitlilik artmıştır. Urartular Anadolu damga mühür geleneğini devam ettirmekle birlikte Assur etkisini de alarak mühür formlarında kendilerine özgü değişikliklere giderek, Urartu mühürcülüğü yaratmışlardır. Mezopotamya uygarlıklarında özellikle Assur da çok sık örneğini gördüğümüz silindir mühürleri pek fazla tercih etmeyen Urartular, daha çok Anadolu da daha önceki dönemlerde de kullanılan damga mühürlerin tutamakları ve gövdelerinde yaptıkları bazı değişiklerle yeni damga mühür formları üretmeyi başarmışlardır. Özellikle çan biçimli damga mühürler bir Urartu geleneği olarak karşımıza çıkmaktadır. Assur etkisi daha çok bezemede kendini gösterir. Urartu sanatı Anadolu sanatından etkilenmekle beraber daha çok Assur etkisi taşımaktadır. Bu etki Urartu mühürleri için de geçerlidir. İncelediğimiz Diyarbakır Müzesi ndeki Urartu damga mühürlerinde malzeme olarak taş ve metal kullanılmıştır. Teknik olarak linear ve delgi tekniği görülür. Her iki tekniğin bir arada kullanıldığı mühürler çoğunluğu oluşturur. İnce, sivri uçlu kalem türü aletlerle yapılan linear teknik, kanat telekleri boyun yelelerinde, delgi tekniği ise figürlerin gövdelerinde sağrı ve göğüs kısımlarında göz gibi yüz ayrıntılarında işlenmiştir. Bu teknik uygulanırken ince ve kalın uçlu matkaplardan yararlanılmıştır. Ele almış olduğumuz damga mühürler form olarak çan, prizmatik, konik, dört yüzlü ve yarı küre şeklindedirler. Kataloğumuzda yer alan 10 adet mühürden 6 sı çan, 2 si prizmatik (dört yüzlü damga mühür de prizmatik biçimlidir) 1 i konik ve geri kalan 1 i de yarı küre şeklindedir. Tipik Urartu mührü olan çan biçimliler en fazla kullanılan form olarak karşımıza çıkmaktadır. Bezeme olarak hayvanlar (kartal, dağ keçisi), mitolojik yaratıklar (kanatlı at, kanatlı keçi), rozet, bazen de hayvan ve mitolojik yaratıkla beraber kutsal ağaç motifi işlenmiştir. Mitolojik yaratıklar farklı dönemlerde hemen hemen tüm uygarlıklarda görülmüştür. Assur da da pek çok örneğini gördüğümüz mitolojik yaratıklar, mühürlerle birlikte Urartu sanatında da karşımıza çıkmıştır.

