Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a

Transkript

1 Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ

2 Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 44 Yayın Koordinatörü Erdem Zekeriya İskenderoğlu Veli Koç Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII. Yüzyıl Editörler Hidayet Aydar Ali Fikri Yavuz ISBN TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: Baskı İstanbul, Kasım 2017 Kitap Tasarım Salih Pulcu Tasarım Uygulama Fatma Efe Baskı-Cilt Seçil Ofset Matbaacılık Yüzyıl Mh. Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar İstanbul Sertifika No:

3 Kara Halil in Fenârî Haşiyesi nde Formel Mantık Konularının Ele Alınışı Harun Kuşlu Yrd. Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Giriş Kara Halil Tirevî (ö. 1711) on yedinci yüzyıl Osmanlı ilim tarihindeki gelişmeler açısından önemli simalardan birisidir. Özellikle hikmet, mantık ve tartışma usûlü gibi felsefî ilimler sahasında dikkat çekici eserler kaleme almıştır. 1 Kara Halil, ulema arasında yaygınlık kazanmış olan Fenârî nin Kul Ahmed haşiyesi, Tehzîbü l-mantık ve l-kelâm ın Devvânî (ö. 1502) şerhi, Hidâyetü l-hikme nin Lârî (ö. 1572) haşiyesi ve dönemin meşhur mantıkçılarından Mehmed Emin Şirvânî nin (ö. 1627) Cihetü l-vahde risalesi gibi bir dizi esere geniş hacimli haşiyeler yazmıştır. Özellikle Cihetü l-vahde ve Fenârî (Kul Ahmed ö. 16. yy.) haşiyeleri, takip eden asırlarda da Osmanlı uleması tarafından ilgi görmüş, tetkik edilmek üzere çoğaltılmıştır. 2 Bursalı Mehmed Tahir, Kara Halil in meşhur eserinin -çalışmamızın konusunu teşkil eden- Fenârî Haşiyesi olduğunu ve bu eserin ulema arasında yaygınlık 1 Müellifin eserleri hakkındaki malumat için bkz. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I. 403; hayatına dair ayrıca bkz. Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâi ü l-fuzelâ, IV, ; İsmail Bağdâdî, Hediyyetü l-ârifîn, I, İlmî kişiliğine ve eserlerinin Osmanlı ilim tarihindeki yerine dair kısa bir değerlendirme için bkz. Khaled El-Rouayheb, Islamic Intellectual History in the Seventeeth Century, Kara Halil in mantıkla ilgili eserleri hakkında kısa bir değerlendirme için bkz. Khaled El-Roauyheb, Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic, , s. 226, dn. 46. Burada yazar Kara Halil in mantıkla ilgili geniş hacimli dört eseri olduğunu ancak bu eserler arasından yalnızca bizim çalışmamıza konu olan Kul Ahmed haşiyesinin (çelişki, döndürme, karşıtlık ve formel kıyas gibi) formel mantık konularını içerdiğini ifade etmektedir. Dahası söz konusu metnin bile büyük oranda formel olmayan konulara hasredildiğini belirten El-Roayheb, kullanmış olduğu bir baskıya göre sadece 37 sayfanın formel konulara ayrıldığını belirtmektedir. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 479

4 kazandığını belirtmektedir. 3 Dönemin mantıkçılarıyla birlikte Kara Halil i de oldukça meşgul etmiş gözüken konulardan birisi bilim felsefesi tartışmalarını içeren cihetü l-vahde (birlik yönü) meselesidir. Araştırmaya konu olan birden çok şeyin, birlik yönlerinin tespit edilmesiyle aynı ilmin konusu haline getirilmesini tartışan cihetü l-vahde meselesini, söz konusu terminolojiyle, ilmî bir tartışma alanı olarak dillendiren isimlerden birisi Fenârî (ö. 1431) olmuş, ancak daha sonra Mehmed Emin Şirvânî Fenârî nin cihetü l-vahde hakkındaki birkaç satırlık ifadeleri üzerine müstakil bir risale kaleme alacak şekilde meseleyi genişletmiştir. 4 Kara Halil hem Şirvânî nin cihetü l vahde risalesine hem de Fenârî metninin tamamına ayrı ayrı geniş hacimli birer haşiye yazmak suretiyle dönemindeki mantık tartışmalarında oldukça etkin bir rol oynamıştır. Tebliğin esas metnini oluşturan Kara Halil in Fenârî Haşiyesi (Hâşiye-i Kara Halil ale l-fenârî) meşhur mantıkçı Ebherî nin (ö. 1264) İsâgûcî si üzerine on beşinci yüzyılda yazılmış Fenârî şerhinin on altıncı yüzyıldaki Kul Ahmed haşiyesi üzerine ikinci haşiyedir. Dolayısıyla metin, şerh ve haşiyeleriyle birlikte Îsâgûcî nin dört asırlık gelişimini gözler önüne sermektedir. Haşiyenin içeriğini oluşturan metinleri mukayese ederek bu dört asırlık süreç içerisinde mantığın hangi konularının öne çıkartılıp hangi konularının geri plana itildiğini ya da ne gibi yeni tartışma alanlarının açıldığını göstermek mümkündür. Metnin bu durumunun okuyucuya esas metin yazarı (musannif), bu metni ilk yorumlayan (şârih), yorum üzerine yeni yorumlar yazan müellifler (muhaşşî) olmak üzere çoklu bir yazarlar merâtibi sunduğunu dikkate almamız gerekmektedir. Zira metnin sonraki yorumcularından olan Kara Halil, zaman zaman, açıklamayı tercih ettiği problem ve çözümlerinde kendinden önceki muhaşşiyi aşarak şârihe hatta musannife müracaat edebilmektedir. Tebliğimiz tasdîkât konularını (yargı ve çıkarım mantığını) merkeze alarak, Kara Halil Haşiyesi nin formel mantık konularına yönelik katkılarına odaklanacaktır. Bu anlamda, Kara Halil ve Kul Ahmed haşiyeleriyle birlikte tasavvurâta (kavramlar mantığına) dair konuların giderek genişlemesi, buna mukabil yargı ve çıkarım mantığının ele alındığı tasdîkât kısmının en azından- mevcut hacimsel oranını muhafaza etmesi ilk bakışta dikkat çeken hususlardan birisidir. Kullanmış olduğumuz baskıda 232 sayfalık hacme sahip olan metnin 153 sayfasını tasavvurât konuları, buna karşın 80 sayfasını tasdîkât konuları oluşturmaktadır. 80 sayfalık tasdîkât bölümü- 3 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I., Mehmed Emin Şirvânî, Mehmed Emîn alâ ciheti l-vahde, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

