İSLÂM ve SANAT. Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu. Kampüs - Antalya

Transkript

1 İSLÂM ve SANAT Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım 2014 Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu Kampüs - Antalya İstanbul 2015

2 ANADOLU SELÇUKLU YAPI KİTÂBELERİNDEKİ DİNÎ, SİYASÎ ve SOSYAL GÖNDERMELER Nermin Şaman DOĞAN Anadolu Selçuklu dönemi yapı kitabeleri dönemin dinî, siyasî, sosyal yaşamına ışık tutar. Kitabeler/yazıtlar yapının dönemi, tarihi, işlevi, yaptıranı/banisi, baninin kimliğine yönelik ayrıntılı tanımlamalar içermektedir. Bu kitabeler Ortaçağ Türk toplumunun dinî yapısı, siyasî olayları, mücadeleleri ve başarıları ile ülke topraklarının sınırları, komşu kültür çevreleriyle ilişkileri gibi veriler sunmaktadır. Aynı zamanda kitabeler aracılığı ile geçmiş kültürler arasında bağlar kurulurken, dönemin kültürel yapısına çeşitli göndermeler yapılmaktadır. Yapı kitabeleri işlev (kale, Cami, mescit, türbe, medrese, kervansaray) ya da mimarî öğenin (taç kapı, minare, mihrap, minber, kubbe) niteliğine göre çeşitlilik gösterir. Bu bağlamda kitabelerde özellikle Kur an-ı Kerim den seçilen âyetler ve hadisler yapı türlerine uygun olarak seçilmekte ve değişmektedir. Aynı zamanda Selçuklu hükümdarlarının inşa ettirdiği yapıların kitabesi Sultanî özellikleri ile siyasî başarıları, fetihleri özetleyen yazılı belgelerdir. Selçuklu döneminde birçok siyasi, sosyal ve kültürel olay incelendiğinde Konya, Kayseri ve Sivas kentlerinin öne çıktığı görülür. Bu kentler Selçuklu sultanlarının tahta çıktığı/cülus şenliklerinin yapıldığı, yaşadıkları, evlendikleri, seferlere çıktıkları, öldükleri/öldürüldükleri ve türbelerinin bulunduğu yerler olarak dikkati çeker. Sultanların ailesinin (eşleri, oğulları ve kızları) sosyal yaşamında da bu şehirler önem taşır. Bu çalışmada Sinop ve Antalya İç Kaleleri, Sivas I. İzzeddin Keykavus Dârü ş-şifâsı ve Türbesi, Eğirdir Han ile Kırşehir Caca Bey Medresesi nin yapı kitabeleri örnek alınarak konunun tartışılması amaçlanmıştır. Yapılardaki kitabelerin sayısı ve çeşitliliği o yapı hakkında ayrıntılı bilgi edinmemizi sağlar. Selçuklu dönemi yapı kitabeleri: yapım/inşa, onarım, sanatçı, mimar, ahşap ustası, nakkaş, âyet ve hadisler, vergi ve diğer kitabelerden oluşur. Bu kitabe ya da kitabelerin yeri/konumu, yüksekliği, bulunduğu yapının işlevi, Doç. Dr., Hacettepe Ü. Edebiyat Fakültesi, nerminds@hacettepe.edu.tr

3 360 İSLÂM ve SANAT malzemesi ve süslemesi kitabelere ayrı bir anlam katar. Hatta yapıların bulunduğu kentler/yerleşimler de kitabelerin yorumlanmasında etkilidir. Bu bildiride tarihi arka plan/dönemin siyasî tarihi verilerek öncelikle yapıların cephelerinde yer alan kitabelerden örnekler seçilmiştir. Çoğunlukla dışa kapalı olan Selçuklu yapılarının ön cephesinde beden duvarından dışa taşkın ve yüksek kurgulanan, oldukça süslü tutulmuş taç kapıların üzerinde bulunan kitabeler içerdikleri bilgiler aracılığı ile önemli mesajlar iletirler. Bu nedenle taç kapı kitabeleri sadece o yapıların kullanıcıları için değil, orada yaşayan/önünden gelip geçen insanlara da mesaj/bilgi verirler. Anadolu Selçuklu döneminde 11. yüzyılın üçüncü çeyreğinde kuruluş sürecinden ( ) başlayarak, yılları arasındaki yükseliş/gelişme döneminde imar faaliyetleri ivme kazanmıştır. Selçuklu sultanları I. Gıyâseddin Keyhüsrev (ilk kez , ikinci kez ) ve oğulları I. İzzeddin Keykavus ( ) ve I. Alâeddin Keykûbat ( ) dönemleri fetih hareketlerinin arttığı ve imar faaliyetlerinin en yoğun olduğu dönemlerdir 1. Selçuklu siyasî tarihinde 1176 tarihinde Eğirdir yakınlarında yapılan Myriokephalon Savaşı zaferi, 1182 yılında Borgulu/ Uluborlu nun, 1204 tarihinde Isparta ve çevresinin, 1207 yılında Antalya nın fethedilmesi ile Akdeniz çevresine açılma politikası öncelenmiştir 2. Selçuklu sultanı I. Gıyâseddin Keyhüsrev in 1207 yılında Antalya yı ilk kez fethini oğulları I. İzzeddin Keykavus un ( ) 1214 yılında Sinop, 1216 yılında Antalya yı ikinci kez fethetmesi ve I. Alâaddin Keykûbat ın ( ) Alanya, Alara ve Çukurova Bölgesi ni içine alan sahilleri fethetmesi ile sürdürülmüştür (İbn Bibi, 1996a, s , ) 3. Bu dönemde Selçukluların kuzeyden- güneye liman şehirlerini fethetmesi oldukça önemlidir. 1 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1984, s ; T. Baykara, I. Gıyaseddin Keyhusrev ( ) Gazi- Şehit, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997; S. Koca, Sultan I. İzzeddin Keykâvus ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997; E. Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003; S. Kaya, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006, s , O. Turan, a.g.e. (1984), s , 214, ; T. Baykara, a.g.e. (1997), s.36-39; S. Kaya, a.g.e., (2006), s Sinop, Antalya ve Akdeniz sahillerinin fethi için bkz. O. Turan, a.g.e. (1984), s , , ; İbn Bibi, El Evamirü l- Ala iye Fi l- Umuri l- Ala iye

