Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim DKAB ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler *

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice 12 (2) [Ek Özel Sayı/Supplementary Special Issue] Bahar/Spring Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler * Recep KAYMAKCAN a Sakarya Üniversitesi Hasan MEYDAN Sakarya Üniversitesi Öz Bu çalışma ilköğretim sosyal bilgiler ve din kültürü ve ahlak bilgisi () öğretim programlarının değerlere yaklaşımını ve bu programlarda yer alan değerlerin yeniliğe açıklık-muhafazakârlık, bireyselcilik- toplumsalcılık, milliyetçilik-evrenselcilik, öz genişletimcilik-öz aşkıncılık gibi farklı açılardan ağırlığını belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla programlar ve ilgili literatüre dayanarak programların değerlere genel yaklaşımı belirlenmiş, Schwartz ın değerler teorisi esas alınarak değer kategorileri oluşturulmuş ve kategorisel içerik analizi tekniğiyle programlar taranmıştır. Oluşturulan değer kategorilerinde Schwartz ın değerler teorisinin esas alınmasının nedeni bu teorinin eğitim sistemimizde son yıllarda yaşandığı belirtilen yerel ve küresel değerler arasındaki ilişkileri belirleme açısından önemli imkânlar sunmasıdır. Sonuç olarak programların ikisinin de son yıllarda yapılan değişikliklerle geleneksel değerlerden evrensel değerlere doğru yönelen bir eğilim gösterdiği, bu eğilimin programların içeriğine yansıması yönünden sosyal bilgiler programlarının programlarından daha önde olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler Yerel ve Evrensel Değerler, Programları, Sosyal Bilgiler Programları, Schwartz ın Değerler Teorisi. * Bu makalenin ilk hali, Ekim 2011 tarihleri arasında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi tarafından düzenlenen Değerler Eğitimi Sempozyumu nda sunulmuştur. a Dr. Recep KAYMAKCAN din eğitimi alanında profesördür. Çalışma alanları: değerler ve eğitimi, karşılaştırmalı din eğitimi, çoğulculuk ve din eğitimi, insan hakları dini özgürlükler ve din eğitimi, din eğitiminde program geliştirme ve değerlendirme, gençlerin dini yönelimleri ve değerleri, hoşgörü eğitimi, İslam dışı dinlerin öğretimi, yüksek din öğretimi. İletişim: Sakarya Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Ozanlar Kampüsü, Sakarya. Elektronik Posta: recepk@sakarya.edu.tr Tel: Değer hayattır. Değersizleşen hayat yaşayana bir külfet olduğu gibi gerçek değerler yerine aldatıcı görünüşlere bağlanmış bir hayat yaşayanı huzura erdirmez, çevresindekilere de eziyetten başka bir şey vermez. Bu nedenle bireyin değer vermesi gerçekten değerli olana değer vermesi hayati bir konudur. Her birey küçük yaşlardan itibaren değerler kazanıp kendine mahsus değerler sistemi oluşturur. Bu oluşturma süreci çoğunlukla adaptasyon ve özümseme gibi içsel süreçlere bağlı olsa da içsel süreçleri harekete geçirecek ve yönlendirecek dışsal faktörlerin etkisi yadsınamaz. Bu noktada genç bireyin eğitim yaşantıları boyunca muhatap olacağı değerlemeye ya da değer gerçekleştirmeye yönelik süreçlerin keyfiyeti ve muhtevası önem arz etmektedir. Bu muhteva ve keyfiyet yetişen nesillerin değerler dünyasını kurmada ve dolayısıyla da geleceği kurmada hayati öneme sahiptir. Değerlerin bireysel ve toplumsal açıdan haiz oldukları önemin son yıllarda daha yoğun biçimde hissedilmiş olmasının bir sonucu olarak Milli Eğitim Bakanlığı 2003 yılından itibaren öğretim programlarında değerlere açıktan ve daha sistemli bir şekilde yer vermeye başlamış, değerleri programların temel öğelerinden birisi olarak konumlandırmıştır (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2010a) yılında gerçekleştirilen 18. Milli Eğitim Şurası nda da değerler eğitimi alanında okul bazında ve daha genel çerçevede neler yapılabileceği ele alınmış, sonuç bildirisinde değerler eğitiminin okulların görevlerinden