5 nün ise 53 sayfalık hacmi önerme konusuna ayrılmış geriye kalan 27 sayfada kıyas konusu ele alınmıştır. Söz konusu durumu dikkate alarak, özellikle muhaşşîleri tasdîkât konularından ziyade tasavvurât konularının meşgul ettiğini ifade edebiliriz. Bu durum yine de haşiyenin yargı ve çıkarım mantığıyla ilgili konularda yeni tartışmalara kapı aralamadığı ya da mevcut tartışmalara kayda değer katkılarda bulunmadığı anlamına gelmemektedir. Aşağıda ilk olarak tasdikâtla ilgili önerme, hüküm ve doğruluk teorilerini ele alıp sonrasında önerme bileşenleri ve formel kıyas hususlarında Kara Halil in yaklaşımlarını ortaya koyacağız. I. Önerme, Hüküm ve Doğruluk Kara Halil haşiyesi -kavramlar mantığında olduğu gibi- yargı mantığına dair konularda da çeşitli tartışmalara yer vermekte yahut süregelen tartışmalara katkılar yapmaktadır. Bununla birlikte formel konular büyük oranda tasdîkâtla ilgili bölüme sıkıştırıldığı için yazımız tasdîkât konularına odaklanacaktır. Bu bağlamda, söz konusu metin, doğruluk teorisi, hükmün/yargının mahiyeti, hükmün dil ve olguyla ilişkisi gibi hususlarda oldukça ilgi çekici tartışmalar içermektedir. Bu konularla ilgili olarak metnin yalnızca dönemindeki yaygın görüşleri dillendirip tekrar etmekle sınırlı bir içeriğe sahip olmadığını dikkate almak gerekir. Örneğin doğruluğun ne olduğu sorusuna cevap olarak Kara Halil 1) zihne uygunluk, 2) vaki olana uygunluk ve 3) her ikisine uygunluk olduğu şeklinde üç görüş zikretmekte, sonrasında mantıksal gerekçeleriyle birlikte bir tercihte bulunmaktadır. Bu ve benzeri tartışmaların yanında metin dil-zihin-varlık ilişkisi, çelişki, döndürme, karşıtlık, formel kıyas, önermenin niceliğinin ve kıyasın modlarının çıkarımdaki işlevselliği ve bazı argüman türlerinin Aristotelesçi kıyas tanımının dışında kalması gibi konuları da barındırmaktadır. Bütün bu konuları ele alırken müellif döneminin alim tipolojisine uygun olarak bir konuyu birçok disipline müracaat ederek yorumlamaktadır. Bu nedenle mantıkla ilgili bir meselenin zaman zaman dil, metafizik ve kelamın problemlerine uzanabileceği ve bu alanlardaki önemli metinlere atıf yapabileceği hesaba katılmalıdır. Kara Halil haşiyesinde değinilen önemli konulardan birisi önermede doğruluk, tasdîk ve hükmün ne olduğu meselesidir. Önermeyle ilgili Fenârî metninden itibaren görülmeye başlanıp Kul Ahmed haşiyesinde yer alan dildeki önerme (el-kaziyyetü l-melfûza) ve düşüncedeki önerme (el-kaziyyetü l-ma kûle) ayrımını Kara Halil de sürdürmüş, dildeki önermeyi doğrulama ve yanlışlama açısından esas kabul etmiştir. Bilindiği üzere Eb- Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 481

