ARAP KABİLECİLİK ANLAYIŞININ HZ. OSMAN DÖNEMİ SİYASİ GELİŞMELERİNE ETKİSİ

Transkript

1 T.C. ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI ARAP KABİLECİLİK ANLAYIŞININ HZ. OSMAN DÖNEMİ SİYASİ GELİŞMELERİNE ETKİSİ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Hazırlayan Hasan BARLAK Danışman Yrd. Doç. Dr. İsrafil BALCI Samsun 2006

2 II

3 III Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü'ne Bu çalışma, jürimiz tarafından İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı'nda YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan... Üye Üye Onay Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. / /

4 IV ÖNSÖZ Bir toplumda yaşanan değişim, o toplumun bütün yönleriyle sahip olduğu kültürün yok olması şeklinde anlaşılmamalıdır. Yüzyılların getirmiş olduğu birikim, sosyal bünyeyle bütünleşip o toplumun kimliğini oluşturur. Eski toplum ve uygarlıkların devamı olan medeniyetler geniş bir yelpazede incelendiği zaman siyasî ve sosyal hayata dair anlayışlarının eski yapı taşları üzerine oturduğu görülür. Tarihin çeşitli dönemlerinde neredeyse bütün toplumlarda siyasî ya da dinî içerikli değişim müdahaleleri olmuştur. Toplumsal değişimin gerçekleşmesi daha çok yeni değerler bütününün özümsenmesi ve doğru bir şekilde algılanmasıyla ilgilidir. Birçok toplumda kabul edilen sisteme rağmen bireyin, bazı grupların ya da cemiyetin tamamının, geçmişi hatırlatacak davranışlar içine girdiğinin görülmesi dikkati çeken bir nokta olmuştur. İslâm öncesi Arap toplumunun inanç, ahlâk, siyaset, hukuk ve ekonomi alanlarında sahip olduğu belli değerleri vardı. Bunlar Arap sosyal hayatının vazgeçilmezleri durumundaydı. Araplar için tanımlayıcı anlayışlardan biri de asabiyet yani kabilecilikti. Her kabile kendi konumunu korumanın mücadelesi içindeydi. Asabiyet fertler için çok güçlü bir psikolojik yönlendiriciydi. Öyle ki, kardeş diğer kardeşini amcaoğluna karşı koruyor, başka bir sülâle söz konusu olduğu zaman aynı amcaoğluyla o sülâleye karşı omuz omuza mücadele ediyordu. Kabileler aşağıya doğru daralıyor, yukarıya doğru genişliyor; fakat kabilecilik anlayışı her boyuttaki ilişkide varlığını koruyordu. Aynı kabile içinde bireylerin birbirlerine bağlılıkları göz önüne alınırsa asabiyet aynı zamanda bir yaşam sigortası oluyordu. Her şeye rağmen Arap yarımadasına dağılan bu kabilelerin çatışma üzerine kurulu düzeni, bölgede siyasî birliği engelliyordu. Hayatlarının önemli bir bölümünü savaşlarla geçiren bu toplum birimleri, sosyal yaşantıları gereği, yüksek bir medeniyet de geliştiremiyorlardı. Yarımadanın Müslümanlaşmasından sonra temelde inanç olmak üzere Arap toplumu bütün yönleriyle önemli bir değişim geçirdi. İslâm, eski inanç, anlayış ve uygulamaların bir bölümünü tamamen kaldırmış, bir bölümünü kısmen değiştirmiş, bir bölümüne de dokunmamıştı. Bununla beraber İslâm'ın öngördüğü toplum, öncekinden çok farklı özelliklere sahip olacaktı. Hz. Peygamber'in daveti ve icraatları bu değişimi gerçekleştirmişti. Buna rağmen sahabîlerden bazıları henüz Hz. Peygamber hayattayken İslâm'dan önceki durumlarını hatırlatacak davranışlarda bulunabiliyor ve bizzat Hz.

5 V Peygamber tarafından uyarılıyorlardı. Onun vefatına yakın bir dönemde başlayan ve vefatıyla büyük bir hız kazanan ridde olaylarıyla İslâm toplumunda ilk kırılma yaşanmış ve bu olaylar Hz. Ebû Bekir'in kararlı tutumuyla bastırılmıştı. Hz. Ebû Bekir'den sonra halife olan Hz. Ömer döneminde ise İslâm toplumu içinde ciddi bir sorun yaşanmadı. Hz. Muhammed'in daveti en büyük etkilerinden birini kabilecilik anlayışı üzerinde gösterdi. İslâm asabiyetten kaynaklanan her çeşit olumsuz tutum ve davranışa karşı çıkıyor, bu da en büyük etkisini fertlerin ve kabilelerin birbirlerine karşı durumlarında gösteriyordu. Yarımadanın tamamındaki kabile fertleri, devletin birer vatandaşı konumuna gelmişti. İdaredeki tutarlı uygulamaların da etkisiyle Araplar arasında siyasî birlik sağlanmış oluyordu. Hz. Osman dönemine gelindiğinde İslâm'ın ilk dönemlerindeki olumsuz tutumlarına bağlı olarak kendilerini yönetime uzak hisseden Ümeyyeoğulları için yeni bir dönem başladı. İktidarının başından itibaren özellikle Ümeyyeoğulları açısından olumlu icraatlar yapan halifenin uygulamaları farklı etkenlerle birlikte, zamanla Emevî sülâlesine karşı diğer kabile mensuplarında reaksiyona sebeb oldu. Böylece toplumda kabileye bağlı çekişmeler kendini gösterdi. Özellikle garnizon şehirlerine yerleştirilen bedevi Araplar olayları kabile aklıyla yorumlarken, iktidarın temsilcileri ise kendi adlarına olsun kabile duruşunu kıramıyorlardı. Gelişmeler Hz. Osman'ın öldürülmesini beraberinde getirdi. Biz bu çalışmamızda Arap kabilecilik anlayışının Hz. Osman dönemi siyasî gelişmeleri üzerine etkilerini inceledik. Tarihî olayları tek nedene bağlayarak açıklamak hem eksik hem yanlış anlaşılmaya neden olacağından konumuzun özüne bağlı kalarak olayların dinî, siyasî, ekonomik, diğer yönlerine değinmeyi ihmal etmedik. Bununla beraber ülkede yaşanan çalkantılara Arap sosyo-politik hayatının kabile zemini üzerine kurulmasının imkân verdiğini gördük. Bu bağlamda döneme damgasını vuran Kureyşçevre kabileler ve Emevî-Haşimî çekişmesi tezimizin odağında yer aldı. Araştırma konusunun seçimi ve yürütülmesi esnasında büyük emeği olan danışman hocam Yrd. Doç. Dr. İsrafil Balcı'ya teşekkürü önemli bir borç bilirim. Ayrıca çalışmam boyunca yakın ilgi ve desteklerini gördüğüm hocalarımız Prof. Dr. Osman Zümrüt'e, Prof. Dr. M. Zeki Terzi'ye, Yrd. Doç. Dr. Kenan Ayar'a ve eşim Yasemin Barlak'a minnettarlığımı belirtmek isterim.

6 VI İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...IV İÇİNDEKİLER.VI ÖZET. IX ABSTRACT...X KISALTMALAR...XI GİRİŞ... 1 A. Araştırmanın Kaynakları ve Metodu....1 B. Arap Toplumunda Kabile Yapısı ve Kabilecilik Anlayışı 5 a. Araplarda Kabile ve Arap Soyları..5 b. Arap Kültüründe Kabilecilik Anlayışı.10 c. Kureyş Kabilesi 13 C. İslâmî Dönemde Kabilecilik a. Hz. Muhammed Dönemi..17 aa. İslâm'ın Kabilecilik Anlayışına Bakışı...17 ab. Hz. Muhammed Döneminde Kabilecilik...19 b. Hz. Ebû Bekir Dönemi. 23 c. Hz. Ömer Dönemi 26 BİRİNCİ BÖLÜM HZ. OSMAN DÖNEMİNDE KABİLECİLİK 29 A. Hz. Osman'ın Halife Seçilmesi...29 a. Şûra Olayı ve Kabile İlintisi.29 b. Ümeyyeoğullarını İktidara Taşıyan Sebepler..43 B. Hz. Osman'ın Halife Seçilmesinden Sonra Kabilecilik Açısından Yaşanan Gelişmeler 48 a. Fetihlerden Sonra Kabilelerin Yerleşimi.48 b. Ümeyyeoğullarında Kabilecilik Kültürünün Yeniden Dirilmesi. 52 c. Atamalarda Kabile Faktörü..53