4 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 361 Selçuklu döneminde Sinop, kuzeydeki en önemli liman kentidir. Karadeniz üzerinden Kırım a uzanan ticaret yollarının geçtiği önemli bir giriş kapısı olan Sinop kentinin fethiyle birlikte askeri, dinî, sosyal ve ticarî yapılar inşa edilerek şehrin imarına başlanmıştır. Fethi takiben kadı, hatip, hoca, müezzin, muarrif ve kâtip gibi görevliler atanarak, şehirdeki kilise camiye çevrilmiş, yıkılan kale surları onarılmış, iç kale yaptırılmış, kaleye kütüval/dizdar/kale komutanı tayin edilmiştir. Yeni fethedilen Selçuklu şehirlerinde öncelikle askeri yapıların/kalelerin sur duvarları ve burçlarının onarımı, genişletilmesi ya da yeniden yapımı gerçekleştirilmiştir. 4 Selçuklu ülkesinde sur bölümlerinin yapımı ve onarımının inşaat masraflarını farklı emirlere yükleme, emirlerin adlarını oradaki burçlara yazdırmasına izin verme geleneği Sinop ta başlamıştır 5. Bu uygulama Antalya nın fethiyle birlikte onarılan ve yeniden inşa edilen Antalya İç Kalesi surlarında da görülür. 6 Sinop un 1214 yılı Kasım ayındaki fethini izleyen 1215 yılı yazına kadar Nisan- Eylül 2015 tarihleri arasındaki 5 aylık süreç içinde onarılan ve yeniden inşa edilen Sinop İç Kalesi surlarında 15 kitabe/yazıt bulunur. Bu kitabelerde Selçuklu sultanının/i.izzeddin Keykavus un, 12 Selçuklu emirinin, 9 Selçuklu şehrinin, 3 mimarın ve 1 kâtibin adı geçmektedir. 7 (Selçuk Name), I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996, s , ; S. Koca, a.g.e., (1997), s ; E. Uyumaz, a.g.e., (2003), s , İbn Bibi, a.g.e., (1996), s ; D. Esemenli, Sinop İli Türk Dönemi Mimarisi, (İstanbul Üniversitesi Doktora Tezi), İstanbul 1990, s ;S. Redford, Sinop in the Summer of 1215: The Beginning of Anatolian Seljuk Architecture, Ancient Civilizations from Scythia to Sibiria, 16 (2010), s , 538; S. Redford, İktidar İmgeleri Sinop İçkalesindeki 1215 Tarihli Selçuklu Yazıtları, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2014, s Sinop İçkalesi ve emirler ile ilgili olarak özellikle bkz. S. Redford,- G. Leiser, Taşa Yazılan Zafer Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi, Victory Inscribed the Seljuk Fetihnâme on the Citadel Walls of Antalya, Turkey, Antalya: Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2008, s. 25; S. Redford, a.g.e. (2014), s , Antalya İçkalesi surları için bkz. S. Redford,- G. Leiser, a.g.e. (2008), s , Resim/Figür 1-87; L. Yılmaz- K. Tuzcu, Antalya daki Türk Dönemi Kitabeleri, 2010, SOTA/Turkestan and Azerbaijan Reserch Centre, Haarlem Netherlands, s , Foto M. Ş. Ülkütaşır, Sinop ta Selçuklular Zamanına Ait Tarihi Eserler, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnoğrafya Dergisi, 5, (1949), s ; D. Esemenli, a.g.e. (1990), s ; S. Redford,- G. Leiser, a.g.e. (2008), s ; S. Redford, a.g.e. (2010), s , 538; S. Redford, a.g.e. (2014), s ,