6 herî nin Îsâgûcî metninde önerme söyleyenine bu söylediğinde doğru söylüyorsun ya da yanlış söylüyorsun demenin mümkün olduğu söz şeklinde tarif edilmektedir. Kul Ahmed bu tarifi doğruluk ve yanlışlık ihtimali (yahtemilü) olan söz şeklinde yorumlamaktadır. 5 İşte önermenin tanımında yer alan doğruluk ve yanlışlık ihtimali olan söz ifadesinde geçen doğrulama ve yanlışlamanın sadece zihinde bulunduğu sürece bir hüküm için söz konusu olamayacağını, bilakis ancak dile dökülmüş bir söz için bu ihtimalin olabileceğini belirterek Kara Halil önermenin sadece zihnî değil aynı zamanda dilsel bir varlığının da olması gerektiğini ifade eder. Zira söyleyenine doğru söylüyorsun ya da yanlış söylüyorsun demenin mümkün olduğu söz şeklindeki önerme tanımı söyleyeni hakkında sen bu söylediğin [söz]de doğru söylüyorsun ya da yanlış söylüyorsun demenin mümkün olduğu söz 6 şeklinde anlaşılmalıdır. Açıkça ifade etmek gerekirse bir önermenin doğruluk ve yanlışlığa konu olması için dile dökülmüş olması gerekir, çünkü doğruluk sözün hükmünün mutabakatı demektir. O halde bir hüküm doğrulanma ve yanlışlanmaya ancak ve ancak söze döküldüğü zaman konu olabilir. Kara Halil in bir önermenin doğruluk ve yanlışlık ihtimaline açık olmasıyla ilgili dillendirmiş olduğu kimi açıklamalar kanaatimizce metin içindeki başka bazı tartışmalar için yol gösterici niteliktedir. Bu anlamda, bir önermenin doğru ya da yanlış olma ihtimalinin, sırf mefhumu bakımından mümkün olduğunu, dolayısıyla sözü söyleyen kişiden, dinleyen kişiden ve nefsü l-emr den 7 bağımsız olabileceği ihtimallerini değerlendiren Kara Halil bu unsurlardan bazısının önermenin doğruluğunda kaçınılmaz olarak dikkate alınması gerektiğini ifade ederek metnin şârihi ve muhaşşîsinden ayrılmaktadır. Örneğin Kara Halil e göre önermenin hükmünün nefsü l emr den bağımsız olarak doğru ya da yanlış olmasını düşünmemiz mümkün değildir. Aksi halde önermenin doğruluk dayanağını aklın kestirmesi mümkün olmayacaktır. 8 Önermenin hükmünün konuşan ve dinleyenden bağımsız olması gerektiği yönündeki şart ise bizce aşağıda ele alacağımız doğruluk teorisiyle ilgili tartışmada bir çözüm unsuru olarak kullanılmaya uygundur. 5 Kul Ahmed, Kul Ahmed ale l-fevâidi l-fenâriyye, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Nefsü l-emr kavramı hakkında bkz. Recep Duran, Nefsü l-emr Risaleleri, Bilim ve Felsefe Metinleri, Bu kavramın mantık ve husûsen matematikteki işlevi hakkında bkz. İhsan Fazlıoğlu Seyyid Şerif in Nefsü l-emr Nazariyesi ve Matematik Bilimlere Uygulanması, İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim Seyyid Şerif Cürcânî Örneği, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

7 Doğruluk hükmün mutabakatı ise şu halde hükmün ne olduğu da akla ilk gelen sorulardan birisi olacaktır. Metnin şârihi olan Fenârî nin ifadesiyle hüküm nefsü l-emr de vaki olanın edası للواقع يف نفس االمر) (اداء olarak tarif edilir. Kara Halil bu tarifi sürdürür, ancak nefsü l-emr ifadesini kendinde sabit olan يف نفسه) (الثابت şeklinde yorumlar. 9 Kara Halil in nefsü l-emr de vaki olma yı kendinde sabit olmak şeklinde yorumlaması bu meselenin bilginin imkânı tartışmalarına kadar uzanabileceğini göstermektedir. Zira bu görüş müellifin Cihetü l-vahde şerhindeki şu cümlesini akla getirmek- ال يعلم ثبوته) tedir: Sübûtu bilinmeyen şeyler ilmî araştırmaya konu olamaz bah- 10 Yani kendinde sabit olarak nefsü l-emr de varlığından. (اليطلب شيء له sedilemeyen ve sabitliği akıl tarafından kavranmamış şeyler bilgiye konu olamaz ve bu tür şeylerin doğruluk kaynağından, dolayısıyla doğruluğundan da söz etmek imkânsız hale gelir. Şu halde nefsü l-emr ve hüküm tartışmalarının aynı zamanda sofistik bilgi anlayışına karşı bir reddiye içerdiği ifade edilebilir. Zira müellifin Cihetü l-vahde hakkındaki risalesinden alıntıladığımız sübutu bilinmeyen şeyler ilmî araştırmaya konu olamaz ifadesini sofistlerin iddiasının aksine eşyanın hakikati sabittir aksiyomunun tashih ve tadil edilmiş hali olarak okumak mümkündür. Aynı zamanda nefsü l-emr de vaki olanın edası açıklamasına dayanarak önermedeki hükmün Kara Halil yorumunun bize kazandırdığı anlayışla kendinde sabit olan şeyin sübutunun yerine getirilmesi şeklinde anlaşılması mümkündür. Görüleceği üzere bu tartışma Cihetü l-vahde risalesine atıfla dönemin bilim felsefesi tartışmalarıyla da irtibat kurulabilecek bir tartışmadır. Hüküm ve doğruluğun ne olduğu bu şekilde açıklanıp, doğruluk sözdeki hükmün uygunluğu (mutabakatu hukmihi) olarak tanımlandıktan sonra hükmün neye uygun olması gerektiği de haşiyede ele alınan önemli konulardan birisidir. Bu konu modern mantıkta doğruluğun kaynağı tartışması olarak önemli bir yer tutmaktadır. Araştırmamıza konu olan Fenârî şerhinin Kul Ahmed ve Kara Halil haşiyeleri de hem doğruluk teorileri hem de doğruluğun kaynağı problemiyle ilgili bu meseleyi tartışmaya açmışlardır. Doğruluk teorileriyle ilgili olarak Fenârî İslâm düşünce geleneğinde zuhur etmiş olan üç görüşe değinmekte, Kul Ahmed haşiyesi bu görüşlerin kimlere ait olduğunu açığa çıkartırken, 11 Kara Halil de bu görüşleri anlaşılır kılmaya dönük ilgi çekici örnekler sunmaktadır. Buna göre doğruluğun şu üç şeye mutabakatı söz konusu olabilir: 1) Olguya (vaki ); 2) düşünceye (itikad), 3) her ikisine. Bu hususta ulemanın genel görüşü doğruluğun olguya 9 Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Kara Halil, Hâşiye alâ Mehmed Emîn. 11 Fenârî ve Kul Ahmed için bkz., Kul Ahmed a le l-fevâidi l-fenâ riyye, 307. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 483