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ olduğu vurgulanarak bu konuda öğretmenlerin yeterliliklerinin geliştirilmesi ve materyal geliştirme çabalarının artırılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur (MEB, 2010c). Bu çalışma ilköğretim sosyal bilgiler ve din kültürü ve ahlak bilgisi () öğretim programlarının değerlere yaklaşımı ve bu programlarda yer alan değerlerin yeniliğe açıklık muhafazakârlık, bireyselcilik toplumsalcılık, ulusalcılık evrenselcilik, öz genişletimcilik öz aşkıncılık gibi farklı açılardan ağırlığını belirlenmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla Schwartz ın (1992) değerler teorisini temel alarak oluşturulan değer kategorileri kullanılmıştır. Schwartz teorisinin sınanması aşamasında değerlerin sadece tercih edilme düzeylerini ya da evrenselliklerini belirlemekle kalmamış emprik çalışmalardan elde ettiği bulgulara dayanarak değerleri yeniliğe açıklık-muhafazakârlık, öz aşkınlık-öz genişletim ve bireyci-toplumcu değer grupları olarak da sınıflamaya tabi tutmuştur. Schwartz ın ölçeğini temel almamızın nedeni eğitim sistemimizde özellikle küreselleşmenin etkileri sonucu değerler alanında yapılan yenileşmeler ile birlikte ortaya çıkan milli değerler evrensel değerler ayrımının ve toplum öncelikli değer algısı ile birey öncelikli değer algısının Schwartz ın yeniliğe açıklık muhafazakârlık, öz genişletimci öz aşkıncı ve toplumcu bireyci değer sınıflamaları ile büyük oranda örtüşmesidir. Schwartz, teorisinde daha yerel ve korumacı değer tiplerinin muhafazakâr insan tipini daha açık ve yenilikçi değer tiplerinin ise yeniliğe açık insan tipini gösterdiğini aynı zamanda öz genişletimci değerlerin daha çok modern ve liberal toplum bireyinin değerlerine yakın dururken öz aşkıncı değer tiplerinin ise daha geleneksel insan özelliklerini yansıttığını belirtmiştir. Programların Schwartz ın teorisi esas alınarak incelenmesi küreselleşme ile birlikte eğitim sistemimizde yaşanan Hangi değerler öğretilmeli? tartışmalarının programlara ne şekilde yansıdığını belirlemede yardımcı olacaktır. İnsanlar değerleri kendilerinin önem sıralarına göre seçerek değerler sistemini oluşturdukları gibi öğretim programları da öğrencilerin kazanmasını arzuladıkları değerlere önem sırasına göre vurgu yaparak onlar arasında hiyerarşik bir sistem kurarlar. Bir dersin öğretim programında en çok vurgulanan değer(ler)i bir nevi o program ya da dersin ana değer(ler)i kabul edilebilir. Öğretim programlarının ilgili dersin öğretim süreçlerinin tüm aşamalarını belirleyen temel unsur olduğu göz önünde bulundurulursa programlarda ne tür değer tiplerinin ağırlıklı olarak yer aldığının belirlenmesinin önemi çalışmamızın önemini ortaya koymaktadır. Bu nedenle bu iki dersin öğretim süreçlerinin tamamını düzenleyen öğretim programlarında vurgu yapılan değerlerin ne tür değerler olduğu, yetiştirilmek istenen insanın özeliklerinin neler olduğunu belirleme açısından önem