5 362 İSLÂM ve SANAT Kitabelerde ilk kez sultan I. İzzeddin Keykavus, el-gâlib unvanını kullanmıştır. Sinop İç Kalesi Lonca Kapısı Burç 2 nin batı cephesinde Sultan I. İzzeddin Keykavus un kitabesi yer alır. Kareye yakın dikdörtgen biçimli mermer kitabelik sülüsle yazılmış dört satır ile çerçevenin dışındaki alt ve sağ tarafındaki kenar yazılarından oluşmaktadır. 8 Bu kitabede Galip Sultan, Doğu ve Batının Kralı, Dünyanın Sultanlarının hükümdarı, Arap ve Arap olmayanların Efendisi, İzz ed-dünyâ- ve ed-dîn, İslâm ve Müslümanların İmdadı, Kara ve Denizin Sultanı, Zaferin Babası, Keyhüsrev oğlu Keykâvûs, Müminlerin Komutanının Burhanı, 612 yılı(nın) Rebiyülâhır ında yazılıdır. 9 Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus un Sinop un fethiyle Sultan el-berr ve l-bahr/kara ve denizlerin sultanı ünvanını burada ilk kez kullanması çok anlamlıdır. Sultanın daha sonra Antalya, Konya ve Sivas ta inşa ettirdiği yapılarda da aynı unvanı kullanması, bir anlamda kronoloji oluşturarak yapıların tarihlendirilmesi ya da yorumlanmasını kolaylaştırmaktadır. Kenar yazılarında Nezaret eden: Sinaneddin Tuğrul, Emîr Dâd (mahkemelerden sorumlu), Ekleme, inşa eden: Zayıf hizmetkâr Yakub oğlu Hasanân, Allah ın rahmeti üzerine olsun. (bunu),yapan: el-kettânî el-halebî oğlu Ebû Alî, Allah ın Rahmeti üzerine olsun yazılıdır. 10 Bu yazıtta görevlendirmeler hakkında bilgi sunulmuştur. Selçuklu döneminin bilinen ilk Arapça ve Yunanca iki dilli yazıtı Sinop İç Kalesi Lonca Kapısı Burç 2 nin doğu cephesinde karşımıza çıkar 11. Simre Emiri Bedreddîn Ebubekir in Arapça ve Yunanca iki dilli yazıtı okunabilecek, bir başka deyişle kolayca algılanabilecek, görülebilecek şekilde yerleştirilen konumu ile özeldir 12. Bu kitabe yoluyla kentin yerli halkı/önceki sahipleri Hıristiyanlar ile yeni yerleşmeye çalışan 8 M. Ş. Ülkütaşır, a.g.e., (1949), s. 122; D. Esemenli, a.g.e., (1990), s ; S. Redford, a.g.e., (2010), s ; S. Redford, a.g.e., (2014), s , Resim E. Combe- J. Sauvaget ve G. Wiet, Répertoire Chronologıque D Epigraphie Arabe, 10, Le Caire: Imprimerie De L Institut Français D Archéologie Orientale, 1939, s. 114, Kitabe No. 3761; Redford, a.g.e., (2014), s E. Combe- J. Sauvaget ve G. Wiet, a.g.e., (1939), s. 114, Kitabe No. 3761; S. Redford, a.g.e., (2014), s M. Ş. Ülkütaşır, a.g.e., (1949), s ; D. Esemenli, a.g.e., (1990), s ; S. Redford, a.g.e., (2010), s , Fig.7; S. Redford, a.g.e., (2014), s , Resim S. Redford, a.g.e., (2010), s , Fig. 7; S. Redford, a.g.e., (2014), s , Resim 36.

6 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 363 Türklerin rahatça bağ kurmaları, kaynaşmalarını amaçlayan bir hoşgörü ortamı amaçlanmış olmalıdır (Resim 1). Resim 1. Sinop İç Kalesi, Arapça ve Yunanca Kitabe. Arapça ve Yunanca iki dilli kareye yakın dikdörtgen biçimli mermer kitabeliğin üçte ikisi dört satırlık sülüsle yazılmış Arapça, altta üçte biri beş satırlık Yunanca yazıdan oluşmaktadır. Kitabede Allah ın Yüce olsun, bahşettiği başarıya münasip olarak, Galip Sultan İzz ed-dünyâ- ve ed-dîn, Zaferin Babası, Keyhüsrev oğlu Keykâvûs, Müminlerin Komutanının Burhanı nın günlerinde, bu burç ve beden Allah ın, Yüce olsun, rahmetine muhtaç hizmetkâr tarafından inşa ettirilmiştir. Bedreddîn Ebû Bekîr, Simre Valisi (sâhib), 612 yılı(nın) Rebiyülâhır ayında. Bunu Kayserili Yavâş yazdı yazılıdır. 13 Sultan I. İzzeddin Keykavus Sinop ve Antalya nın fethini birlikte planlamış olmalıdır. Sinop un fethinden kısa bir süre sonra bir ay süren 13 E. Combe- J. Sauvaget ve G. Wiet, a.g.e., (1939), s , Kitabe No. 3765; S. Redford, a.g.e., (2014), s. 166, Resim 36.

7 364 İSLÂM ve SANAT kuşatma sonunda 1216 yılının Ocak ayında Antalya fethedilmiştir 14. Antalya nın fethi İç Kale nin burçları ve sur duvarlarındaki yazıtlarda ayrıntılı olarak betimlenmektedir. Fetihname yazıtı düzyazı şeklinde yazılmış, İç Kale surlarının kolaylıkla görülebilen, bugün Kırk Merdiven olarak bilinen basamaklarla limana ulaşan kapının bitişiğindeki bir alana yerleştirilmiştir 15. Resim 2. Antalya İç Kalesi, Kitabelerinden Örnek, Yazıt 24 (S. Redford, 2008) Sinop İç Kale si kitabelerinden farklı olarak Antalya İç Kale si kitabelerinde Sultan I. İzzeddin Keykavus un kalenin inşasında aktif rol üstlendiği anlaşılmaktadır. Bu kitabelerin çoğu dikdörtgen çerçeveli alışılmış kitabe panoları değil, sur duvarlarına yatay yerleştirilmiş 41 ya da 45 devşirme sütunun düzeltilmiş tabanına, daire biçimli madalyonların yüzeyine yazılmıştır (Resim 2) 16. Antalya kitabelerinde fethin her aşaması betimlenmiştir. Bu kitabelerde Gıyâseddin Keyhüsrev in şehri daha önce fethettiği, sonra kentin halkının ayaklandığı ve inançsızlığın ortaya çıktığı, Keykavus un şehri 612 yılının Ramazan ayının ilk günü denizden ve karadan bir ay süreyle kuşattığı (24 Aralık 1215 günü başla- 14 Antalya nın fethi için bkz. O. Turan, a.g.e., (1984), s ; İbn Bibi, a.g.e., (1996), s ; S. Koca, a.g.e., (1997), s ; S. Redford,- G. Leiser, a.g.e. (2008), s ; C. Yakupoğlu, Sultan I. İzzeddin Keykâvus ( ), Selçuklu Tarihi El Kitabı, (Ed. R.Turan), Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, s Antalya İç Kalesi surlarındaki kitabeler ayrıntılı olarak iki yayında incelenmiştir. Bkz. S. Redford,- G. Leiser, a.g.e. (2008), s , Res. 2-87; L. Yılmaz- K. Tuzcu, a.g.e., (2010), s , Foto S. Redford,- G. Leiser, a.g.e. (2008), s , Res. 2-87; L. Yılmaz- K. Tuzcu, a.g.e., (2010), s , Foto 1-57.