8 uygunluk olduğu şeklindedir. Bunun yanında Nazzâm a (ö. 845) nispet edilen doğruluk kuramı doğruluğun itikada uygunluk olduğu şeklindedir. Bunların dışında İslâm düşünürlerinden Câhız (ö. 868) doğruluğun hem vaki olana hem de itikada uygunluk olduğunu savunmaktadır. 12 Dolayısıyla Câhız a göre ilk iki görüşten farklı olarak bir önerme yalnızca vaki olana/olguya ya da düşünceye uygunsa doğru ya da yanlış olmakla nitelenemez, bilakis bir önermenin doğru ya yanlış olması için hem vaki olana hem de düşünceye birlikte uygun olması ya da birlikte uygun olmaması gerekir. Müellifin bu üç görüşle ilgili bize sunmuş olduğu örnekler söz konusu teorileri anlamamızı kolaylaştırmaktadır. Doğruluğun vaki olana uygunluk olduğu yönündeki birinci görüşle ilgili olarak Kara Halil İslâm a inanmayan bir kişinin İslâm dini hak dindir önermesini örnek verir ve sözü söyleyenin zihnine değil de vaki olana uygunluk niteliğini taşıdığı için bu önermenin birinci yaklaşıma göre doğru sayılacağını belirtir. Doğruluğu sadece sözü söyleyenin itikadına uygunluk olarak gören Nazzâm ın yaklaşımına ise İslâm a inanmayan birinin İslâm hak din değildir önermesi örnek verilebilir. Bu durumda söz konusu önerme vaki olana değilse bile itikada uygunluk niteliğini haiz olduğu için Nazzâm ın teorisinde doğru bir önermedir. Câhız a göre ise bir önermenin doğru olabilmesi için hem vaki olana hem de itikada uygun olması gerektiğini ifade ettik ki bu konuda Kara Halil İslâm dinine inanan birinin İslâm hak dindir önermesini örnek vermektedir. Dolayısıyla bu önerme hem olguya hem de düşünceye mutabık olduğu için doğruluk değeri almaktadır. Kara Halil in de açıkça ifade ettiği gibi Câhız ın teorisinde her ikisine uygunluk niteliğini taşımayan önermeler doğru önerme olarak nitelenemez ve ara bir özellikte sayılırlar. 13 Yukarıda kendisini dillendiren kişinin durumundan bağımsız olarak bir önermenin sırf mefhumu itibariyle doğruluk ya da yanlışlık niteliğini haiz olduğunu ifade etmiş ve bu durumun doğruluk teorisinde bizi bir seçime götüreceğini belirtmiştik. İşte eğer bir önerme sözü söyleyenin durumundan bağımsız olarak dikkate alınacaksa bu durumda doğruluğun önermeyi dillendirenin zihnî durumuna uygunluk şartı taşıması gerekmediği ortaya çıkar ki bu da bizi Nazzâm ve Câhız ın görüşlerinin değil cumhurun görüşünün kabulüne sevk eder. II. Önerme Bileşenleri, Önermelerin Kıyastaki İşlevi ve Formel Kıyas 12 Ebu l-hüseyin el-basrî, el-mutemed, II, 544. Câhız ın teorisinin kelam mantığındaki yeri için bkz. van Ess, İslâm Kelamı nın Mantıksal Yapısı, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