7 VII ca. Kûfe 55 cb. Mısır...58 cc. Basra...59 cd. Şam.60 ce. Medine 62 d. Hz. Osman Dönemi Fetih Hareketlerinde Kabile 63 e. Eyaletlerde Ortaya Çıkan Kabilecilik Reaksiyonları...71 ea. Saîd b. el-âs'ın Sevad Arazisine Bakışına Kabile Başkaldırısı..71 eb. Muaviye b. Ebî Süfyan'ın Kureyş Bildirisi 74 ec. Basra'ya ve Şam'a Gönderilen Farklı İki Sürgün ed. Kur'an'ın Kureyş Lehçesine Göre Düzenlenerek Çoğaltılması..83 İKİNCİ BÖLÜM HZ. OSMAN'A KARŞI GELİŞEN MUHALEFETTE KABİLE FAKTÖRÜ.85 A. Hz. Osman'ın Akrabalarıyla İlgili Tutumu.85 B. Arap Kabilelerinin İktidara Bakışı..89 a. Kureyş'e Muhalefet..89 b. Ümeyyeoğullarına Muhalefet..96 C. Hz. Osman'a Karşı İslâm Adına Yapılan Muhalefetin Kabilecilik Açısından Değerlendirilmesi a. Ebû Zer el-gıfârî Olayı..101 b. Ammâr b. Yâsir'in Muhalefeti c. Ubade b. es-sâmit'in Muhalefeti 106 D. Abdullah b. Sebe ve Yemen Kabilelerinin Siyasal Gelişmelerle İlgisi 107 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İKTİDAR MUHALEFET İLİŞKİLERİNDE KABİLE VE HZ. OSMAN'IN ÖLDÜRÜLMESİ.115 A. Emevî-Hâşimî Çekişmesi ve Hz. Osman'ın Uygulamaları a. Eyaletlere Müfettiş Gönderilmesi..118 b. Olağanüstü Valiler Toplantısı 119

8 VIII c. İsyan Hareketi ve Halifenin Kuşatılması d. Mervan b. Hakem ve Kabileci Davranışları e. Medine Baskınını Önleme Girişimleri B. Hz. Osman'ın Öldürülmesi 135 SONUÇ.141 BİBLİYOGRAFYA.145

9 IX ÖZET İslâm'dan önce Arap siyasî ve sosyal hayatının temelini kabile yaşantısı oluşturuyordu. Kabile yaşantısı İslâm'dan sonraki dönemde de devam etmiştir. Özellikle Hz. Osman döneminde ortaya çıkan siyasî kargaşada kabile reaksiyonlarının daha yoğun bir şekilde yaşandığı dikkat çekmektedir. Bu çalışma sözü edilen siyasî olaylardaki kabile rolünü irdelemektedir. Araştırmanın giriş bölümünde Arap kabile yapısı ve kabilecilik anlayışını irdeledik. Birinci bölümde Hz. Osman döneminde gelişen siyasî hadiselerde kabile faktörünü ele aldık. Bu bağlamda Hz. Osman'ın halife seçilmesi, Emevîlerin hilafeti ele geçirmeleri, önemli idari görevlere bu kabileden atamaların yapılması, Hz. Osman dönemindeki fetih hareketlerinde kabile faktörü ve önemli merkezlerde meydana gelen siyasî olaylarda kabile etkisi üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Hz. Osman'a karşı gelişen muhalefet hareketleri kabile düzleminde incelenmiştir. Ayrıca Arap kabilelerinin iktidara karşı tutumu ve bazı ileri gelen kişilerin bireysel muhalefeti gibi konular ele alınmıştır. Tezin üçüncü bölümünde Emevî-Hâşimî mücadelesi ve bu bağlamda her iki kabilenin birbirine karşı rekabeti ele alınmıştır. Ayrıca eyaletlerde ortaya çıkan siyasî olayların araştırılması için müfettişler görevlendirilmesi, isyan hareketi ve bu bağlamda kabile tutumunun söz konusu olaylarla ilintisi gibi konular ele alınmıştır. Son olarak Hz. Osman'ın öldürülmesi, kabile boyutuyla ele alınıp değerlendirilmiştir.

10 X ABSTRACT Before Islam, political and social life of Arabs was based on tribal life. And the same sytem went on even after Islam. It is also noteworthy that tribal reactions were immense in the political unrest that appeared at the time of Caliph Othman. This study aims to investigate the role of tribe on these events. In the introduction, the structure of Arab tribes and the notion of tribalism are discussed. In the first chapter the role of tribes in political events at the time of Caliph Othman was dealt with. In this sense, we pointed out that Caliph Othman's election as caliph, the Umayyads' capturing the caliphate, designation of people from this tribe for important positions, tribe as a factor in the conquest movements at the time of Caliph Othman, and the effect of the tribes on the political events which took place in important centers. In the second chapter, the emergence of opposition movements against Caliph Othman were examined in terms of tribalism. In addition, in this section, the attitudes of Arab tribes towards the government and the personal opposition of some political establishment are handled. In the third chapter, the struggle between Umayyads and Hashimis and the rivalry between them are handled. We also examined nomination of inspectors to investigate the political events which happened in the provinces, rebellion movements and the connection between the events in the question and tribalism. Finally we made an evaluation about Caliph Othman's assasination and its connection with the tribalism.

11 XI KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen madde a.g.mk. : Adı geçen makale A.Ü.İ.F. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi b. : Bin bt. : Bint bkz. : Bakınız b.y.y. : Basım yeri yok çev. : Çeviren DİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi H., h. : Hicrî Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti İA : İslâm Ansiklopedisi İ.Ü.E.F. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi M., m. : Milâdî M.Ü.İ.F. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi M.Ö. : Milattan önce M.S. : Milattan sonra M.E.B. : Millî Eğitim Bakanlığı OMÜİFD : Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi öl. : Ölüm tarihi s. : Sayfa thk. : Tahkik t.y. : Tarih yok TDV : Türkiye Diyanet Vakfı T.C. : Türkiye Cumhuriyeti tsh : Tashih tlk : Ta'lik T.T.K. : Türk Tarih Kurumu Yay. : Yayınları

12 1 GİRİŞ A. Araştırmanın Kaynakları ve Metodu İslâm tarihinde Müslümanlar arasında yaşanan ilk ciddi çalkantının, "fitne" olarak isimlendirilen, Hz. Osman dönemindeki iç karışıklıklar olduğu söylenebilir. Ele aldığımız bu dönemin belki en önemli özelliği İslâm öncesi Arap toplumunda egemen olan kabile kültürünün yeniden dirilmeye başlamasıdır. Tarihçiler Hz. Osman dönemi siyasî gelişmelerinde Arap kabile asabiyetinin önemli bir etkisi olduğunda neredeyse hemfikirdirler. Bu nedenle tezimize Arap toplumunda kabile kültürüyle ilgili açıklamalardan başlamayı uygun bulduk. Klasik tarih kaynaklarında olaylar daha çok belli bir sıraya göre ve zaman zaman ana hatlarıyla, bazen de detaylı olarak verilmiştir. Bu olaylar tarihçinin olaylara bakış açısına ya da psikolojik şartlanmalarına göre kurgulanmıştır. Kitapların yazılmış olduğu dönemlerdeki tarih anlayışı da, olayların bize belli bir anlayışla aktarılmasını sağlamıştır. Araştırmamızda kullandığımız kaynaklardan kabilecilikle ilgili olguları seçerek tesbit etmeye çalıştık. Olaylar aktarılırken kabile vurgusu yapılmamışsa da, adı geçen kişi ya da grupların kabilelerinden hareketle kabile ilgisini görmeye çalıştık. Hz. Osman döneminde gelişen siyasî olayları kabile faktörü açısından incelediğimizden, Arap kabile asabiyeti ile doğrudan ilgisi olmayan hâdiselere ancak konumuzdaki bütünlüğü bozmayacak ölçüde değindik. Kaldı ki, olayları bütün yönleriyle ele almak çalışmamızın amacına uygun düşmeyecekti. Araştırmamızın özelliği gereği olayları aktarırken kronolojik sıraya sürekli riayet edemesek de, akıcılığı korumak amacıyla belli bir düzen içinde yazmaya gayret ettik. Tetkiklerimizi yaparken bilimsel objektiflik ilkesine bağlılığı hedef edindik. Konumuzla ilgili yazılmış ulaşabildiğimiz bütün kaynak ve araştırmalardan yararlanmaya çalıştık. Rivayetleri sadece aktarmakla kalmayıp, ilgili konudaki değerlendirmelerle çalışmamızı zenginleştirdik. Ayrıca olayları ele alırken kendi yorumlarımızı katmayı da ihmal etmedik. Araşmamızda İslâm öncesi dönemde Arap kabileleri ve kabilecilik anlayışı ile ilgili olarak, İbn Hazm'ın (456/1064) Cemheretü Ensâbi'l Arab'ı, 1 Nüveyrî'nin 1 İbn Hazm Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, Cemheretu Ensâbi'l-Arab, thk. ve tlk. Abdüsselâm Muhammed Harun, Dâru'l-Mearîf, Kahire, t.y.