8 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 365 dığı, 22 Ocak 1216 Cuma günü fethin gerçekleştiği), bu limanın ayın sonunda Cuma günü ilerleyerek fethedildiği ve kalenin yeniden inşasının iki ayda tamamlandığı anlatılmıştır. 17 Sinop ve kısmen Antalya örneğinde olduğu gibi Anadolu Selçuklu şehirlerinde kalelerin burçları ile sur duvarlarının inşaat masraflarını devletin emirlerine yüklenmesi I. Alâaddin Keykûbat ın Konya ve Sivas surlarının inşasına yönelik anlatımlarda ayrıntılı olarak karşımıza çıkar (Resim 3). Dönem Kaynağı İbn Bibi bu konuda şu bilgileri verir: Onun üzerine Sultan emir verdi. İşbilir mimarlar ve usta ressamlar getirdiler. Hiç vakit kaybetmeden atına binip emirler, serverler ve mimarlarla birlikte şehrin etrafını dolaştı. Emri üzerine burçların, sur bedenlerinin ve kapıların yerlerini resmettiler. Hazreti Sultan a arz ettikleri zaman Sultan onu büyük bir dikkat ve derin bir düşünceyle inceledi. Bazı yerleri düzeltip değiştirdi. Kapıların, burçların ve bedenlerin yerleri belli olunca Sultan özel naiblerini (nüvvab-ı hâs) çağırarak dört kale kapısının (dervâze), birkaç burç ile bedenin yapım masrafının hassa dan karşılanmasını, geri kalanların masrafının ise, durumlarına göre ülkenin büyük emirleri arasında paylaştırmalarını, o konuda acele ederek fırsatı büyük bir ganimet saymalarını buyurdu. O arada bir ferman daha çıkararak, Sivas tarafının melik ve emirlerinin görüşleri alınarak ora için de dağ gibi bir sur (bâru) yapmalarını, Konya nınkinde olduğu gibi oranın masrafının da oranın emirleri aralarında paylaşılmasını, bu konuda büyük bir çaba harcanmasını buyurdu Aradan çok geçmeden sultanın devletin büyükleri ve ayanı-ı Konya ve Sivas ta surların temelini atıp inşasına başladılar. Gece ve gündüz bütün imkânları ve güçlerini kullanarak o yapıyı tamamlamaya koyuldular. Yüce tanrıdan aldıkları destekle, büyük bir kararlılık ve metanetle en yüksek çabayı gösterdiler. Sağlam kaideler üzerine bedenleri ve burçları yükselttiler. Ham gümüşe benzeyen kayalarının üzerine çeşitli kabartma resim ve heykeller (temasil) yaptılar. Yumuşak taşlar ve mermerler üzerine altın yaldızla Kur an âyetlerinden, Peygamber hadislerinin en çok tanınanlarından, Şehnâme nin beyitlerinden ve vecizelerinden parçalar yazarak, onların üzerinde hiç boş yer bırakmadılar. 18 Bu alıntıda burçlara, sur duvarlarına mermerler üzerine altın yaldızla Kur an âyetleri, Peygamber hadislerinin en çok tanınanları, 17 S. Redford,- G. Leiser, a.g.e. (2008), s ; L. Yılmaz- K. Tuzcu, a.g.e., (2010), s İbn Bibi, a.g.e., (1996), s

9 366 İSLÂM ve SANAT Şehnâme nin (Firdevsi) beyitlerinden ve vecizelerinden parçalar yazılmasının istenmesi dönemin bilgi birikimine ve kültürel yapısına vurgu yapmaktadır. Seyyah L. Laborde nin Konya İç Kalesi ni gösteren gravüründe burçlar ve kapılar oldukça süslü betimlenmiştir 19. Özellikle kentin geçmişine, tarihselliğine ve dönemin hoşgörü ortamına/yaklaşımına gönderme yapan Roma dönemine ait bir heykelin ön cepheye yerleştirilmiş olması dikkat çekicidir. Resim 3. Konya İç Kalesi Gravürü (L. Laborde, 1838) Şehrin savunması/korunmasında birincil yapı olan kalelerin inşasının emirlere, valilere yüklenmesi, yönlendirilmesi bilinçli bir tutumdur. Özellikle Selçuklu sultanları I. İzzeddin Keykavus ve I. Alâaddin Keykûbat dönemlerinde bazı devlet adamları ile çatışmalar yaşanmıştır. Özellikle sultan Keykûbat ile emirler arasında başlayan anlaşmazlıklar artmış Ümera Katli Meselesi olarak tarihe geçen bu mücadelelerde birçok devlet adamı öldürülmüştür 20. Emirlerin maddî ve manevî gücünün 19 L. Laborde, Voyage de LAsie Mineure, Paris 1838, s Anonim, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi, (Çev. Ferudun Nafiz Uzluk), Ankara 1952, s ; O. Turan, a.g.e. (1984), s ; M. Safran, Alâattin Keykûbat ın Otorite Anlayışı ve Ümera Katli Meselesi, Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi, I. Alâeddin Keykûbat Özel Sayısı, 3 (1988), s ; İbn Bibi, a.g.e. (1996), s , ; S. Koca, a.g.e. (1997), s ; C. Yakupoğlu, a.g.e. (2012), s