9 Ebherî Îsâgucî sinde önermeyi söyleyenine sözünde doğru söylüyorsun ya da yanlış söylüyorsun demenin mümkün olduğu söz olarak tarif ederken metnin şârihi Molla Fenârî (ö. 1431) bu tarifi şartlı önermeleri içermesi için genişletmekte ve Kul Ahmed (ö. 16. yy.) de Fenârî nin bu tavrını benimsemektedir. Buna göre bir sözde bir mefhumun/şeyin başka bir mefhum için sübûtu ya da selbi söz konusu olduğunda bu söz yüklemli önerme olmaktadır. Örneğin Zeyd katiptir dediğimizde katipliğin Zeyd de sübûtunu Zeyd katip değildir dediğimizde ise selbini ifade ederiz. Buna mukabil bir mefhumun/şeyin başka bir mefhum yanında (i nde sübûtu şey) sübûtu ya da selbi söz konusu ise bu söz şartlı önerme olur. Eğer yağmur yağmış ise o halde yerler ıslanmıştır önermesi yağmurun yağması yanında yerlerin ıslanması olgusunun sübûtunu ifade ederken eğer yağmur yağmış ise o halde yerler ıslanmamış değildir önermesi yağmurun yağması olgusunun yanında yerlerin ıslanmamış olmasının selbini ifade etmektedir. Zira şartlı önermeler bir araya gelmiş iki önerme arasındaki ilişkinin doğruluk ya da yanlışlığını ifade eder. Kara Halil bu tarifte dilcilerle (ehlü l-arabiyye) mantıkçılar arasındaki önemli bir anlayış farkı olduğuna işaret etmektedir. Bu anlamda örneğin eğer yağmur yağmış ise o halde yerler ıslanmıştır gibi bir şartlı önermenin hükmü çoğu dilciye göre önermenin artbileşeni olan yerler ıslanmıştır ifadesinde kendisini göstermektedir. Yani önermenin hükmü ceza cümlesinde (artbileşende) tahakkuk etmektedir ve şart cümlesi (önbileşen) yalnızca artbileşenin kaydını meydana getirmektedir. Ancak Kara Halil in teorik düşünce erbabı olarak andığı mantıkçılara göre durum bu şekilde değildir. Onlara göre hüküm tek başına (عند ارباب املعقول) artbileşende (cezâ) değil, şart ve ceza arasında, yani önbileşenle artbileşen arasındaki ilişkide ortaya çıkar. 14 İşte bu durum İslâm mantığındaki önerme düşüncesini modern Batı mantığındaki önerme teorisinden ayıran önemli farklardan birisini oluşturmaktadır. Zira meşhur İslâm mantık tarihçisi Rescher in ifade ettiği üzere İslâm mantıkçılarında konu yüklem mantığına sıkıştırılmış bir önerme değil, durum mantığına göre semantiği daha geniş içeriklere sahip önermeler söz konusudur. İslâm mantıkçıları için eğer A ise o halde C dir biçimindeki tümel olumlu önerme şu şekilde yorumlanır: A nın geçerli olduğu her durumda C de geçerlidir. Kara Halil tam da bunu vurgulayacak biçimde şartlı tümel önermelerde tümelliğin bütün varsayımlar (furûz), zamanlar (ezmân) ve durumlar (evzâ ) için geçerli olduğunu belirtir. Öte yandan Batı mantığında eğer M ise o halde P dir önermesi şöyle yorumlanır: M nin 14 Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, 162. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 485

10 geçerli olduğu her tikel şey için P de geçerlidir. 15 Bu nedenle modern Batı mantığında önermenin niteliği belirlenirken de artbileşenin olumsuzlanması şartlı önermenin olumsuz kılınması için yeterli görülmektedir. Buna göre, modern Batı mantığı konu-yüklem mantığı yapısındaki geçerli olan şey formuna bağlı kaldığı halde, İslâm mantıkçıları bu türden önermeleri geçerli olan her durumda formuyla yorumlar. Aynı bakış açısıyla Kara Halil metnin önceki muhaşşisi olan Kul Ahmed in çok da önemsemediği bir meseleyi vurgular: Şartlı önermelerde nicelik, bileşenlerinin niceliğine değil bileşenler arasındaki ilişkinin niceliğine gönderme yapar. Yani bir şartlı önermenin niceliği kendi bileşenleri olan önermelerin niceliğinden farklıdır. Örneğin «her insan canlı ise her kâtip canlıdır» önermesi bileşenleri tümel olmakla birlikte kendisi tümel olmayan bir önermedir. Zira bu önerme her insanın canlı olduğu tikel bir durum için her kâtibin canlı olmasının lüzumunu ifade etmektedir ve tikel bir önermedir. Buna mukabil Her ne zaman Zeyd yazan olursa ellerini hareket ettirir önermesi de bileşenleri tikel olmakla birlikte kendisi tümel bir önermedir. Zira bu önerme bize Zeyd in yazan olduğu her tümel durum için Zeyd in ellerini hareket ettirmesi gerektiğini ifade eder. 16 O halde önermeyi tümel yapan, bileşenlerinin tümel olması değil bileşenler arasındaki hükmün tümel olmasıdır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, modern Batı mantığından farklı olarak İslâm mantığında şartlı önermelerde tümellik hükmün bütün zamanlar, haller ve varsayımlarda geçerli olması anlamına gelmektedir. Bu durum İslâm mantığındaki şartlı önermelerin yapısının hem Stoacı Diodorus Cronus un başlangıçta vaz ettiği biçimden çok daha zengin bir yapıya taşındığını hem de semantiklerinin modern mantıktaki şartlı önerme biçimlerinden ayrıldığını göstermektedir. Önerme bileşenleri hakkındaki bu tartışmayı yürüttükten sonra Kara Halil önermelerin kıyastaki işlevine dair dikkatimizi çeken bir tartışma açmaktadır: Tekil önermeler kıyasın öncülü olabilir mi? Bu meselede Kara Halil, selefi Kul Ahmed den farklı bir yerde durmaktadır. Nitekim Kul Ahmed tekil önermenin de kıyasın öncülü olabileceğini ifade ederken Kara Halil konuyla ilgili Kutbudin er-râzî den iki farklı görüş naklederek Kul Ahmed in Kutbuddin in etkisiyle bu görüşe yöneldiğini ifade eder. Buna göre Kutbuddin er-râzî eş-şemsiyye şerhinde farklı, Metali şerhinde ise farklı bir görüş dillendirmiştir. Birincisinde filozof tekil önermelerin tümel gücünde olduğunu ve kıyasta sonuç verdiğini şu örnekle gösterir: Bu Zeydir, 15 Nicholas Rescher, İbn Sînâ Mantığında Şartlı Önermeler, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