13 2 (733/1332) Nihayetü'l-Ereb'i, 2 İbn Haldun'un (808/ ) Mukaddime'si, 3 Cevad Ali'nin el-mufassal'ı, 4 Ahmed Emin'in Fecrü'l İslâm'ı, 5 Şemseddin Günaltay'ın İslam Öncesi Araplar ve Dinleri 6 Neşet Çağatay'ın İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, 7 yararlandığımız kaynaklardan başlıcalarıdır. Kavramlar için İbn Manzur'un (771/1369) Lisânü'l Arab'ını 8 ve Zebîdi'nin (1205/1790) Tâcu'l Arûs'unu, 9 kullandık. Bu eserlerden çalışmamızla ilgili olarak verilmiş bilgileri özenle seçmeye gayret ettik. Hz. Peygamber döneminde yaşanan olayları en ayrıntılı olarak aktaran kitaplar siyer ve meğazi eserleri olduğu için İbn İshak (151/768), 10 Vakidî (207/823), 11 İbn Hişam (218/833), 12 bu bölümde eserlerini kullandığımız müelliflerin başlıcalarıdır. Bu kaynaklarda İslâm öncesi dönemle ilgili olarak çeşitli bilgiler bulunmaktadır. İslâm öncesi dönemle ilgili yaptığımız açıklamalarda bu eserlerden yararlanmayı ihmal etmedik. Konumuzla ilgili hadisleri ise Buharî (256/870) 13 ve Müslim'den (261/874) 14 aldık. Tabakât sınıfına giren kaynaklardan İbn Sa'd'ın (276/889) Tabakâtü'l Kübrâ'sı, 15 Belâzurî'nin (279/892) Ensâbu'l Eşrâf'ı, 16 İbnü'l-Esîr'in (630/1232) Üsdü'l Ğâbe'si 17 ve İbn Hacer'in (852/1448) Tehzîb'inden 18 yararlandık. Bu eserleri özellikle araştırmamızda adları geçen şahıslar ve kabileleri hakkındaki bilgi vermek için 2 Nüveyrî Şihabüddin Ahmed b. Abdülvahhab, Nihayetü'l-Ereb fî Fünîni'l-Edeb, I-XXVII, Dâru'l- Kütüb, Kahire, t.y., 3 İbn Haldun, Mukaddime, çev. Zakir Kadirî Ugan, I-III, M.E.B. Yay., İstanbul, Cevad Ali, El-Mufassal fî Tarihi'l-Arab Kable'l-İslâm, I-X, Beyrut, Ahmed Emin, Fecrü'l-İslâm, Dâru'l Kitabi'l-Arabî, Beyrut, Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, Sadeleştirenler: M. Mahfuz Söylemez, Mustafa Hizmetli, Ankara Okulu Yay., Ankara, Neşet Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi Ve Cahiliye Çağı, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, İbn Manzur, Lisânü'l-Arabu'l-Muhit, I-III, Dâru Lisâni'l-Arab, Beyrut, Seyyid Muhammed Murtaza Zebîdî, Tâcu'l-Arûs, I-X, Dâru'l-Fikr, b.y.y., t.y. 10 İbn İshak, Muhammed b. Yesâr, Sîretü İbn İshak, thk. ve ta'lîk: Muhammed Hamidullah, hayra hizmet vakfı, Konya, Vâkıdî Muhammed b. Ömer, Kitabü'l-Meğâzî, thk. Marsden Jones, I-III, Âlimu'l-Kütüb, Beyrut, İbn Hişâm Ebû Muhammed Abdülmelik b. Eyyûb el- Himyerî, es-sîretu'n-nebeviyye, thk. Mustafa es-saka ve diğerleri, I-IV, Kahire, Buhârî Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahihu'l-Buharî, Düzenleyen, Mustafa Dîb el-buğâ, Dâru İbn Kesîr, Beyrut, Müslim, Ebû'l-Hüseyn Müslim b. Haccac el-kuşeyrî en-neysaburî, Sahihu Müslim, thk. Muhammed Fuad Abdülbaki, 33/İmâret, 1850, (III, 1478), Dâru Ehyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, b.y.y., İbn Sa'd Muhammed, et-tabakatü'l-kübrâ, I-VIII, Dâru Sadr, Beyrut, t.y. 16 Belâzurî Ahmed b. Yahya b. Câbir, Ensâbü'l-Eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd Ziriklî, I-XI, Dâru'l- Fikr, Beyrut, İbnü'l-Esîr İzzüddin Ebi'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdülkerim el-cezerî, Üsdü'l-Ğâbe fî Ma'rifeti's-Sahabe, I-VII, thk. ve tlk., Muhammed İbrahim el-bina, Muhammed Ahmet Âşûr, Dâru'ş- Şa'b, Kahire, İbn Hacer Şihâbüddin Ebi'l-Fadl Ahmed b. Ali el-askalanî, Tehzîbü't-Tehzîb, I-XII, Dâru Sadr, Beyrut, 1968.

14 3 kullandık. Özellikle Ensâbu'l Eşrâf'ın bazı detaylı anlatımlarından alıntı yapma imkânı bulduk. Genel tarih kitaplarından Taberî'nin (310/922) Tarih'i, 19 İbnü'l-Esîr'in (630/1232) el-kâmil'i 20 başvurduğumuz temel kaynaklardandır. Her iki eser de araştırdığımız dönem hakkında detaylı bilgi verdiği için bu eserlere sık sık başvurduk. Halife'nin (240/854) Tarih'i 21 çalışmamızda yararlandığımız diğer temel kaynaklardan birisidir. Hz. Osman dönemi olayları hakkında önemli bilgiler veren bu eseri, rivayetlerinin de tercih edildiğini düşünerek sıkça kullandık. Ümeyyeoğullarını iktidara taşıyan sebeplerlerle birlikte Emevî-Haşimî çekişmesini işlerken özellikle Makrizî'den (845/1444) 22 yararlandık. Bunlardan başka İbn Şebbe (262/876), 23 Ya'kubî (294/897), 24 Mes'ûdî (845/1444), 25 İbn Kuteybe (276/889), 26 eserlerinden yararlandığımız diğer müelliflerdendir. Fetih hareketleri ve sonrasındaki kabile iskânı konusunda Belâzurî'nin (279/892) Futûhu'l-Buldân'ı 27 ve İbn A'sem'in (314/926) 28 el-futûh'u müracat ettiğimiz kaynaklardandır. Ayrıca coğrafya kaynaklarından Yâkut el-hamevî'nin (626/1229) Mu'cemu'l-Buldân isimli eserini 29 kullandık. İbrahim Sarıçam, 30 ve Ethem Ruhi Fığlalı'nın 31 yapmış olduğu araştırmalar konumuzun ilgili başlıklarında bize önemli ölçüde rehberlik etti. Ayrıca Sabri 19 Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr Taberî, Târîhu't-Taberî; Târîhu'l-Umem ve'l-mulûk, I-V, Dâru'l- Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, İbnü'l-Esîr, İzzüddin Ebi'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, el-kâmil fî't-tarih, XII, Dâru Sadr, Dâru Beyrut, Beyrut, Halife b. Hayyât, Tarihu Halife b. Hayyât Halife b. Hayyât Tarihi, çev. Abdulhalik Bakır, Ankara, Takıyyuddin el-makrizî, Resâilü'l-Makrizî, et-tenazu' ve't-tehasum Fîma Beyne Benî Ümeyye ve Benî Haşim, thk., Ramazan el-bedrî, Ahmed Mustafa Kasım, Dâru'l-Hadîs, Kahire, İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer el-basrî, Tarihu'l-Medineti'l-Münevvere, thk. Fehim Muhammed Şeltut, I-IV, Dâru'l-İsfehan, Cidde, t.y. 24 Ya'kûbî Ahmed b. Ebî Ya'kûb b. Ca'fer b. Vehb b. Vâzıh el-kâtib el-abbâsî, Tarihu'l-Ya'kûbî, I-II, Dâru Sadr, Beyrut, t.y. 25 Mes'ûdî Ebû'l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murûcu'z-Zeheb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, I-IV, Mısır, İbn Kuteybe Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-dîneverî, el-imâme ve's-siyâse, thk. Taha Muhammed Zeynî, I-II, Kahire, 1967; el-mearif, tsh., tlk. Muhammed İsmail Abdullah es-sâvî, İhyau't-Türasi'l-Arabî, Beyrut, Belâzurî Ahmed b. Yahya b. Cabir, Futûhu'l-Buldân, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, İbn A'sem Ebû Muhammed Ahmed, el-futûh, I-IV, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, Yâkut el-hamevî, Şihabüddin Ebî Abdullah Yakut b. Abdillah, Mu'cemu'l-Buldân, Dâru Sadr, Beyrut, İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 2004; İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar Emevî-Hâşimî İlişkileri, TDV Yay., Ankara, Ethem Ruhi Fığlalı, İbâdiye'nin Doğuşu ve Görüşleri, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1983; Çağımızda Îtikadî İslâm Mezhepleri, Selçuk Yay., Ankara, 1990.