10 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 367 artması, devlet işlerine müdahale etmeleri, sultana başkaldırmaları, yönetime hâkim olma gibi istekleri otorite boşluğu yaratmış, sultanla aralarının açılması nedeniyle kuşku dolu bir siyasî ortam doğmuştur. Keykavus un Sinop ve Antalya nın/iki liman şehrinin kalelerinin inşasından sonra Sivas ta içinde kendi türbesinin de bulunduğu I. İzzeddin Keykavus Dârü ş-şifâ sını yaptırmıştır. Dârü ş-şifâ şehrin merkezinde eski Tokat Caddesi üzerinde, bugün Medreseler Sokağı nda yer alır 21. Sivas Keykavus Dârü ş-şifâsı ve Türbesi nin yapım tarihi, bani, sanatçı adlarını veren ve çeşitli âyetler içeren kitabeleri ile vakfiyesinde dönemin dinî, siyasî ve sosyal olaylarını aydınlatan bilgiler mevcuttur. 21 Sivas I. İzzeddin Keykavus Darüşşifası için bkz. M. Cevdet, Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve Tercümesi, Vakıflar Dergisi, 1 (1938). s ; S. Çetintaş, Türk Tarih Kurumu Tarafından Sivas Şifaiyesinde Yaptırılan Mimari Hafriyat, Belleten, 3/9 (1939), s ; S. Çetintaş, Sivas Darüşşifası, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1953, s ; Kuran, A. Anadolu Medreseleri 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1969, s , 139; M. Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri I, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1970, s ; K. İ. Gürkan, Selçuklu Hastaneleri, Malazgirt Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972, s ; S. Ünver, Anadolu Selçuklularında Sağlık Hizmetleri, Malazgirt Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972, s ; O. C. Tuncer, Son Kazılar Işığı Altında Sivas Şifahanesi Planı, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, X. 1973, Tebliğler, 3. Türk Sanatı Tarihi, İstanbul: Tercüman Gazetesi ve İstanbul Türkiyat Enstitüsü Yayınları, 1979, s ; O. C. Tuncer, Anadolu Kümbetleri I Selçuklu Dönemi, Ankara: Güven Matbaası, 1986, s ; B. Bilget, I. İzzeddin Keykâvus Darüşşifası, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1990;.A. H. Bayat, Anadolu Selçuklu Hastane Vakfiyelerinin Tek Örneği Olarak Sivas Darüşşifası Vakfiyesi, Türk Kültürü, XXIX/333 (1991), s. 5-19; G. Cantay, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları,1992, s ; H. Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1996, s ; Rıdvan Nafîz-İsmail Hakkı, Sivas Şehri, (Haz. R. Toparlı), Sivas: Seyran Yayınları, 2005, s ; A. H. Bayat, Sivas Darüşşifası nın Bilinen ve Bilinmeyen Kitabeleri, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyum Bildirileri 29 Eylül-01 Ekim 2005, Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2006, s ; N. Şaman Doğan, Selçuklu Döneminden İki Sultanî Külliye (Kayseri Gevher Nesibe ve Sivas I. İzzeddin Keykavus Darüşşifaları), Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Anadolu Üniversitesi- Eskişehir Ekim 2011, cilt. 1, (Ed. Z. Demirel Gökalp- N. Çöl- Z. Ertuğrul- S. Alp ve H. Yılmazyaşar), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012, s

11 368 İSLÂM ve SANAT Dârü ş-şifâ nın taç kapısında basık kemerli kapının üzerinde sülüsle yazılmış tek satırlık inşa kitabesinde Allah ın emriyle Galib, Dünya ve Dinin izzeti, İslâm ın ve Müslümanların dayanağı, Kara ve Denizlerin Sultanı, Selçuklu hanedanının tacı, mü minlerin halifesinin rehberi, Keyhüsrev oğlu Ebû l- Feth Keykâvus, bu dâru s-sıhhanın inşasını 614 H. yılında emretti bilgileri yer alır 22. Bu kitabeden sultanın Sinop (1214) ve Antalya nın (1216) fethinden sonra Sivas a yöneldiği 614 H./ M. yılında dârü ş-şifâyı inşa ettirdiği anlaşılmaktadır. Sivas I. İzzeddin Keykavus Türbesi Dârü ş-şifâ nın içinde güney eyvanda yer alır. Bu eyvan kapatılarak kare planlı, içten kubbe, dıştan piramidal külahla örtülü türbeye dönüştürülmüştür. Türbenin kuzey cephesinde kapı ve pencerelerin üzerinde sülüsle yazılmış tek satırlık inşa kitabesinde Bu daracık mezarlara girmek üzere geniş saraylardan çıkarıldık. Ne yazık ki (bu ölüm hadisesinde) zenginliğimin bana faydası olmadı, saltanatım mahvoldu, çok çabuk geçici olan dünya malından el çekip de ahrete intikal ve göçüş olayı 617 senesinin Şevval ayının dördüncü günü gerçekleşti yazılıdır 23. Bu kitabe Dârü ş-şifâ nın inşasından yaklaşık iki yıl sonra 617 H. yılı Şevval ayının dördüncü günü/1220 M. yılında I. İzzeddin Keykâvus un ölüm tarihi ile ölüm olgusu karşısındaki çaresizlik, dünya malının/ zenginliğin faydası olmadığı, bir sorgulama verilmiştir (Resim 4). Resim 4. Sivas I. İzzeddin Keykâvus Dârü ş-şifâsı-türbe, Giriş Cephesi 22 S. Çetintaş, a.g.e., (1953), s ; A. H. Bayat, a.g.e.,(2006), s E. Combe, J. Sauvaget ve G. Wiet, a.g.e., (1939), s , Kitabe No. 3850; S. Çetintaş, a.g.e.,(1953), s ; H. Önkal, a.g.e.,(1996), s