11 Zeyd insandır, o halde bu insandır. Kutbuddin Metali şerhinde ise kıyasta tekillerin dikkate alınmadığını, çünkü bu önermelerin ne kendileri hakkında burhan getirmenin ne de kendileriyle bir konu hakkında burhan getirmenin mümkün olmadığını ifade etmektedir. Sonuç olarak Kara Halil in vurguladığı üzere tekil önermelerin konuları sürekli değişen şeyleri gösterdiği için bu önermelerin bilimde kullanılması imkânsızdır. İşte bu nedenle, Kara Halil, Kul Ahmed den farklı olarak bu türden önermelerin ilmî kıyaslarda kullanılmaya elverişli olmadığını düşünmektedir. Bu konudaki tercihini ve pozisyonunu güçlendirmek adına müellif İbn Sînâ, Nasîruddîn Tûsî ve Seyyid Şerîf gibi önemli mantıkçıların görüşlerinden destek alır. 17 Buna göre bilimin konusu tümeller olduğu için bilimsel kıyaslarda sadece nicelikli önermeler kullanılır. Tekil önermeler bilimin konusu değildir ve bu önermelerin kıyasta işlevi yoktur. Kara Hali e göre Kul Ahmed in bu husustaki farklı düşüncesi ise Kutbuddin in el-şemsiyye şerhindeki görüşüne dayanmaktadır, ancak ona göre bu görüş tahkik edilmemiş bir görüştür. Nitekim Kutbuddin in diğer metinlerindeki görüşleriyle de uyumlu değildir. 18 Ebherî çağdaşı Katibi nin eş-şemsiyye sinden farklı olarak İsâgûcî sinde kipli mantık konusuna değinmez. Dolayısıyla kipli önermeler ve çıkarımlar metnin doğrudan konusu değildir, ancak metnin şerh ve haşiyelerinde başka konuları tartışırken yazarlar dolaylı olarak bu konuya atıf yapmaktadır. Bu anlamda zorunluluk ve süreklilik ilişkisini tartışmak zorunda kaldığı bir pasajda Fenârî, Kul Ahmed ve onları takip ederek Kara Halil mutlak zorunluluk ve mutlak süreklilik kiplerini ele alır. 19 Bununla birlikte İsagûcî metninde kipli önermelerin karşı olum ve eşdeğerlik ilişkileri incelenmediği için şarih de bu konuyu ele almaz. Metinde kipli önermelerin çelişiği yazılmamış olmakla birlikte Kara Halil bu tür önermelerin çelişiğinde kipin dikkate alınması gerektiği uyarısında bulunmaktadır. 20 Kara Halil Haşiyesi nde önermeyle ilgili bu hususlar ön plana çıkarken formel kıyas konusundaki tartışmalar da dikkat çekicidir. Haşiyenin metnini oluşturan Fenârî Şerhi nde zaten eşitlik kıyası (kıyâsü l-müsâvât), ters döndürme işlemiyle sonuç veren kıyaslar, eksik tümevarım ve analojik çıkarımın Aristotelesçi anlamda kıyas (syllogism) olmadığına dikkat çekilmektedir. 21 Khaled El-Rouayheb in konuyla ilgili bir kitabında değindiği üzere, İslâm mantıkçıları oldukça erken dönemlerde Aristotelesçi olmayan istid- 17 Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Kul Ahmed, Kul Ahmed ale l-fevâidi l-fenâ riyye, ; Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Kul Ahmed, Kul Ahmed ale l-fevâidi l-fenâ riyye, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 487