arz etmektedir. İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler Öğretim programları yoluyla öğrencilere kazandırılmak istenen değerlerin ne tür değerler olacağı konusu değerler eğitiminin tartışmaya açık noktalarından biridir. Küreselleşme ile birlikte modern toplumun değer ilişkileri yeni boyutlar kazanmaktadır. Geleneksel toplumların itaat kültürü, namus ve ahlak anlayışı, komşuluk ilişkileri, güven ve himaye kültürü, sadakat ve ihanet, gizlilik ve mahremiyet, sevgi ve hoşgörü, saygı ve korku, özgürlük ve teslimiyet gibi toplumsal değerleri küresel değerlerin etkisi altında ya çözülmekte ya da yeni anlamlarla tekrar yorumlanmaktadır. Toplumsal değerleri böyle bir dönüşüme zorlayan küresel değerler şunlardır: bilgi, rekabet kültürü, verimlilik, toplam kalite, demokrasi, insan hakları, serbest piyasa ekonomisi ve birey (Doğan, 2007). Dünyanın dört bir yanında olduğu gibi ülkemizde de eğitim sisteminin geleneksellik ile değişim, başka bir söyleyişle küresellik ile yerellik tartışmalarının odağında yer aldığı söylenebilir. Bir yandan eğitimde geleneksel değerleri korumaya çalışırken bir yandan da dâhil olmaya çalıştığımız Avrupa Birliğinin kendine mensup olan coğrafyada yetişen kuşakları ortak değerler etrafında birleştirmeyi amaçladığı Sokrates Eğitim Programları türü programlarla eğitimimizi küreselleşen değerlere açıyoruz (Arslan, 2007). Türkiye coğrafi konumu ve tarihi birikimi sebebiyle küresel değerlerle geleneksel değerler için son derece özgün bir kültürel buluşma ve hareketlilik alanıdır. Acaba eğitim sistemimiz bu hassas kültür coğrafyasının gerektirdiği dengeli bir değerler atmosferi oluşturabilmekte midir? Doğan a (2007) göre 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ile kurgulanan Türk Eğitim sistemi son derece yenilikçi bir felsefe ve vizyona sahiptir. Bu felsefe bir yandan Türk ulusunun bütün bireylerinin çağdaş uygarlığın yapıcı ve dinamik bir üyesi; bir yandan da ülkenin ulusal ve evrensel değerleriyle uyumlu bir vatandaş olmalarını amaçlamaktadır. Bu felsefe genç kuşakları manevi ve kültürel değerlerle ulusal kültür içinde sosyalleştirirken; hür ve bilimsel düşünce gücü kazandırmak suretiyle de onları evrensel kültüre adapte etmeyi ön görmektedir. Sorun bu amaçların ne ölçüde gerçekleştiği noktasında ortaya çıkar. Türk eğitim sisteminde de söz konusu felsefenin aynı düzeyde uygulamaya yansıdığını söylemenin imkânı yoktur. 1574

3 KAYMAKCAN, MEYDAN / Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler Küreselleşme ve onun değerler üzerindeki etkileri dikkate alındığında, nasıl bir değerler eğitimi vermek gerekmektedir? Sıkı sıkıya geleneksel/yerel değerlere mi, yoksa evrensel değerlere mi ağırlık verilmelidir veya bu ikisi için orta bir yol bulunabilir mi? Değerler eğitimine yönelik günümüzdeki tartışmaların esasını oluşturan bu sorulara verilen cevaplar üç grupta toplanmaktadır: (i) Toplumda geleneksel olarak kapalı daire içinde süregelen değerleri genç nesillere aktarma esasına dayalı olan geleneksel yaklaşım. (ii) Küresel ahlaki değerler ve insanlığın ortak mirasına dayanan ortak insani değerlere dayanan küresel/evrensel yaklaşım. (iii) Değerler eğitiminde hem küresel hem de geleneksel ve yerel değerlerin bir arada ve bir uyum içinde verilmesi gerektiğini savunan karma yaklaşım. Bu yaklaşımlar arasında yerel ve geleneksel değerler ile küresel değerler arasında bir tutarlılığı