46 46 Tezimize konu olan damga mühürlerde görülen kanatlı at bezemelerine, M.Ö. II. bin yılın ortalarından itibaren Orta Assur mühürlerinde rastlamamız mümkündür. 1 Varlığını M.Ö. I. bin yılda Mezopotamya kültürlerinde devam ettirerek Urartu sanatına bu kültürden geçmiştir. 2 Urartu mühürlerinde tasvir edilen bu figür kemerler ve kalkanlar üzerinde de işlenmiştir. Ele aldığımız damga mühürlerde görülen kartal figürü Urartu mühürlerinin çoğunda yer almıştır. İncelediğimiz damga mühürlerde işlenen keçi başlı, kanatlı mitolojik yaratıklar Urartu da sıklıkla işlenmiştir. Bu yaratıkların Urartu sanatında erken dönemlerden itibaren kullanılmaya başlandığını gösteren en önemli örnek Anzaf kalkanıdır. Urartu Kralı Minua dönemine (M.Ö ) tarihlenen bu kalkan üzerinde Urartu tanrıları değişik şekillerde karşımıza çıkan birçok mitolojik yaratıkla betimlenmiştir. 3 Bu tez çalışmasındaki damga mühürlerde görülen doğal veya stilize olarak işlenmiş kutsal ağaç ile beraber tek başına ağaca doğru yönelmiş hayvanların betimlendiği sahneleri M.Ö. 13. ve 12. yüzyıl Orta Assur ve Geç Kassit mühür sanatında da görmemiz mümkündür. 4 Çalıştığımız Urartu damga mühürlerindeki, rozet betimlerinin erken örneklerini Geç Kassit ve Orta Elam Dönemi M.Ö. 14. ve M.Ö. 12. yy da silindir mühürlerinde görmekteyiz. Bu uygarlıklarda rozetler krallarla birlikte resmedilmiş ve kralların kimliklerini gösteren imzalardır. Assur da tanrı İştar 5 ile ilişkilendirilen bu motif Hitit mühürlerinde 6 de genellikle doldurma motifi olarak karşımıza çıkmaktadır. Urartu sanatında sıklıkla kullanılan rozetler çoğu zaman doldurma motifi ve figürleri ya da kompozisyonları birbirinden ayırmada kullanılmıştır. Diyarbakır Arkeoloji Müzesi ndeki Urartu Damga Mühürleri üzerinde yaptığımız bu çalışmada söz konusu eserler satın alma yoluyla geldikleri için kesin tarihlendirmeler mümkün olmamıştır. Bazılarında ise tahribat yüzünden bezemelerin silinmiş olması nedeniyle formlar esas alınmıştır. Stil ve formlarının diğer müze katalogları ve kazılarla yapılan karşılaştırılmaları sonucunda katalog no 1, 2, 3, 4, 7 ve 9 daki mühürleri yaklaşık olarak M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllar arasına tarihleyebiliriz. Ele aldığımız diğer mühürler ise formlarından, figürlerin, işleniş tekniğinden ve bezemelerden yola çıkılarak Urartu mühürleri arasına dahil edilmiştir. 1 Frankfort, a.g.e. pl XXXVC. 2 Özgüç, a.g.e Belli, a.g.e. res 42, lev 11, çiz Tessier, a.g.e Black, a.g.e Alp, a.g.e

47 47 KAYNAKÇA ABAY, E., ALP, SEDAT, : Seals and Sealings Ayanis I, (edaltan Çilingiroğlu and Mirjo Salvini), Roma, 2001, :Konya Civarında Karahöyük Kazılarında Bulunan Silindir ve Damga Mühürleri, Ankara, 1994, BARNET, R.D., : The Cemetery at Iğdyr, Anatolian Studies XIII, BEHEM-B. MANFRED R., : Hassek Höyük, Arkeo Atlas II, 2003, 27. BELLİ, OKTAY, :Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrıları, İstanbul, 1998, Çiz. 22, :Urartu: Savaş ve Estetik, Yapı Kredi Yayınları-1917 İstanbul, 2004, : Urartular da Hayat Ağacı İnancı Anadolu Araştırmaları VIII, İstanbul, 1980, 237. BİBER, HANİFİ, : Van Müzesi nden Hayvanlar Hakimi Betimli Bir Urartu Damga Mührü, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Anadolu Araştırmaları, sayı:xvii/2, İstanbul, 2004, 79. BLACK, J.,GREEN, A., :Mezopotomya Mitolojisi Sözlüğü, Tanrılar İfritler:Semboller İstanbul, 2003, 137. CALMEYER, PETER, :Some Remorks on Iconography. Urartu A metalworking center in the First millenium B.C.E. 1991, 365. COLLON, DOMINQUE, ÇELİKEL, SEDEF ÇEVİK, NEVZAT :Interpreting the past Near Eastern Seals, London, 1990, : Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki Bir Grup Urartu Mührü, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yıllığı, Ankara, : Hayat Ağacı nın Urartu kültü törenlerindeki yeri ve kullanım biçimi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Anadolu Araştırmaları, sayı:xv, İstanbul, 1999, DARGA, MUHİBBE, :Hitit Sanatı, İstanbul, 1992,