12 lal biçimlerini tartışmışlar ve bu argümanların teknik anlamda kıyas (syllogism) olmadığının farkında olagelmişlerdir. 22 Dolayısıyla De Morgan ın Aristotelesçi mantığa karşı bu sorunu tartıştığı yüzyılda büyük ihtimalle çözüm yolları İslâm mantıkçıları tarafından ele alınmaya başlanmıştı. Kıyasın formuna dair bazı tespitlerin yanında müellif, yapısı ve şartlarına yönelik de bazı önemli tespitlerde bulunmaktadır. Kara Halil tam da formel tarafının mantıkçılar nezdindeki önemini gösterecek biçimde mantıkçı için kıyasın formunun argümanın bir unsuru olduğunu vurgulayarak konuyu ele almaya başlar. Hatta bu durum, ona göre, mantıkçıları kelam ve usul âlimlerinden ayıran önemli bir husustur. Nitekim kelam ve usul âlimleri nezdinde kıyasın formu delilin bir unsuru değildir. 23 Kıyas sözlerden oluşan ve onların bizatihi kabulünden yeni bir sözün gerekli olduğu sözdür. 24 İşte tanımda geçen sonucun bizatihi gerekli olması şartından dolayı eşitlik (el-müsâvât), ayrıklık (el-mübâyenet), yarısı olmak (en-nısfiyye) ya da dörtte biri olmak (er-rub ıyye) gibi bağıntı (relation) bildiren çıkarımlarla, ters döndürmeyle sonuç veren çıkarımlar Aristotelesçi kıyas (syllogism) tanımının dışında kalmışlardır. Nitekim bağıntısal kıyaslarda netice mevcut önermelerden bizatihi gerekli olarak ortaya çıkmamakta, kıyasın içinde yer almayan başka bir önermeden (mukaddimetin garîbetin) elde edilmektedir. 25 Örneğin Dört sekizin yarısıdır; iki dördün yarısıdır; O halde iki sekizin yarısının yarısıdır gibi bir çıkarım yaptığımızda esasen sonuç öncüllerde yer almayan yabancı bir önermeden çıkmaktadır, zira görüldüğü gibi kıyasın öncüllerinden herhangi birisinde yarısının yarısı ifadesi bulunmamaktadır. Dolayısıyla kıyasın öncüllerinin formuyla sonucunun formu arasındaki bu fark mukaddime-i garibeden kaynaklanmaktadır ki bu durum söz konusu çıkarımı Aristotelesçi anlamda kıyas formunun dışında bırakmaktadır. Bu tarif benzer biçimde ters döndürme yoluyla netice alınan çıkarım türlerini de kıyasın dışında tutmaktadır. Zira tanımda geçen bizatihi sonucun gerekli oluşu bunu gerektirmektedir. Bu ifade herhangi bir vasıta olmadan ya da vasıta olsa bile mukadime-i garibeyi vasıta kılmadan sonuç alınması gerektiğini ifade eder ki bağıntısal kıyaslarda olduğu gibi ters döndürmeyle sonuca gidilen çıkarımlarda da bu mümkün değildir. Bunun örneğini 22 Khaled El-Rouauyheb, Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic Hâşi- Kara Halil, )فان اهليئة ليست جبزء عند املتكلم واالصويل.فعلم ان اهليئة جزء الدليل عند املنطقي) ye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Fenari, el-fevâidü l-fenâriyye, Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

13 Fenârî metninde görebiliriz: Cevherin parçası, ortadan kalkması cevherin ortadan kalmasını gerektiren şeydir; her cevher olmayan, ortadan kalkması cevherin ortadan kalkmasını gerektirmeyendir; o halde cevherin parçası cevherdir. Bu kıyasta ikinci öncül olan her cevher olmayan, ortadan kalkması cevherin ortadan kalkmasını gerektirmeyendir ifadesinin ters döndürmesi alınarak ortadan kalkması cevherin ortadan kalkmasını gerektiren şey cevherdir önermesine ulaşılır ve bu ifade kıyasın öncülü yapılarak sonuç elde edilir. Ancak kıyasın sonucu öncüllerin bizzat kendisiyle değil de değişikliğe uğratılmış öncül/mukaddime-i garibe ile elde edildiği için bu çıkarım Aristotelesçi kıyas formuna girmez. Son olarak, Kara Halil in kıyasın birinci şekli ve birinci modunun niçin mükemmel çıkarım biçimi kabul edildiğiyle ilgili tespitlerine değinmekte yarar vardır. Birinci şeklin birinci modu iki tümel öncülden oluşur ve mükemmel şekildir. Kara Halil bunu mantığın esas itibariyle metafiziğe (hikmet) giriş olması ve esasen onun yöntemi olmasıyla açıklamaktadır. Zira metafiziğin meseleleri ancak ve ancak tümel olumlu öncüllerle ifade edilebilmektedir. 26 Bu nedenle mantıkta birinci şekil düsturdur. Şu anlamda ki kıyasın öteki şekil ve modları sadece birinci şeklin birinci moduna irca edilerek epistemik bir değere sahip olurlar. Bunun sebebi ise bu modun insan zihninin doğasına en uygun çıkarım biçimi olmasıdır. Böylece birinci şeklin birinci modu en iyi çıkarım sonuçlarını verir ki bunlar tümel olumlu sonuçlardır. Zira ontolojik ve mantıksal olarak tümellik tikellikten olumluluk da olumsuzluktan evlâdır. III. Sonuç Kara Halil yazmış olduğu eserlerle Osmanlı ilim dünyasındaki önemli tartışmaların çözümüne katkıda bulunmuş kayda değer bir muhaşşîdir. Bu dönemde çoğu âlim herhangi bir meseleyi birçok disiplinle ilişkili olarak açıklayan bir metin yazarlığı perspektifine sahiptir. Ayrıca haşiye niteliğindeki metinlerin okuyucuya ulema arasında tercih edilen ana metinler şerhler ve haşiyeler silsilesi sunduğu ifade edilebilir. Kara Halil in eserlerine baktığımızda müellifin özellikle ulema arasında tercihe konu olmuş şerhlere haşiyeler kaleme aldığını görürüz ki bunlar arasında en meşhurlarından birisi belki de en meşhuru- Fenârî Haşiyesi dir. Fenârî Haşiyesi nde mantık konuları İslâm mantık tarihinde geleneksel hale 26 Kara Halil, Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, 213. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 489