15 4 Hizmetli'nin 32 çalışmaları da bize destek oldu. Burada bilgi ve yorumlarından yararlandığımız müelliflerden Ahmed Cevdet'in 33 adını da özellikle anmalıyız. Araştırmamızda batılı bilim adamlarından Wellhausen, 34 Watt, 35 Bernard Lewis, 36 Ostrogorsky 37 istifade ettiğimiz bilim adamları arasındadır. Kabilecilikle ilgili olarak yaptığı değerlendirmelerle göz dolduran Durî'nin çalışmaları 38 konumuza genel bir bakış kazandırması bakımından oldukça faydalı oldu. Aynı konuda İslâm öncesinden başlamak üzere Abbasiler döneminin ortalarına kadar, siyasî olayları akide, kabile ve ganimet bağlamında ele alıp yorumlayan Câbirî'den 39 yararlandık. Kabilecilik konusunda yapılmış Türkçe araştırmalardan Adem Apak'ın Asabiyet'i 40 de yararlandığımız çalışmalar arasındadır. Tezimiz bir giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde öncelikle Arap toplumunda kabile yapısı ve kabilecilik anlayışını Arap soylarıyla birlikte ele aldık. Konumuzla ilgili olarak Kureyş kabilesine özel bir başlık açtık. Daha sonra İslâm sonrası dönemdeki olayları ve uygulamaları kabilecilik bağlamında ele alıp değerlendirdik. Birinci bölümde Hz. Osman döneminde kabilecilik tezahürlerini işledik. Bu bağlamda şûra olayının kabile boyutu, Ümeyyeoğullarının iktidara yürüyüşü öncelikle ele aldığımız konulardan oldu. Daha sonraki olaylarla ilgisi nedeniyle fetihlerden sonraki kabile yerleşimlerini bir başlık altında yazdık. Kabilecilikle doğrudan ilgisi olması nedeniyle Hz. Osman'ın yönetimde yapmış olduğu atamalar, fetihlerde kabilecilik olgusu ve eyaletlerde kabilecilik bağlamında ortaya çıkan gelişmeler bu bölümde ele aldığımız konulardan oldu. 32 Sabri Hizmetli, İslâm Tarihi, A.Ü.İ.F. Yay. Ankara, 1991; "Tarihî Rivâyetlere Göre Hz. Osman'ın Öldürülmesi", A.Ü.İ.F. Dergisi, Cilt: XXVII, Ankara, Ahmet Cevdet, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hûlafa, haz. Mahir İz, I-VI, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, Julius Wellhausen, İslâm'ın En Eski Tarihine Giriş, çev. Fikret Işıltan, İ.Ü.E.F. Yay., İstanbul, 1960; Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara, W. Montgomery Watt, Hz. Muhammed Mekke'de, çev. Rami Ayas, Azmi Yüksel, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1986; İslam'da Siyasal Düşüncenin Oluşumu, çev. Ulvi Murat Kılavuz, Birey Yay., İstanbul, 2001; İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Şa-to, İstanbul, Bernard Lewis, Tarihte Araplar, çev. Hakkı Dursun Yıldız, Anka Yay., İstanbul, Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, T.T.K., Ankara, A. Aziz Durî, İlk Dönem İslam Tarihi, çev. Hayrettin Yücesoy, Endülüs Yay., İstanbul, 1991; İslam İktisat Tarihine Giriş, çev. Sabri Orman, Endülüs Yay., İstanbul, Muhammed Âbid Câbirî, İslâm'da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İstanbul, Adem Apak, Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasî Tarihindeki Etkileri, Düşünce Kitabevi Yay., İstanbul, 2004.

16 5 Çalışmamızın ikinci bölümünde Hz. Osman'a karşı gelişen muhalefeti kabile yönüyle inceleyip değerlendirdik. Bu bağlamda Ümeyyeoğulları, Kureyş kabilesi ve çevre kabilelerin pozisyonlarını iktidar-muhalefet ilişkileri açısından değerlendirdik. Bu bölümde ayrıca Hz. Osman'a karşı İslâm adına yapılan muhalefeti ve bu muhalefetin aktörlerini kabile yönüyle ele aldık. Hz. Osman dönemi fitne olaylarında, özellikle Taberî'de görüşleri ve faaliyetleri hakkında detaylı olarak bilgi verilen Abdullah b. Sebe için ayrı bir başlık açtık. Bu başlığa Yemen kabilelerinin siyasal gelişmelere ilgisini dâhil etmeyi de uygun bulduk. Olayların geldiği son aşamada Hz. Osman'ın uygulamaları, Emevî-Haşimî çekişmesi, Mervan b. Hakem'in tutumu ve Hz. Osman'ın öldürülmesiyle sonuçlanan kuşatma girişimi üçüncü bölümde incelediğimiz konulardır. Çalışmamızı Hz. Osman döneminde yaşanan gelişmelerin kabilecilikle ilgili boyutunun değerlendirildiği bir sonuç bölümüyle bitirdik. Araştırmamızda pratik olması bakımından dipnot ve bibliyografyada müellif isimlerinin başındaki belirleyici tanım edatlarını kullanmadık. Hem konunun daha net görülmesini sağlamak, hem anlatımın akışını bozmamak için gerekli yerlerde aktarmayı uygun gördüğümüz bilgiyi dipnotta verdik. B. Arap Toplumunda Kabile Yapısı ve Kabilecilik Anlayışı a. Araplarda Kabile ve Arap Soyları Arapça bir sözcük olan kabile kelimesi KBL kökünden gelmektedir. Kabile, sözlükte kuyunun başındaki kaya ve iki yanından onu güçlendiren destek, aynı babanın çocukları, bir ağacın dalları, 41 karşılıklı bir şekilde duran, birbirine geçmiş kafatası kemiklerinden her biri 42 gibi anlamlara gelir. Istılah anlamı ise, üyelerini ortak bir soy altında birleştiren topluluk 43 demektir. Buradaki soy birliği mutlaka kan bağı ifade etmeyip, bireyin o kabileden olduğuna inanmasıyla da gerçekleşir. 44 Arap toplumunda en büyük birlik kabiledir. Bu topluluktan bir ağacın dalları gibi küçük alt boylar türemektedir. 45 Toplumları bir araya getiren alt birimler insan vücudunun bazı 41 İbn-i Manzur, (a.g.e.), III, 12; Zebîdî, (a.g.e.), VIII, Zebîdî, (a.g.e.), VIII, Rağıb el-isbehânî Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal, el-müfredât Fî Garîbi'l-Kur'an, Kahraman Yay., İstanbul, 1986, s. 592; Zebîdî, (a.g.e.), VIII, 72; İbn-i Manzur, (a.g.e.), III, Zebîdî, (a.g.e.), VIII, Cevad Ali, (a.g.e.), I, 511.