12 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 369 Selçuklu siyasî tarihinde başarıları ve kazandığı zaferlerle öne çıkan Keykâvus un siyasî yaşamı 1218 yılında yaptığı başarısız Halep seferi ile alt üst olmuştur. Halep idarecileri ağzından Selçuklu komutanlarına sahte mektuplar yazılarak Keykâvus un eline geçmesinin sağlanması, komutanlarıyla hesaplaşma yolunu seçmesi, komutanları Elbistan yakınlarında kulübelerde ateşe vermesi, öldürtmesi ve daha sonra gerçeği öğrenerek vicdan azabı duyması türbe kitabelerinden okunmaktadır. 24 Öyle ki dârü ş-şifâ taç kapısındaki kitabede sultanın sultanü l galip, kara ve denizlerin sultanı ifadeleri siyasî başarılarının/zaferlerinin bir özeti iken, türbe kitabeleri ölümün kaçınılmazlığını, ölüm karşısındaki çaresizliği anlatmaktadır. Ani kararlar veren, duygusal kişiliğe sahip olan I. İzzeddin Keykâvus un bu dramatik olayla çok sarsıldığı, pişmanlıklar duyduğu, vicdan azabı çektiği, daha sonra vereme yakalandığı ve genç yaşta öldüğü bilinmektedir. 25 Keykâvus un bu süreçte yaşadıklarını dönem kaynağı İbn Bibi de anlatılmıştır; O olayın sebep olduğu vicdan azabından Sultan ın ruhunda büyük bir çöküntü meydana geldi. Acizler ve düşkünler gibi herkesin yanında inlemeye başladı. Sonunda kuru bir kamışa döndü. Magrib ve Maşrık tan gelen tanınmış doktorlar da onun tedavisinde aciz kalınca, Sultan ın mübarek mizacına Sivas ın havası suyu yaramıyor dediler ve onu Viranşehir e götürdüler. Her gün oraya Malatya dan testi testi Fırat ın suyu taşıdılarsa da faydası olmadı. O hastalığın etkisiyle fani dünyadan ilgisini tamamen kesti. Kalbini ölüme bağladı. Yaratıklarla ilişkisi kalmadı. 26 Türbenin kuzey cephesindeki batıdaki pencerenin üzerinde iki kartuş içinde Amelî Ahmed, bin Bizl Marendî olarak sanatçı kitabesi verilmiştir 27. Yapıda İran ın Merend şehrinden gelen bir sanatçının çalıştığı anlaşılmaktadır. Türbenin avluya açılan kuzey cephesinde kapı ve pencereleri kuşatan yazı şeritlerinde ölüm ile örtüşen âyetlerin seçildiği ve yazıldığı görülür. Bunlardan biri Rahman Suresi nin Âyetleri Yeryüzünde her şey gelip geçicidir, azamet ve heybet ve in âm ve ikrâm sahibi Rabbinin yüzü bâkîdir. Allah en doğru söyleyendir, diğeri Bakara Suresi nin Halep seferi için bkz. O. Turan, a.g.e., (1984), s ; İbn Bibi, a.g.e., (1996), s ; S. Koca, a.g.e., (1997), s.55-59; N. Şaman Doğan, a.g.e., (2012), s ; C. Yakuboğlu, a.g.e., (2012), s İbn Bibi, a.g.e., (1996), s. 216; S. Koca, a.g.e., (1997), s İbn Bibi, a.g.e., (1996), s S. Çetintaş, a.g.e.,(1953), s ; Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk- İslâm Mimarisinde Sanatçılar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995, s. 214.