14 gelmiş tasavvurât ve tasdîkât bölümleri içinde ele alınmış olmakla birlikte formel konular büyük oranda dar hacimli tasdikat bölümüne sıkıştırılmıştır. Bu bölümde müellif önerme, hüküm ve doğruluk teorisi gibi konuları dikkat çekici bir biçimde tartışmakta, bu bağlamda dil düşünce ve varlık/ olgu ilişkisini ele almaktadır. Doğruluk teorisiyle ilgili olarak İslâm düşünce geleneğinde ortaya çıkmış ve Aristoetelesçi mantığın iki değerli yapısını zorlayacak yaklaşımları değerlendirmiş olmasına rağmen Kara Halil mantıkçılar nezdinde tercih edilen doğruluk teorisinin olguya mutabakatı ifade eden teori olduğunu savunmuştur. Bununla birlikte söz konusu yaklaşımın ilim adamları nezdinde alternatif düşünme metotlarının dikkate alındığını göstermesi açısından önemi ortadadır. Şartlı ifadeler ve bu ifadelerin bileşenleri arasındaki ilişkinin mahiyeti hususunda müellif hem kendi düşünce geleneği içindeki dilciler ve mantıkçılar arasındaki ihtilafa değinmekte hem de İslâm mantık geleneğinin konuya dair hususi yaklaşımını güçlendirerek sürdürmektedir. Öncelikle İslâm düşünce geleneğinde şartlı önermelerin semantik yorumu konusunda önermenin anlamının bileşenlerine değil de bileşenler arasındaki ilişkiye bağlı kılındığı görüşüyle mantıkçıların dilcilerden ayrıldığını vurgulamaktadır. Ayrıca bu tutumları İslâm mantıkçılarını modern Batı mantığındaki şartlı önerme ve şartlı çıkarım konusunda da ayrı bir yerde konumlandırmaktadır. İşte Kara Halil in önermenin niteliği, niceliği ve dolayısıyla semantiği konusunda bileşenlerin değil de onlar arasındaki ilişkinin dikkate alınması gerektiğini vurgulaması İslâm mantıkçılarının bu konudaki kendilerine mahsus yaklaşımını gözler önüne sermektedir. Nihayet Kara Halil eşitlik kıyası, ters döndürmeyle netice veren kıyaslar gibi çeşitli çıkarım biçimlerini gündeme getirmek suretiyle Aristotelesçi olmayan çıkarım biçimleri hatta Aristotelesçi olmayan mantıklar- konusunda oldukça bariz bir farkındalık düzeyine sahip olduğunu göstermektedir. Bu durum İslâm mantık geleneğinin hem kendi içinde bir yenilenme ve arayışa işaret etmekte hem de bu arayışlarda İslâm düşünce geleneğindeki dil ve kelam gibi disiplinlerin etkisini merak konusu haline getirmektedir. Kaynakça el-basrî, Ebu l-hüseyin Muhammed b. Ali, el-mutemed fî Usûli l-fıkh, (tahk. Muhammed Hamidullah), Dımaşk : Institut Français de Damas, Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, c. I., 1333/ Duran, Recep, Nefsu l-emr Risaleleri, Bilim ve Felsefe Metinleri, sy. 4, (2005), s Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

15 Fazlıoğlu, İhsan, Seyyid Şerif in Nefsü l-emr Nazariyesi ve Matematik Bilimlere Uygulanması, İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim Seyyid Şerif Cürcânî Örneği, İstanbul: Klasik, 2015, İsmail Paşa el-bağdâdî, Hediyyetü l-ârifîn, I, Ankara Kara Halil, Hâşiye alâ Muhammed/Mehmed Emîn, , Hâşiye-i Kara Halîl a le l-fenârî, İstanbul Kul Ahmed, Kul Ahmed a le l-fevâidi l-fenâriyye, (Haz. Muhammed Abdülaziz Ahmed el-hâlidî), Dârü l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut Mehmed/Muhammed Emin Şirvânî, Mehmed Emîn alâ ciheti l-vahde, Rescher, Nicholas, İbn Sînâ Mantığında Şartlı Önermeler (terc. Harun Kuşlu), Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012/1, c.14 sy. 25, s El-Rouayheb, Khaled, Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic , Brill , Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb, New York, Şemsüddin el-fenâri, el-fevâidü l-fenâriyye, (Haz. Muhammed Abdülaziz Ahmed el-hâlidî), Dârü l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâi ü l-fuzelâ, c. IV, (Haz. Abdülkadir Özcan), İstanbul Van Ess, Josef, İslâm Kelamının Mantıksal Yapısı, (terc. Hayrettin Nebi Güdekli), Mutezile Gelen-eki, [ed. Recep Alpyağıl] Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 491