17 6 organlarına benzetilmek suretiyle, aynı atadan gelen ve birbirine kan bağıyla bağlı olan insan topluluklarına kabile adı verilmiştir. 46 Kabile, akrabalık ve görev bilinciyle birbirine bağlanan üyelerini, siyasal özerklik duygusu ve kabile ekseninde gerçekleşen toplumsal uyuma sahip bireyler olarak yetiştiren sosyal bir yapı olarak da tanımlanabilir. 47 Arap kabilelerinin küçükten büyüğe ya da büyükten küçüğe doğru derecelendirilmesi hakkında farklı isimler bulunmakla birlikte, kabile kavramının bütün sınıflar için ortak olarak kullanıldığı söylenebilir. Bu sınıfların derecelendirilmesi için genel olarak onlu bir sistem kabul edilir. Sıralama büyükten küçüğe doğru; cizm, cumhur, şa'b, kabile, imâre, batn, fahz, aşîre, fâsıla, raht şeklindedir. 48 İbnü'l-Kelbî, şa'b, kabile, imâre, batn ve fahz şeklinde bir derecelendirme yaparak şa'bı en üst sınıfa koymuştur. 49 Araplarda en yakın nesep ilişkisi kardeşlik, babalık ve amcalık olarak kabul edilmiştir. Böylece aşağıdan yukarıya doğru birinci basamakta aile yer alır. Ardından fâsila, batn, imâre ve diğer sınıflar gelir. 50 Arabistan yarımadasındaki Arapların çoğu göçebe kabile hayatı yaşamaktaydı. Yerleşik hayat yaşayanlar da bir medeniyet geliştirme gayreti içinde olmadı. Yemen bölgesi gibi medenileşmiş bölgeler bulunmakla beraber yarımadanın geneli göçebedir. Araplar, toplumsal düzenlerini kendi aralarında sağlayan kabilelere bölünmüş durumdaydılar. Kabileler arasında sıkı bir ilişki ağı olmakla beraber, sürekli çekişme içindeydiler. İki veya daha çok kabilenin saldırmak, baskınları engellemek ya da diğer nedenlerle birleşip anlaştıkları olurdu. 51 Kabileleri idare ve siyaset açısından ele aldığımızda şunu görmekteyiz. Bu alanlardaki yetkiler asabiyet ve buna bağlı olarak adayın etki gücüyle ilişkiliydi. Benzer özelliklere sahip adaylar olduğunda yaşlı olan tercih ediliyordu. Araplarda yaşlı anlamına gelen "şeyh" kelimesinin başkan anlamında da kullanılması bu duruma işaret 46 Casim Avcı, Recep Şentürk, "Kabile", DİA, İstanbul, 2001, XXIV, Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, çev. Osman Akınbay, Derya Kömürcü, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1999, s Nüveyrî, (a.g.e.), II, 277, Zebîdî, (a.g.e.), VIII, 72. Bu tasnifler hakkında çeşitli bilgiler için bkz. Cevad Ali, el-mufassal, I, Corci Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, çev. Zeki Megamiz, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1974, IV, 17, Emin, (a.g.e.), s. 4.

18 7 etmektedir. 52 Kabile reisi bir kral gibi görev dağıtma ya da ceza verme yetkilerine sahip değildi. Onun daha çok hakemlik yetkisine sahip olduğu söylenebilir. Kabile içindeki aile üyelerinden oluşan bir de meclis bulunmaktaydı ki, bunlar kamuoyunun sözcüleri konumundaydılar. Hak ve ödevler kabile içindeki aileler arasında paylaşılır, dışarıdan müdahale söz konusu olamazdı. 53 Uçsuz bucaksız çöl ortamında kendilerine özel bir hayat yaşayan kabileler kendilerini tek başına ve kendilerine egemen özgür bir varlık kabul ederlerdi. Kabile kendisini en azından egemenlik açısından diğer kabilelerle eşit görürdü. 54 Araplar eski zamanlarda yarımada ve çevresinde bazı devletler kurmuşlardır. Yemen'de Maîn (M.Ö ), Sebe (M.Ö ) ve Himyerîler (M.Ö. 115-M.S. 525), Kuzey Arabistan'da Nabatî (M.Ö. IV. yüzyıl-m.s. 106), Tedmür (M.Ö M.S. 273), Gassânî (M.Ö. III. yüzyıl-m.s. 634), Hîre (M.S. III. yüzyıl 634) ve Kinde (M.S. V-IV. Yüzyıl) gibi devletler bunlardandır. 55 Milâdî VI. Yüzyılda Arap yarımadası yeni bir döneme girmişti. Yerleşik hayat yerine daha çok kabile hayatının geçerli olduğu saha genişledi. Hatta kabile merkezli kavramlar yerleşik hayat yaşayan toplumlarda bile belirgin bir erk haline gelmişti. 56 Burada İslâm öncesi Arabistan'daki emirliklerden bahsetmek de yerinde olacaktır. Bunların başında "melik" unvanlı kabile kralları bulunmaktaydı. Otorite alanları temelde bölgesel ve kendi kabilelerinin topraklarıyla sınırlı olan bu kralların bazı durumlarda birkaç kabilenin birleşmesiyle toprakları kabile federasyonu şekline dönüşerek egemenlik sahaları genişleyebilirdi. 57 Yemen'de, Basra körfezi kıyılarında ve Suriye'nin güneyinde kurulan emirliklerde kralların soyundan olmak veya idareyi elinde bulunduran kabileye mensup olmak asalet nedenlerindendi. Hicaz bölgesinde ise teşkilatlanmış bir yönetim bulunmakla beraber buradaki siyasî yapının bilinen anlamıyla bir devletin özelliklerini taşıdığını söylemek güçtür. Mekke'de Kureyş, Medine'de Evs ve Hazrec, Taif'te Sakif bu şehirlerin önemli kabilelerindendi. 52 Zeydan, (a.g.e.), IV, Lewis, (a.g.e.), s Câbirî, (a.g.e.), s Hakkı Dursun Yıldız, "Arap", DİA, İstanbul, 1991, III, Ayrıca bkz. Çağatay, (a.g.e.), s Durî, İslam İktisat Tarihine Giriş, s Khalil Athamina, "İslam Öncesi Arabistan'da Kabile Kralları", çev. İsrafil Balcı, Celal Emanet, OMÜİFD, Sayı: 18 19, Samsun, 2005, s. 193.

19 8 Buna bağlı olarak Araplarda ait olduğu soyu bilmek toplumsal imaj açısından kaçınılmazdı. Bu durum Nesep ilmini tetikleyen önemli belirleyicilerden olmuştur. 58 Tarihçiler, kabilelerin soylarının belirlenmesine büyük önem vermişlerdir. Fakat bu konuda verilen bilgilerin bir kısmı tartışmalıdır. 59 Bütün Arapların soylarının Nûh'un oğlu Sâm'a dayandığı rivayet edilmektedir. 60 Nesep bilginleri, kuzey Araplarının Hz. İsmail'e, güney Araplarının ise Kahtan'ın soyuna dayandığını söylerler. Bu kabul, Tevrat'ta geçen bir bilgiye dayanmaktadır. 61 Klasik olarak güney Arapları için Yemenliler ya da Kahtanîler, kuzey Arapları için Adnanîler denilmektedir. Olaylar ve birbirini takip eden savaşlar Adnanîlerle Kahtanîler arasındaki düşmanlığı körükleyerek, birbirlerine karşı sürekli çekişme halinde olmalarına sebep olmuştur. Zaman içinde Kahtanîler neseplerini çeşitli yollardan Adnanîlere katmışlardır. Kahtanîler de dâhil edilerek bütün Arapların soylarını Hz. İsmail'e bağlayanlar da vardır. 62 Klasik kaynaklarda geçen genel bir katagoriye göre Araplar Aribe, Mütearribe, Müsta'ribe olmak üzere üç kısma ayrılırlar. Bu tasnife göre Âd, Semûd, Tasm, Cedis gibi soyu tükenen kavimler Arabü'l-Aribe olarak ifade edilir. Arabü'l-Aribe'nin dilini kullanarak onların yaşadığı bölgeyi yurt edinen Kahtanoğullarına Arabü'l-Mütearribe denir. Arabü'l-Müsta'ribe ise İsmailoğullarından olan Adnanîler için kullanılır. 63 Değişik açıklamalar bulunmakla beraber, Arap soylarının geleneksel olarak iki kategori altında değerlendirildiğini söyleyebiliriz. Bunlar, Arab-ı bâide ve Arab-ı bâkiye olarak isimlendirilirler. Birinci gruba dahil olanlar, tarihin önceki dönemlerinde yaşayarak çeşitli nedenlerle yok olmuş toplumlardır. Arab-ı bâide'nin önde gelen kolları, Âd, Semûd, Medyen, Tasm, Amâlika, Câsim, Abdi Dahm, Ubeyl, Hadûra, Cedîs ve Birinci Cürhüm kavimleridir. 64 Soyları devam eden Araplara ise Arab-ı bâkiye denilmektedir. Arab-ı bâkiye de, Arabistan Arapları olarak bilinen Arab-ı âribe ve Araplaşmış Araplar şeklinde tanımlanan Arab-ı müsta'ribe olmak üzere iki başlık altında ele alınmaktadır. Arab-ı 58 Çağatay, (a.g.e.), s Emin, (a.g.e.), s İbn Hişâm, (a.g.e.), I, İbn Hazm, (a.g.e.), s Emin, (a.g.e.), s Nüveyri, (a.g.e.), II, 292; İbn Hazm, (a.g.e.), s Yıldız, DİA, (a.g.m.), s. 273; Ayrıca bkz. Emin (a.g.e), s. 6; Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, M.Ü.İ.F. Yay., İstanbul, 1995, I, 56.