gözeten, insanın temel hak ve hürriyetleri gibi evrensel değerleri üst değer olarak kabul eden karma yaklaşım daha tercih edilebilir görülmektedir (Keskin, 2008). Karma yaklaşımda yerel ve evrensel değerlerin hangi tonlarda birleşeceği sorunu da eğitimin paydaşlarının üzerinde kolay ittifak edebileceği bir konu değildir. Bireyin özgürlüğü için toplumdan, toplumun düzeni için de bireyden vazgeçmeyecek bir değerler eğitimi dengesinin kurulması da milli değerler ile evrensel değerler arasında kurulması gereken denge kadar önemlidir. Büyük oranda cemaat merkezli, müdahaleci ve ataerkil itaat kültürüne sahip olan geleneksel toplumumuzdan birey in nasıl çıkacağı ve nasıl ayakta kalacağı sorundur? Burada hassas denge bireyi topluma hem onun bireyselliğini örselemeden hem de toplumun ahengini bozmadan bağlamak noktasında durmaktadır (Doğan, 2007). Değerlerin seçiminde ve sunumunda hassas davranılmamış bir eğitim sisteminin ürünü olarak bireyi özgürleştirelim derken sadece kendi başarı, mutluluk ve hazzına odaklanmış bireylerin yetiştirilmesi böylece toplumun geleceğinin bireye feda edilmesi mümkündür. Nitekim 80 li yıllardan sonra başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere dünyanın birçok bölgesinde eğitim sistemlerinde ve toplumsal yapıda meydana gelen çeşitli bozulmaların ardında 60 lı yıllarda eğitim sisteminin geleneksel toplum değerlerine yeterince önem vermemesi ve aşırı bireyselciliğe bağlı göreceliği kutsamasının yattığı görüşüne daha sıklıkla yer verilmeye başlanmış ve değerler eğitiminde yetişkinlerin daha aktif olmasını öngören karakter eğitimi yaklaşımı canlanmıştır (Lickona, 1991). Değerler eğitimi aileden okula eğitimin tüm süreçlerini ve paydaşlarını göz önünde bulundurarak planlanması ve yürütülmesi gereken çok boyutlu ve bütüncül bir süreçtir. Bu süreç eğitim ortamının tüm imkânlarının değerler hakkında farkındalık oluşturulması için kullanılması esasına dayanır. En önemli amacı çocuğu topluma hazırlamak, onu iyi ve sorumlu bir vatandaş olarak yetiştirmek olan ve bu amaca ulaşabilmek için, çocuğa birtakım değerleri kazandırmayı hedefleyen sosyal bilgiler dersi bu eğitimin önemli unsurlarından biridir. Bu misyonu nedeniyle tarih boyunca sosyal bilgiler dersi programları her dönemde değerlere açık ya da gizli şekilde temas etmiş; değerlere ve değerler eğitimine önem vermiş; ahlak ve karakter eğitimine temas etmiş ve tüm programlarda yardımlaşma, duyarlılık, bağımsızlık ve sorumluluk gibi değerlere yer vermiştir (Keskin, 2008). Sosyal bilgiler, ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayanarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili bilgi, beceri, tutumların ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanıdır. (Erden, t.y., s. 8) İlköğretimdeki hayat bilgisi (1-3), sosyal bilgiler (4-5 ve 6-7) ile vatandaşlık ve demokrasi eğitimi (8) dersleri bu tanımın içinde yer almaktadır. Sosyal bilgilerin değerlerden soyutlanmış bir şekilde öğretilmesi mümkün değildir. Sosyal bilgilerde çalışmak için seçtiğiniz konular, kullandığınız yöntemler, sınıfınızı organize edişiniz ve yönetim biçiminiz, öğrencilerinize davranış tarzınız bir değer tercihi yansıtır. Bu yüzden sosyal bilgilerin değerleri içerip içermemesinden çok hangi değerleri nasıl bir yaklaşımla öğrettiği önemlidir (Keskin, 2008). Eğitim sistemimizde 2003 yılından itibaren başlayan yeniden yapılanma faaliyetinden 2004 