48 48 DİNÇOL, ALİ M., ERKANAL, ARMAĞAN : Hitit Mühürcülüğü, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, cilt 2, 1997, : Mühür Maddesi, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, cilt 2, ERZEN, AFİF :Çavuştepe I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1978, ESAYAN, A.L., : Biaynese Graveyard in Erevan Arkheologiceskie KANECYAN G., pamyatniki Armenii, Urarskie AMAYAKYAN B.G., Pamjatniki 15, Erevan ESİN, UFUK, : Değirmentepe, Arkeo Atlas sayı 1, FİANDİRA, ENRİCA, : Mühürler, Kil Mühür Baskıları, Arkeo Atlas II, İstanbul, 2003, 32. FRANGİPANE, MARCELLA,: Aslantepe, Arkeo Atlas II, 2003, FRANKFORT, H., GÜNER, YASEMİN, :Cylinder Seals, A Documentary Essay on the Art and Religion of the Ancient Near East, London, 1939, 5. : İstanbul Arkeoloji Müzeleri nde Bulunan Bir Urartu Bakracı, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı, İstanbul, 2001, 229. GÜRDİL, BEKİR, : Kahramanmaraş-Domuztepe, Arkeo Atlas sayı 1, IŞIK, CENGİZ, KELLNER, HANS, J., :Urartu Mühürleri, (Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, : Groupıng And Dating of Bronze Belts. Urartu A metal working center in The Fırst mıllenium B.C.E. Tel Aviv, 1991, 144. KLEİSS, W., :Bastam/Rusa-i-URU.TUR. Beschreibung der Urartaischen und Mittelalterchen, Berlin, 1977, 19, 32, 33. LUCKENBİLL, D.D., MELLART, J., :Ancient Records of Assyria and Babylonia, Chicago. 1926, :Excavations at Çatal Hüyük Third Preliminary Report, Anatolian Studies XIV, 1964, 97.

49 49 MİCHAEL, ROAF, : Mezopotamya ve Eski Yakın Doğu, İletişim Atlası Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi 9, (Çev. Zülal Kılıç), İletişim Yayıncılık, İstanbul, 1996, 72. ÖĞÜN, BAKİ, : Urartular, Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, 1983, 76. ÖZFIRAT, AYNUR, : Altıntepe, Arkeo Atlas IV, İstanbul, 2005, 83. ÖZGÜÇ, N., :Kültepe Mühür Baskılarında Anadolu Grubu, The Anatolian Grup of Cylender Seal Impressions from Kültepe, Ankara, 1977, :The Decorated Bronze Strip and Plaguas from Altıntepe, Mansel e Armagan / melanges Mansel II, Ankara, 1974, :Acemhöyük Saraylarında Bulunmuş olan Mühür Baskıları, Belleten XLI, sayı:162 Ankara, 1977, ÖZGÜÇ, TAHSİN :Altıntepe I, Ankara, PİOTROVSKY, B.B., : Urartu Dini (Çev: İsmail Kaynak) Ankara Üniv., Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt-23 No:1-4, Ankara, 1965, :Iskus Stua Urartu, Leningrad, 1962, :Urartu The Kingdom of Van and its Art, New York, :The Ancient Civilisation of Urartu, Genova, 1969, PİTTMAN, HOLLY, :Cylinder Seals and Scarabs in the Ancient Near East, Civilization of the Ancient Near East, NewYork, 1995, : Son Kalkolitik Çağ Mühürleri, Arkeo Atlas II, 2003, 35. PORADA, E., RAİNER, MICHAEL, :Corpus of Near Eastern Seals in North American Collections I, the Morgan Library Collection, Washington, 1948, pl CLVII CLXI. : Boechmer Giyptik der Spaten Kassıten-Zelt Aus Dem Nor döstlichen Babylonıen Baghder mıtteılungen Ban Berlin,1981, 12.

50 50 SALTUK, SECDA, :Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul, 1990, 107. SALVİNİ, M., : Inscriptions on Clay, Ayanis I (Altan Çilingiroğlu and Mirjo Salvini), Roma, 2001; SEİDL, VAN URSULA, : Ein Marmorsockel Aus Toprakkale, Studı Mcıenei Ed Egeo-Anatolıcı Fascıolo XLII/1, Roma, 2000, , Abb-10 marmorfrogmente Nr und 27: rekansturktiansuaer such, : Siegelabdrücke auf Ton verschlüssen aus Toprakkale, Beitrage zur Vorderasiatischen Archalogie Winfriend Orthmann Gewidmet, 2001, :Die Siegelbilder, Bastam: Ausgrabungen in den Urartaischen Anlagen Berlin, 1979, SEVİN, VELİ, :Eski Anadolu ve Trakya, Başlangıcından Pers Egemenliğine kadar, İstanbul, 2003, : Van Karagündüz Kazıları (1997 çalışmaları) Belleten LXIII/238, Ankara, : Karagündüz Höyüğü ve Demir Çağı Mezarlığı, Arkeo Atlas IV, İstanbul, 2005, 102. TARHAN,TANER M., TESSİER, B., : Urartu Başkenti Tuşpa: Van Kalesi, Urartu Savaş ve Estetik, Yapı Kredi Yayınları-1917, İsatanbul, 2004, :Ancient Near Eastern Cylinder Seals From The Marcopoli Collection Berkeley, 1984, 40. VAN LOON, M., NANNİNG: Urartian Art its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, İstanbul, 1966, ZENGİN, OLCAY, :Van Müzesinde Satın Alma Yoluyla Gelen Urartu Mühürleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2000.