20 9 Âribe olarak bilinen bu birinci gruba Kahtanîler 65 denilmektedir. Anavatanları Yemen olan bu Araplar 66 önce, Cürhüm ve Ya'rub olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Ayrıca, Ya'rub'dan da Kehlân ve Himyer adındaki iki farklı koldan birçok kabile türemiştir. Sözünü ettiğimiz bu kabileler, değişik zamanlarda çeşitli nedenlere bağlı olarak anavatanlarından göç etmiş ve Arabistan Yarımadasında çeşitli bölgelere yerleşmişlerdir. Kehlânîlerden olan Ezd kabilesi kuzeye göç etmiştir. 67 Güçlü bir kabile olan Ezd Umman'da hüküm sürdü. Şam'ın doğusunda devlet kuran Gassanîler ve Kureyş'ten önce Mekke'ye gelen Huzaa kabilesi de bunlardandır. 68 Bunlardan olan Sa'lebe b. Amr, Hicaz tarafına yönelerek Medine'ye yerleşti. Evs ve Hazrec kabileleri onun soyundan gelmiştir. Hârise b. Amr ise önce Merrüzzahrân'a yerleşti. Daha sonra Mekke'ye geldi. Bu sırada Mekke'de Cürhümlüler oturmaktaydı. Onlarla girdiği mücadeleden galip çıkarak burayı kendisine yurt edindi. İmrân b. Amr Uman'a, Cefne b. Amr Suriye'ye, Lahm ve Cüzâm kabileleri Hîre'ye, Tay kabilesi Ecâ ve Selmâ Dağlarına, 69 Cüzam'a nispet edilen 70 Kinde kabilesi önce Bahreyn, sonra Hadramut ve son olarak da Necid'e yerleşti. 71 Arab-ı Müsta'ribe olarak isimlendirilenler kökenleri itibariyle Arap olmayıp, sonradan Araplaşanlardır. Bunlara Adnanîler, İsmâilîler, Meaddîler, Nizârîler denilmektedir. Küçük yaşta Mekke'ye gelen Hz. İsmail, Kahtanî soyundan gelen Cürhümlüler arasında büyüyüp yetişti. Hz. İsmail burada evlendi ve bu evliliklerinden doğan çocuklar büyüyüp, zemzem kuyusu civarında yerleştiler. Daha sonra onlardan her biri bir kabilenin reisi oldu. Hz.İsmail'in soyundan gelenler, Cürhümlüler'e karışarak Araplaştığı için bunlara Arab-ı Müsta'ribe denildi. Soyları Adnan'a ulaşan başlıca kabileler şunlardır: Adnân, Mead, Nizâr (İyâd, Enmar, Rebîa, Mudar), Rebîa (Esed, Aneze, Abdülkays, Vâil), Mudar (Kays Aylan, İlyâs), Kays Aylan (Süleym, Hevâzin, Gatafân), Gatafân (Abs, Zübyân), İlyâs (Temîm, Huzeyl, Esed, Kinâne), Kinâne (Kureyş), Kureyş (Cemûh, Sehm, Adiy, Mahzûm, Teym, Zühre, Kusay), Kusay (Abdüddâr, Esed b. Abdüluzzâ, Abdümenâf), Abdümenâf (Abdüşems, Nevfel, Muttalip, 65 Kahtanî kabileler için bkz. İbn Hazm, (a.g.e.), Hitti, (a.g.e.), I, 56; Yıldız, DİA, (a.g.m.), s Yıldız, DİA, (a.g.m.), s Emin, (a.g.e), s Yıldız, DİA, (a.g.m.), s Emin, (a.g.e), s Yıldız, DİA, (a.g.m.), s. 273.

21 10 Hâşim). 72 Rebîa'nın en meşhur kabileleri Esed ve Vâil, Mudar'ın en meşhur kabileleri ise Kays Aylan, Temîm, Huzeyl'dir. 73 Adnanîlere mensup kabileler çoğaldıkça, Mekke'den ayrılarak Arabistan Yarımadası'nda değişik bölgelere yayıldılar. Abdülkays kabilesi Bahreyn'e, Benû Hanîfe Yemâme'ye, Bekir b. Vâil kabilesinin bir bölümü Yemâme ile Bahreyn arasına, Tağlib el-cezîre'ye, Temîm'in bir kısmı Bahreyn'e, diğerleri de Basra'ya, Süleym Medine yakınlarına, Sakîf Tâif'e, Hevâzin Evtâs'a, Esed ile Teymâ Kûfe'ye, Zübyân da Teymâ ile Havran arasında bir bölgeye, Kinâne kabilesi de Tihâme'ye yerleşti. Bu kabileler içerisinde yerleşik hayat süren Kureyş kabilesi hariç, diğer Adnanî kabileler, Tihâme, Necid ve Hicaz'da göçebe ya da yarı göçebe bir hayat yaşamaktaydılar. 74 b. Arap Kültüründe Kabilecilik Anlayışı Arapça bir kelime olan asabiyet ASB kökünden gelmektedir. Bu kökten türemiş asabiyet kelimesiyle yapı ve anlam yakınlığına sahip sözcüklerde genel olarak şu anlamlar vardır: "Eklem bağları, kendisiyle bağlanılan şey, onunla maskelenilen ve razı olunan şey, kişinin çocukları ve baba tarafından akrabaları". Asabiyet kelimesine gelince, "kişiyi akrabalarının yardımına çağırarak, zalim de olsalar, mazlum da olsalar soyu aleyhine fırsat kollayanlara karşı kavmiyle birlikte olmaya davet etmesi", şeklinde tanımlanmaktadır. Bir grup Arap, başka bir kabileye karşı birleşip toplandıklarında asabiyet anlamında kabilecilik yaptıkları söylenir. Asabiyet duygusuyla hareket eden kimse, kendi kavminden olanları savunur ve kabilesinin başına gelen kendi başına gelmiş gibi davranır. Bir kabile üyesi de herhangi bir haksızlığa uğrarsa kabilesinin ona bakışı aynı şekilde gerçekleşir. 75 Asabiyet üstün olduklarına inanan bir topluluğun tek fert ve tek beden oldukları anlayışıyla üyelerini birbirine bağlayan toplumsal bir bilinçtir. Kabile üyeleri asabiyet ekseninde hak ve sorumluluklarının farkında olarak ortak menfaat, aidiyet duygusu, grup ve değer özelliği taşıyan bir idrak ile güçlü bir dayanışma atmosferi oluştururlar. Kabile bağlılığı sorumluluk isteyen zarurî bir bağlılıktır. Öyle ki, kardeşi zalim de olsa 72 İbn Hazm, (a.g.e.), s. 9 14; Yıldız, DİA, (a.g.m.), s Emin, (a.g.e), s Yıldız, DİA, (a.g.m.), s İbn-i Manzûr, (a.g.e.), II, Benzer anlamlar için bkz. Zebîdî, (a.g.e.), I,

22 11 mazlum da olsa ona yardım etmesini gerektirir. Asabiyet, toplumlarına şu bakış açısını kazandırır: "Bizim en kötümüz başkalarının en iyisinden daha iyidir." 76 Asabiyet daha çok soy birliğine bağlı olarak gerçekleştirilen dayanışma olarak anlaşılır. Ancak nesep cetvellerinin doğruluğu üzerindeki şüpheler ve uydurma nesep iddiaları asabiyete soy birliğini aşan bir tanım yapma ihtiyacını doğurmaktadır. 77 Asabiyetin oluşması için soyların gerçek anlamda bir kişide birleşmesi ya da nesep cetvellerindeki kabile bağlantılarının kesinlik ifade etmesi gerekmez. Asıl olan kabile mensuplarının bir asılda birleştiklerine inanmalarıdır. Böylece asabiyet kabile üyelerinin her şartta birbirlerine destek olmalarını sağlayan manevi güç ve dayanışma duygusu olarak kendini gösterir. 78 Kabile mensuplarındaki aşırı bağlılık duygusu, herhangi bir kabileyi kendilerinin normal avı ve yağma veya katledilmeye müstehak hedefi olarak görmelerine neden olmaktaydı. 79 Bu durumda kabile asabiyetinin iki temel esasa dayandığı anlaşılmaktadır. Bunlardan ilki kabile üyelerinin aynı soydan geldiklerine inanmaları, ikincisi ise kabilenin müşterek menfaatidir. 80 İslâm önsesi dönemde insanlar hac mevsiminde el-muharref denilen yere geldiklerinde bir erkek bir dağın üzerine çıkarak şöyle derdi: "Ben filan oğlu filanım, şöyle yaptım, babam şöyle yaptı, dedem şöyle yaptı." O bu şekilde kendisinin ve atalarının yaptıklarını sayarak övünürdü. 81 İbn Haldun üzerinde özellikle durduğu asabiyet kavramının toplum ve devletlerin hayatındaki ehemmiyetini kendine ait derin bir bakışla ayrıntılı olarak değerlendiren tarihçilerimizdendir. O, az bir kısmını dışarda tutarak hısımlık ve akrabalık bağının, insanlarda fıtrattan gelen tabiî bir durum olduğunu ifade ediyor. Akrabası bir haksızlığa uğradığında ya da bir felaketle karşılaştığında yakınlarının ona destek olmak istediğini, aralarındaki akrabalık bağı ne derece yakınsa yardım etme eğilimlerinin de o derece yüksek olacağını belirtiyor. 82 Asabiyet sahibi olan toplumlarda başkanlığın devamlı olarak belli bir nesepten gelen sülalelerde olduğunu söylüyor. Böylece kabilenin diğer boyları başkanlıktan mahrum olmuş oluyorlar. Liderlik kuvvet ve kudret gerektirir. Dolayısıyla özel olan bu nesepten gelen sülâlenin diğer boylara 76 Abdülaziz Kabbânî, el-asabiyye Bünyetü'l-Müctemei'l-Arabiyye, Beyrut, 1997, s Apak, Asabiyet, s Hânî Yahya Nasrî, Asabiyye Lâ Taifiyye, Dâru'l-Kalem, Beyrut, 1982, s Hitti, (a.g.e.), I, Cevad Ali, (a.g.e.), I, İbn İshak, (a.g.e.), İbn Haldun, Mukaddime, I,