13 370 İSLÂM ve SANAT Âyeti (Onlar başlarına bir musibet geldiğinde) Doğrusu biz Allah a aidiz ve kuşkusuz O na döneceğiz yazılıdır. 28 Başka bir örneğimizi Isparta ili, Eğirdir ilçesinde Eğirdir Göl ü kıyısında yer alan Eğirdir Han ın inşa kitabesi oluşturmaktadır (Resim 5). Bugün büyük ölçüde yıkılan hanın taç kapısı yerleşimin merkezinde bulunan Eğirdir Dündar Bey Medresesi ne taşınmıştır. Taç kapıyı kuşatan içten ilk bordürün yüzeyine sülüs ile inşa kitabesi yazılmıştır. Bu kitabede Bu mübarek hanın yapımını, büyük sultan yüce şâhenşâh ümmetlerin dizginlerinin sahibi, Arap ve Acem sultanlarının sultanının efendisi, iki kara ve iki denizin sultanı, zamanın Zülkarneyn i, bütün zamanların hükümranı, ikinci İskender, Dünya sultanlarının sultanı, gökyüzünden desteklenen, düşmanlarına karşı muzaffer muvahhitlerin koruyucularına yardımcı olan, kâfirleri ve müşrikleri kahreden, zındıkları ve dik başlıları ezen, haricileri ve azgınları kökünden söküp atan, adaletin dayanağı, halkın güvenci, Allah ın halifesinin yardımcısı, Türk, Ermeni, Şam, Diyarbakır ve Frankların sultanı, Selçuk ailesinin tacı, dünya ve dinin yardımcısı, fetih babası, Keyhüsrev bin Keykûbat bin mutlu sultan Kılıç Arslan bin Mesut bin Kılıç Arslan, Halifenin ortağı, Allah yeryüzünün doğusunda ve batısında mülkünü kalıcı kılsın. 635 senesinde emretti. 29 Eğirdir Han 635 H./ M. yılında Selçuklu sultanı II. Gıyâseddin Keyhüsrev in tarafından inşa edilmiş en büyük boyutlu kervansaraylardan biridir 30. Selçuklu sultanı II. Gıyâseddin Keyhüsrev in hükümdarlığının ilk yılında bu anıtsal yapıyı inşa ettirdiğini görüyoruz. Kitabede hem beşeri, hem de fiziki coğrafya tanımlanarak Sultan kendi hâkimiyetinin sınırlarını çizilmektedir. Özellikle iki kara ve iki denizin sultanı, zamanın Zülkarneyn i, ikinci İskender, kâfirleri ve müşrikleri kahreden, zındıkları ve dik başlıları ezen, haricileri ve azgınları kökünden söküp atan, adaletin dayanağı, halkın güvenci, Türk, Ermeni, Şam, Diyarbakır ve Frankların sultanı, Allah yeryüzünün doğusunda ve batısında 28 A. H. Bayat, a.g.e., (2006), s İ. H. Uzunçarşılı, Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç, Hamid Oğulları Hakkında Malumat, İstanbul: Devlet Matbaası, 1929, s ; E. Combe- J. Sauvaget ve G. Wiet, Répertoire Chronologıque D Épigraphie Arabe, 11, Le Caire: Imprimerie De L Institut Français D Archéologie Orientale, , s , Kitabe No Eğirdir Han için bkz. S. S. Yiğitbaşı, a.g.e., (1972), s ; K. Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 1961, s ; R. Bozer, Eğirdir Han, Anadolu Selçuklu Kervansarayları, (Ed. H. Acun), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007, s ; N. Şaman Doğan, Isparta da Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisi, Konya: Bahçıvanlar Basım sanayi A.Ş., 2008, s

14 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 371 mülkünü kalıcı kılsın tanımlamaları bu kitabede vurgulanmıştır. İkinci İskender ile İskender simgesi olan Zülkarneyn (dünyanın her iki yanına, doğusuna ve batısına hükmettiği için verilen unvan) betimlemesi onun gücüne öykünüldüğünü göstermektedir. Ayrıca kitabenin sonunda da Allah yeryüzünün doğusunda ve batısında mülkünü kalıcı kılsın ibaresi okunmaktadır. Resim 5. Eğirdir Han, Taç Kapı Anadolu da 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra inşa edilen özellikle İlhanlı dönemi yapılarında vergi kitabeleri karşımıza çıkar yılında Kırşehir Emiri/Valisi Caca Bey tarafından yaptırılan Kırşehir Caca Bey Medresesi nin taç kapısında basık kemerli giriş kapısının üzerinde sülüsle yazılmış iki satırlık vergi kitabesi bulunur (Resim 6) 31. Kitabede Hükümdarlığı ebedi kalmasını Allah tan dilediğimiz padişahın adalet 31 Kırşehir Caca Bey Medresesi için bkz. A. Kuran, a.g.e., (1969), s ; M. Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri, II, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1972, s ; A. Temir, Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur El- Din in 1272 Tarihli Arapça Moğolca Vakfiyesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.

15 372 İSLÂM ve SANAT nuri tekmil yaradılış üzerinde parladığı için buyurdular ki Şahne vergisi, Tabkur vergisi, keza Sabun vergisi, Gûşe vergisi ortadan kalksın. Cihana hâkim olan padişahın hükmü ile bu fena (gayri şer î) vergiler tamamıyle ortadan kaldırılmış olduğundan hükümdarın kuvvetli devleti devamlı olması için dua kılınsın. Bundan sonra bu vergiler tekrar vazedecek yahut onları vaz ı için çalışacak olanlar Allah ın gazabına uğrasınlar. Keza keten ekenlere mahsus damga, bunun gibi aşbazlık namına alınan vergiler de kaldırılmıştır. yazısı okunur 32. Kitabede görüldüğü gibi halkın günlük yaşamını olumsuz etkileyen vergilerin kaldırılması buyurulmuştur. Ayrıca yazıda vergileri ortadan kaldıran dönemin hükümdarına dua, vergilerin tekrar konması için çalışanlar için Allah ın gazabına uğrasınlar gibi beddua içermektedir. Resim 6. Kırşehir Caca Bey Medresesi, Taç Kapı, Ayrıntı. Örneklerde görüldüğü gibi Selçuklu dönemi yapı kitabeleri dönemin en önemli yazılı belgelerini, kaynaklarını oluştururlar. Çoğunlukla taç kapılar üzerinde bulunan yapıların kimliğini bildiren bu kitabeler en önemli bilgi kaynaklarıdır. Aynı zamanda taç kapının süsleme programı ile bütünleşen farklı çeşitlemeler yansıtırlar. Bazı yapıların kitabelerinin yanı sıra vakfiyelerinin de olması o dönem hakkında ayrıntılı bilgi edinmemizi kolaylaştırmaktadır. Kitabeler yalnızca yapılar hakkında bilgiler değil, dönemin siyasî tarihine göndermeler yaparak tarihsel ve sosyal olayları birlikte değerlendirmemize ve yorumlamamıza katkı sağlarlar. 32 N. Arıkan- E. Tuğutlu ve Y. Eraslan, Kırşehir Emiri Cacabey ve Medresesi Simetrik Yaklaşımlar, Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yayınları, 2009, s. 34.