51 51 ÖZET Bu tez çalışmasında Diyarbakır Arkeoloji Müzesi ndeki Urartu Damga Mühürleri malzeme, teknik, form ve üzerlerinde işlenen konular açısından incelenmiştir. Mühürlerde, taş ve metal malzeme kullanılmıştır. Teknik olarak delgi ve linear teknikten yararlanılmıştır. Tipik Urartu formu olan çan biçimli mühürler çoğunlukta olup, bunun dışında konik, prizmatik ve yarı küre formlu mühürlerde bulunmaktadır. Yapılan tüm inceleme ve değerlendirmelerin sonucunda, ele alınan Urartu damga mühürlerin özellikleri saptanmış, diğer Urartu damga mühürleri ve Urartu eserleri üzerindeki betimlemeler ile olan paralellikler belirlenmiş ve tarihlendirilmeye gidilmiştir.

52 52 SUMMARY This thesies investigates the urartian stamp seals from the archaeological Museum in Diyarbakır in terms of technique, form and design. Seals have been made from stone and/or metal, and the used technique of the seals are drilling and/or engraving. Under the study material the bell form seals, which are typical for urartian, are more than others, but seals in form of conical, prizmatical and half globe are also existing. During the study first the features of the material have been determined, comparied with designs of the other urartian stamp seals and artworks and last they are dated.

53 53 LEVHALAR LİSTESİ Lev. I/1. Diyarbakır müzesindeki 14/22/75 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. I/2. Diyarbakır müzesindeki 16/9/82 müze envanter nolu gövdesi yivli çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. I/3. Diyarbakır müzesindeki 11/29/75 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. I/4. Diyarbakır müzesindeki 13/64/77 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. I/5. Diyarbakır müzesindeki 14/18/75 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. I/6. Diyarbakır müzesindeki 1/74/93 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü ve baskı yüzü çizimleri. Lev. II/1. Diyarbakır müzesindeki 13/61/77 müze envanter nolu dört prizmatik gövdeli damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. II/2. Diyarbakır müzesindeki 16/20/83 müze envanter nolu konikal yapılı damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. II/3. Diyarbakır müzesindeki 13/63/77 müze envanter nolu yarı küre formlu damga mühür ve baskı yüzü çizimleri. Lev. II/4. Diyarbakır müzesindeki 11/31/75 müze envanter nolu dört yüzlü damga mühür ve baskı yüzleri çizimleri.

54 54 RESİMLER LİSTESİ 1. Diyarbakır müzesindeki 14/22/75 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü. 2. Diyarbakır müzesindeki 16/9/82 müze envanter nolu gövdesi yivli çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü. 3. Diyarbakır müzesindeki 11/29/75 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü. 4. Diyarbakır müzesindeki 13/64/77 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü. 5. Diyarbakır müzesindeki 14/18/75 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü. 6. Diyarbakır müzesindeki 1/74/93 müze envanter nolu çan biçimli damga mühür ve baskı yüzü ve baskı yüzü. 7. Diyarbakır müzesindeki 13/61/77 müze envanter nolu dört prizmatik gövdeli damga mühür ve baskı yüzü. 8. Diyarbakır müzesindeki 16/20/83 müze envanter nolu konikal yapılı damga mühür ve baskı yüzü. 9. Diyarbakır müzesindeki 13/63/77 müze envanter nolu yarı küre formlu damga mühür ve baskı yüzü. 10. Diyarbakır müzesindeki 11/31/75 müze envanter nolu dört yüzlü damga mühür ve baskı yüzleri.

55 55

56 56

57 57 LEVHA III Resim 1. Resim 2. Resim 3. Resim 4.

58 58 LEVHA IV Resi,m 5. Resim 6. Resim 7. Resim 8.

59 59 LEVHA V Resim 9. Resim 10.