23 12 göre daha üstün olması şart oluyor. İbn Haldun başkanlığın zayıf bir sülâlenin eline geçmesini küçük bir ihtimal olarak görüyor. Bu gerçekleşmiş olsa dahi durumun süreklilik arzetmeyeceğini, başkanlığın sürekli olarak el değiştireceğini ifade ediyor. 83 Devlet ile asabiyet arasında ilişki kurarak güçlü asabiyet bağlarının devlet kurmadaki rolünü belirtiyor. Ardından devlet başkanının güçlü bir iktidara sahip olabilmek için asabiyetten azamî destek alması gerektiğini de ifade ediyor. 84 İbn Haldun'un görüşlerini siyaset bilimi açısından değerlendiren Kışlalı, onun asabiyeti grup dayanışmasının ürünü olan bir güç şeklinde anladığını ifade ediyor. Göçebelerde daha üstün olan asabiyet duygusunu, İbn Haldun'nun birleştirici, eyleme yöneltici, karşılıklı yardımlaşmayı ve birbirini korumayı sağlayan özelliklere sahip bir erk olarak gördüğünü belirtiyor. Ardından ona göre asabiyetin sonucunun ve amacının devlete ulaşmak olduğunu ilave ediyor. 85 Araplarda hakiki akrabalık dışında bir de hükmî veya sebebî olarak niteleyebileceğimiz kabile üyeliği bulunmaktadır. Bu çeşitli nedenlere bağlı olarak hilf (anlaşma), velâ (azadetme), istilhak (katılma) ve muahat (kardeşlik) gibi yollarla klana katılmakla olurdu. Cezadan veya esaretten kurtulmak isteyen ya da, davasında kendine destek arayan bir Arap için bu yollardan uygun olanı bulunmaz bir nimetti. Kabileye herhangi bir şekilde katılan birey artık o kabilenin gerçek üyesi gibi kabul edilirdi. Özellikle kan davalarında, kısas ve diyet durumlarında kabilenin bütün fertleri ortak hareket etmek durumundaydı. 86 Kabileler arası savaşlar dikkate alındığında kan akrabalığı kadar hükmî akrabalığın da önemi ortaya çıkar. Durî Arabistan'daki toplumsal atmosferi açıklarken şunları söylemektedir: "Yarımadanın ortasındaki arazinin genişliği, tabiatın sertliği, ulaşımın zorluğu ve bedeviliğin yaygınlığı birleşik bir devletin ortaya çıkmasını ve hakiki bir politik sistemi engellemiştir. Toprağa bağlılığı göçebelik engeller; bilinç ortaklığı ve yardımlaşmayı da yakın topluluklarda bile hayatın zorluğu ve yaşam mücadelesi akim bırakır. Toprağa yayılma lehçelerin çoğalmasına yardım eder; sınırın ise -göçebe zihniyetinde- hiçbir anlamı yoktur. Mümkün olacak nihaî bağlılık unsuru kabile asabiyetidir ki, bu da 83 İbn Haldun, Mukaddime, I, İbn Haldun, Mukaddime, I, Ahmet Taner Kışlalı, Siyaset Bilimi, İmge Kitabevi, Ankara, 2003, s İbn Haldun, Mukaddime, s.329; Günaltay, (a.g.e.), s

24 13 parçalayıcı bir asabiyettir. Bunlardan dolayı bedevi kabilesi dışında hiçbir beşeri otoriteye boyun eğmez ve dolayısıyla devlet düşüncesini idrak edemez." 87 Asabiyetin temel dayanağının ensap cetvelleri olduğunu söyleyebiliriz. Sami kavimler içinde neseplerine Araplar kadar düşkün olanı yoktur. 88 Araplarda nesep bilgisi diğer milletlerde görülmemiş şekilde bir ilim dalına dönüşmüştür. Bu konuda yazılmış eserlerden olarak İbn Hazm'ın Cemheretü Ensâbi'l-Arab'ı, Belâzurî'nin Ensâbu'l-Eşraf'ı, Sem'anî'nin Ensâb'ı zikredilebilir. Arapların neseple ilgileri, sadece atalarını tanımak ve yadetmek amacını taşımazdı. Aynı zamanda siyasî, toplumsal ve ilmî bakışlarına yön verirdi. Kabile ittifaklarında ve düşmanlıklarda nesep cetvellerinin belirleyici bir rolü bulunmaktaydı. Ensap bilgilerinin ise doğru olup olmadığı üzerinde pek durulmaz ve kabul edilmiş şekline inanılırdı. 89 c. Kureyş Kabilesi Hz. Osman döneminde yaşanan kabile çekişmeleri geriye doğru uzantılarını eski Mekke toplumunda bulur. Bu dönemdeki siyasal gelişmelerin anlaşılması Arabistan yarımadasındaki kabilelerin tanınmasından belki daha çok İslâm öncesinde Mekke'nin ve Kureyş kabilesinin tanınmasını gerekli kılar. Ayrıca konumuz açısından büyük bir önemi haiz olan Emevî-Haşimî çekişmesinin kökleri de bu dönemlere kadar uzanır. Kabile açısından bir değerlendirme yaptığımızda şu sonuçla karşılaşmaktayız: Kureyş'in Mekke'deki dar alanlı hâkimiyeti İslâm'la birlikte bütün Arabistan yarımadasına ulaşmıştı. Arkasından gerçekleşen fetih hareketleriyle bu egemenlik Suriye, Irak, İran, Kuzey Afrika gibi geniş toprakları içine alan bir coğrafyaya yayıldı. İşte sözünü ettiğimiz bu durumlardan dolayı Mekke tarihi ve Kureyş kabilesi üzerinde durmanın yerinde olacağı kanaatindeyiz. Mekke'de yaşayan ilk Araplar, haklarında oldukça sınırlı bilgiler bulunan Amâlika, Ad ve Semud kavimleridir. 90 Onlardan sonra Cürhüm, Huzaa, Kinâne ve Kureyş kabilelerinin Mekke'yi yurt edindiğini görüyoruz. 91 Kureyş'ten önce Mekke'de Kâbe ile ilgili görevler Cürhümlüler tarafından yürütülmekteydi. Bunlar zamanla görevlerini kötüye kullanmaya başladılar. Bunun üzerine Benû Bekr b. Abdi Menat b. 87 Durî, İlk Dönem İslam Tarihi, s Nüveyrî, (a.g.e.), II, Adem Apak, Asabiyet, s İbn Sa'd, I, 51; Çağatay, (a.g.e.), s İbn Hişam, (a.g.e.), I,