16 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 373 KAYNAKLAR Anonim. Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi, (Çev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara: Örnek Matbaası, Arıkan, N. Tuğutlu, E. ve Eraslan, Y. Kırşehir Emiri Cacabey ve Medresesi Simetrik Yaklaşımlar, Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yayınları, Bayat, A. H. (1991). Anadolu Selçuklu Hastane Vakfiyelerinin Tek Örneği Olarak Sivas Dârü ş-şifâsı Vakfiyesi, Türk Kültürü, XXIX/333, s Bayat. A. H. Sivas Dârü ş-şifâsı nın Bilinen ve Bilinmeyen Kitabeleri, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyum Bildirileri 29 Eylül- 01 Ekim 2005, Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2006, s Baykara, T. I. Gıyâseddin Keyhusrev ( ) Gazi- Şehit, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Bilget, B. I. İzzeddin Keykâvus Dârü ş-şifâsı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1990. Cantay, G. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Dârü ş-şifâları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Çetintaş, S. Türk Tarih Kurumu Tarafından Sivas Şifaiyesinde Yaptırılan Mîmârî Hafriyat, Belleten, 3/9, (1939), s Çetintaş, S. Sivas Dârü ş-şifâsı, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, Cevdet, M. Sivas Dârü ş-şifâsı Vakfiyesi ve Tercümesi, Vakıflar Dergisi, 1 (1938), s Combe, E., Sauvaget, J., ve Wiet, G. Répertoire Chronologique D Épigraphie Arabe, 10, Le Caire: Imprimerie De L Institut Français D Archéologie Orientale,1939. Combe, E. Sauvaget, J. ve Wiet, G. Répertoire Chronologıque D Épigraphie Arabe, 11, Le Caire: Imprimerie De L Institut Français D Archéologie Orientale, Esemenli, D. Sinop İli Türk Dönemi Mîmârîsi, İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul Gürkan, K. İ. Selçuklu Hastaneleri, Malazgirt Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1972, s

17 374 İSLÂM ve SANAT İbn Bibi. El Evamirü l-ala iye Fi l-umuri l-ala iye (Selçuk Name) I, (Haz. M. Öztürk), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1996. Kaya, S. I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Koca, S. Sultan I. İzzeddin Keykâvus ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Kuran, A. Anadolu Medreseleri 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları, Laborde, A. L. Voyage de LAsie Mineure, I, Paris Önkal, H. Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Redford, S. Sinop in the Summer of 1215: The Beginning of Anatolian Seljuk Architecture, Ancient Civilizations from Scythia to Sibiria, 16 (2010), s , 538. Redford, S. İktidar İmgeleri Sinop İçkalesindeki 1215 Tarihli Selçuklu Yazıtları, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, Redford, S.- Leiser, G. Taşa Yazılan Zafer Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi, Victory Inscribed the Seljuk Fetihnâme on the Citadel Walls of Antalya, Turkey, Antalya: Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları, Rıdvan Nafîz- İsmail Hakkı. Sivas Şehri, (Haz. R. Toparlı), Sivas: Seyran Yayınları, Sönmez, Z. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk- İslâm Mîmârîsinde Sanatçılar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Safran, M. Alâattin Keykubat ın Otorite Anlayışı ve Ümera Katli Meselesi, Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi, I. Alâeddin Keykubat Özel Sayısı, 3 (1988), s Sözen, M. Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri, I, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, Sözen, M. Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri, II, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, Şaman Doğan, N. Selçuklu Döneminden İki Sultanî Külliye (Kayseri Gevher Nesibe ve Sivas I. İzzeddin Keykâvus Dârü ş-şifâları), Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Anadolu Üniversitesi- Eskişehir Ekim 2011, cilt. 1, (Ed. Z. Demirel Gökalp- N. Çöl- Z. Ertuğrul- S. Alp ve H. Yılmazyaşar), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012, s

18 Selçuklu Yapı Kitâbelerindeki Dinî, Siyasî ve Sosyal Göndermeler 375 Temir, A. Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur El- Din in 1272 Tarihli Arapça Moğolca Vakfiyesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Tuncer, O. C. Son Kazılar Işığı Altında Sivas Şifahanesi Planı, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, X. 1973, Tebliğler, 3. Türk Sanatı Tarihi, İstanbul: Tercüman Gazetesi ve İstanbul Türkiyat Enstitüsü Yayınları, 1979, s Tuncer, O. C. Anadolu Kümbetleri I Selçuklu Dönemi, Ankara: Güven Matbaası, Turan, O. Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınevi, Uyumaz, E. Sultan I. Alâeddîn Keykûbat Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ülkütaşır, M. Ş. Sinop ta Selçuklular zamanına Ait Tarihi Eserler, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnoğrafya Dergisi, 5, (1949), s Ünver, S. Anadolu Selçuklularında Sağlık Hizmetleri, Malazgirt Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1972, s Yakupoğlu, C. Sultan I. İzzeddin Keykâvus ( ), Selçuklu Tarihi El Kitabı, (Ed. R.Turan), Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, s Yılmaz, L. - Tuzcu, K. Antalya daki Türk Dönemi Kitabeleri, SOTA/Turkestan and Azerbaijan Reserch Centre, Haarlem Netherlands, 2010.