Sosyal Bilgiler da etkilenmiştir. Sosyal bilgiler tarihinde ilk defa değerler eğitimine doğrudan yer veren bu program değerler eğitiminde karma yaklaşımı benimsemiştir (MEB, 2004a, 2004b, 2010d). Karma yaklaşım değerler eğitiminde geleneksel ve küresel, yerel ve evrensel değerler arasında bir uyum/birliktelik sağlayarak programda birlikte yer alması esasına dayanır (Keskin, 2008) ve 2004 Sosyal Bilgiler programlarını değerler açısından inceleyen Ertürk (2006) ise yetiştirilmek istenen insan tipi açısından oluşan ciddi farklılıkları şu şekilde ifade etmektedir: 1997 müfredatında toplum, üyeleri arasında ortak çıkarın bulunduğu homojen, organik bir bütünlük olarak tasavvur edilmiştir. Toplumun üyeleri de, daha çok görev ve sorumluluklarıyla var olan fedakâr kimseler olarak, bütünün homojen üyeleridir. Bu homojenliği sağlayan şey ise, zaman zaman etnik göndermelere dayanan bir millet anlayışı ve soyut ve yekpare bir milli kültür anlayışıdır müfredatında ise kültür; hem yerel, hem de evrensel değerleri kapsayan bir biçimde tanımlanmış ve kolektif kimliğe ilişkin etnik göndermelerden ka- 1575

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ çınılmıştır. Kültürel kimlik özcü bir biçimde değil, bir toplumun üyelerini diğer toplumun üyelerinden farklılaştıran bir unsur olarak tanımlanmıştır. Birey-toplum ilişkisinde bireysel kimlikler, 1997 müfredatına göre daha ön plandadır ve toplumsal iyinin, toplumu oluşturan bireylerin iyi özelliklerinin arttırılmasından geçtiği savunulmuştur 1997 müfredatında işini düzenli, temiz yapma becerisi; 2004 müfredatında girişimcilik, risk alabilme, bilgi iletişim teknolojilerini kullanabilme, en az bir yabancı dil konuşabilme, değişime adapte olabilme ve yaratıcılık gibi beceriler vurgulanmaktadır (s.74). Toplumda yaşayan inançlar ile eğitimin topluma sunduğu değerler arasındaki zaruri paralelliği sağlayan ders olarak dersi değerler eğitiminde önemli görev ifa etmektedir. Millî eğitimimizin temel amaçları ile din kültürü ve ahlak bilgisi içerik ve amaçları karşılıklı incelendiğinde yetiştirilmek istenilen insan tipine ulaşmada din kültürü ve ahlak bilgisi dersinin büyük bir katkı sağlayacağını görebiliriz (MEB, 20010b, s. 10). İlköğretim Öğretim, Sosyal Bilgiler gibi 2003 yılından itibaren eğitimimizdeki yenileşme çalışmalarının sonucu olarak 2006 yılında yeniden yayınlanmıştır. Program, aynı program esas alınarak 2010 yılında tekrar yayınlanmış, yayınlanan son programda ülkemizdeki farklı İslam yorumlarına özellikle de Aleviliğe yer verilmiştir. Çalışmamızda incelemeye esas olarak kullanılan 2010 programının diğer temel noktalarda olduğu gibi değerler eğitimi ve değerlere yaklaşım açısından 2006 programını tekrar ettiği söylenebilir programında değerler öğretimine doğrudan yer verilmesi bir yeniliktir (Kaymakcan, 2007a). n öğrenme alanları arasında değerler başlığını taşıyan bir öğrenme alanı bulunmamakla birlikte tüm öğrenme alanlarında özellikle de ahlak öğrenme alanında birçok değere yer verilmiş ve 61 değer ifadesi programın değerleri olarak listelenmiştir. Program öğrenme alanlarına dağılan ve liste halinde verilen çeşitli değerlerin yanı sıra programın temel yaklaşımlarını oluşturan din bilimsel ve eğitimsel yaklaşımın felsefesini ortaya koyarken değerler eğitimine referans yaparak, programın genel amaçları arasında değerlere yer vererek ve değerler eğitiminde öğretmenlerin yararlanması