25 14 Kinane ve Huzaa'dan Gubşân düzenledikleri bir toplantıdan sonra aldıkları karar neticesinde Cürhümlüler'le savaşarak onları Mekke'den sürdüler. 92 Bunun ardından Huzaa'dan Gubşan, Benû Bekr b. Abdi Menat b. Kinane olmaksızın Kâbe'nin idaresini üstlendi. 93 Aynı dönemde Kureyş mensupları burada dağınık gruplar halinde birtakım aileler olarak yaşamaktaydılar. 94 Mekke'nin Kureyş kabilesinin hâkimiyetine geçişi Hz. Peygamber'in atalarından olan Kusay b. Kilâb tarafından gerçekleştirildi. 95 Kâbe'nin işlerini ve Mekke idaresini uzun yıllar elinde tutan Huzaalıların ileri gelen şeflerinden olan Huleyl b. Hubşiyye kızını Kusay b. Kilâb ile evlendirdi. 96 Bu evlilikten Kusay'ın Abdüddâr, Abdümenaf, Abdüluzza ve Abdükusay adlı çocukları dünyaya geldi. Kusay'ın çocukları büyüdükten sonra malı ve nüfuzu giderek arttı. Kayınpederi Huleyl vefat edince Huzaa ve Benû Bekr'i Mekke'den çıkaran Kusay, Kâbe'nin yönetimini eline geçirdi. 97 Böylece Kuzey Arap kabilelerinden olan Kureyş, Kusay'ın girişimiyle Kâbe ve Mekke idaresini eline geçirmiş oldu. 98 Kusay b. Kilâb, Hz. İsmail'in soyundan gelen Kureyşlilerin diğer Arap kabilelerinden üstün olduklarını düşünüyordu. 99 O, Kureyşlileri Kâbe'nin yakın çevresine yerleştirdi. Kinâne kabilesinin önde gelenleri bu nedenle Kusay'ı kınadılar. Onlar bu davranışın Araplar nezdinde büyük bir iş olduğunu ifade ettiler. Kusay, Kâbe'nin kutsallığından yararlanarak Araplara karşı Kureyş'in manevî bir saygınlık kazanmasını istiyordu. 100 Kureyş'i kendine itaat ettiren Kusay, Mekke'de tesis ettiği otorite ile Kureyş'i Arapların hürmet ettiği lider bir kabile konumuna getirdi. Kâbe'nin kutsallığı, Kureyş kabilesine üstünlük kazandırmaktaydı. Kureyş, bu durumu ticarî hayatta değerlendirerek diğer Araplar karşısında imtiyazlı bir konuma ulaştı. 101 Kusay Mekke'ye yerleşip idareyi eline aldıktan sonra Kureyş diğer kabilelere nazaran ayrı bir değer kazanmış oldu. Devam eden süreçte Kureyş adı Arap adından farklı bir anlamda 92 İbn Hişam, (a.g.e.), I, İbn Hişam, (a.g.e.), I, İbn Hişam, (a.g.e.), I, Günaltay, (a.g.e.), s İbn Hişam, (a.g.e.), I, İbn Hişam, (a.g.e.), I, Lewis, (a.g.e.), s, İbn-i Hişam, (a.g.e.), I, Ya'kûbî, (a.g.e.), I, Yaşar Çelikkol, İslâm Öncesi Mekke, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2003, s. 112.

26 15 kullanılmaya başlandı. 102 Kureyş soyundan gelenlerin bu özel konumlarını İslâm'dan sonrada koruduklarını görmekteyiz. İslâm'ın ortaya çıktığı günlerde Mekke on kişilik bir meclis tarafından yönetiliyordu. Kabile önderlerinden oluşan bu kurula Mele yani senato deniliyordu. 103 Hz. Peygamber'in risaleti başladığı dönemde Mekke'de oturan Kureyş'in kabile soyları şu şekildeydi: Haris b. Fihroğulları (Kureyş), Muharib b. Fihroğulları, Âmir b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Adiy b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Cumah b. Amr b. Hesîs b. Adiy b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Sehm b. Amr b. Hesîs b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Teym b. Mürre b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Mahzum b. Yakaza b. Murre b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Zühre b. Kilab b. Murre b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Esed b. Abdiluzzâ b. Kusay b. Kilab b. Murre b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Abdüddâr b. Kusay b. Kilab b. Murre b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları, Abdümenaf b. Kusay b. Kilab b. Murre b. Ka'b b. Luey b. Gâlib b. Fihroğulları. Abdümenaf'ın Muttalib, Nevfel, Abdüşems ve Haşim adlarında dört oğlu vardı. Hâşim Hz. Muhammed'in dedesi Abdülmuttalib'in babasıdır. 104 Mekke'de Kureyş kabilesinin kollarından Kâbe'nin yakın çevresine yerleşenlere Kureyş el-bitah, dış mahallelerde oturanlara ise Kureyş ez- Zevahir adı verilmiştir. 105 Ayrıca Mekke'nin etrafında özellikle kuzey ve güney bölgelerinde yaşayan kabileler bulunmaktaydı. "Ehâbiş" olarak isimlendirilen bu kabileler Kureyş ile ittifak halindeydiler. 106 Burada daha sonraki gelişmelere de ışık tutması açısından İslâm öncesi dönemde Kureyş içinde yaşanan önemli bir siyasî kutuplaşma vakasını aktarmakta yarar görüyoruz. Kusay Kâbe hizmetlerini oğulları arasında dağıtmıştı. 107 Kendisinden sonra çocuklarından Abdümenafoğuları ile Abdüddâroğulları arasında Kâbe hizmetleri konusunda yaşanan çekişme iki kardeş kabileyi karşı karşıya getirdi. Bu durum Kureyş kabilelerinin bölünmesine ve iki karşı blokun oluşmasına neden oldu. Esedoğulları, Zühreoğulları, Teymoğulları, Hâris b. Fihroğulları Abdümenafoğulları'nın yanında yer aldı. Bunlar kendilerini "Mutayyebûn" olarak isimlendirdi. Mahzumoğulları, 102 Câbirî, (a.g.e.), s Hizmetli, İslâm Tarihi, s Câbirî, (a.g.e.), s Günaltay, (a.g.e.), s.52; Watt, Hz. Muhammed Mekke'de, s Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İrfan Yay., İstanbul, 1993, I, Ezrakî Ebu'l-Velid, Kâbe ve Mekke Tarihi, çev. Y. Vehbi Yavuz, Feyiz Yay., İstanbul, 1974, s. 97.

27 16 Sehmoğulları, Cumahoğulları, Adiyyoğulları ise Abduddâroğulları ile ittifak antlaşması yaptı. Onlar kendileri için "Ahlâf" adını uygun bulmuşlardı. Bununla beraber tarafsız kalan kabileler de vardı. Âmir b. Luayy ve Muhârib b. Fihroğulları ise her iki gruba da dâhil olmayarak dışarıda kalmıştı. 108 Bu dönemde doğan bu gruplaşma ciddi anlamda kötü bir netice vermedi. 109 Abdümenafoğulları ile Abdüddâroğulları, Kâbe hizmetlerini paylaşmak suretiyle anlaştılar. Hicabe, liva ve nedvenin Abdüddâroğullarının elinde kalması, rifade ve sikayenin ise Abdümenafoğullarına verilmesi kararlaştırıldı. 110 Rifade ve sikayeyi Abdümenaf'ın oğullarından Haşim üstlendi. Hz. Peygamber dönemine gelindiğinde kıyâde görevi Ümeyyoğullarının elindeydi. 111 İslâm'dan sonra diğer liderlerin de ölmesi üzerine Mekkelilerin Hz. Peygamber'e karşı giriştikleri mücadelede onlara Ebû Süfyan öncülük etmeye başladı. 112 Emevî-Hâşimî çekişmesinin kökleri Abdümenaf'ın oğullarından Hâşim ile Abdüşems'in oğlu dolayısıyla Hâşim'in yeğeni Ümeyye arasında çıkan anlaşmazlığa kadar uzatılır. 113 Hâşim'in vefatından Hz. Muhammed'in peygamberliğine kadar devam eden süreçte Hâşimoğullarının Ümeyyeoğullarına göre daha üstün olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber döneminde Haşimoğullarının lideri konumunda olan kişi Ebû Talip idi. Varlıklı bir adam olmayan Ebû Talip'in saygıdeğer kimliği ile ekonomik gücü arasında doğrudan bir ilişki bulunmuyordu. Her şeye rağmen ölümü Haşimoğullarının Mekke'deki nüfuzuna önemli bir darbe vurmuştu. 114 Ümeyyeoğulları ise hem servet olarak Haşimoğullarından varlıklı, hem de nüfus olarak daha kalabalıktılar. 115 Bu sülâleden olan Ebû Süfyan Mekke'nin önde gelen zenginlerindendi. 116 İslâm'ın ortaya çıkışıyla birlikte Ümeyyeoğullarının Hz. Peygamber'e karşı yürüttükleri muhalefette bu gücün büyük etkisi olmalıdır. 108 İbn-i Hişam, (a.g.e.), I, İbn-i Hişam, (a.g.e.), I, İbn-i Hişam, (a.g.e.), I, İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s Sarıçam, Emevî-Hâşimî İlişkileri, s Belâzurî, Ensâbü'l-Eşrâf, I, Adnan Demircan, Ali-Muaviye Kavgası, Beyan Yay., İstanbul 2002, s, Sarıçam, Emevî-Hâşimî İlişkileri, s H. İbrahim Hasan, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, çev. İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş, Kayıhan Yay., İstanbul, 1985, I, 85.