beklenen yeni yaklaşımları tanıtarak değerler ve eğitimine değinmektedir (MEB, 2010b). Program, insanın kişiliği ve bağımsızlığını temel bir değer olarak almakta, bu bağımsızlığı zedeleyecek her türlü baskı ya da tek tipleştirmeye yönelik etkileri kabul edilemez olarak belirtmektedir. İnsanın kişiliğini zedeleyen, onun bağımsız karar vermesini engelleyen her baskı, insan hürriyeti fikriyle çelişir. İnsanlar, kendi iyiliklerini kendilerinin doğru bildiği yolda arama hürriyetine sahiptir. Herkes özgürce kendi akıl sağlığının ve tercihlerinin sahibi olabilmelidir (MEB, 2010b, s. 4). Bu görüşü dile getirerek bireysel özgürlük değerine güçlü bir şekilde vurgu yapmaktadır. Programda içselleştirilmesi istenen bağımsızlık, bilimsellik gibi modern değerlerle misafirperverlik, alçak gönüllülük gibi geleneksel değerlere birlikte yer verilmiştir. Bu, geleneksel değerlerle modern değerler arasında bir denge kurulmaya çalışıldığının göstergesidir. Ancak mantıksal olarak birbirinden farklı olan bu değerlerin, tutarlı olarak nasıl verileceği veya bunun mümkün olup olamayacağı üzerinde düşünülmelidir (Kaymakcan, 2007a). Program, evrensel amaçlar arasında öğrencilerin Evrensel değerlere kendi dinî bilgi ve bilinçleriyle katılmalarının ve Evrensel insani değerlerin İslam ın insani değerleri ile örtüştüğü bilincine ulaşmalarının amaçlandığı nı (MEB, 2010b, s. 13) belirtmektedir. Bu durum bize sosyal bilgiler programları gibi programının da küreselleşen dünyanın kaçınılmaz sonucu olan evrensel değerler olgusu ile yerel değerler arasında bir denge gözettiğini göstermektedir. Değerler eğitiminde karma yaklaşım olarak kabul edilen bu yaklaşımda değerlerin bütünlük içinde bir arada verilip verilemeyecekleri çok daha geniş araştırmalara ihtiyaç duymakla birlikte biz burada söz konusu değerlerin programların bütününe dengeli biçimde yansıyıp yansımadığını belirlemeye çalışacağız. Schwartz ve Değerler 1 Schwartz, sosyal psikoloji ve kültürler arası değerler alanında önemli çalışmalar yaparak temel insani değerler teorisini ve bu teoriye dayanan değerler ölçeğini geliştirmiştir. Scwartz, teorisine dair ilk çalışmaları 1987 ve 1990 yıllarında Bilsky ile beraber yürütmüş daha sonra bu çalışmalardan elde ettiği sonuçlar ışığında kendi teorisini geliştirmiştir. Schwartz ve Bilsky teorilerini oluştururken öncelikle tüm bireylerin ve toplumların insanlığın bir ferdi olarak sahip oldukları üç evrensel gereksinimden yola çıkmıştır. (i) Biyolojik bir organizma olarak bireylerin karşılamak zorunda oldukları ihtiyaçları vardır. (ii) Sosyal bir varlık olarak insanın diğer insanlarla münasebetlerini düzenli ve dengeli bir biçimde yürütme ihtiyacı vardır. (iii) Aidiyet duygusuna sahip bir varlık olarak toplum halinde 1 Bu bölümün hazırlanmasında S. H. Schwartz ın aşağıda künyesi verilen çalışması esas alınmıştır. Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and structure of values: theoretical advances and empirical tests in 20 countries. In M. Zanna (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology, Vol. 25 (pp.1-65). New York: Academic Press. 1576

5 KAYMAKCAN, MEYDAN / Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler yaşayan insanın kendi toplumunun refahını gözetme ihtiyacı vardır. Araştırmacılar bu evrensel ihtiyaçları belirlerken ve bunların değerlerle ilişkisini temellendirirken büyük oranda Maslow, Rokeach, Freud, Williams, Bentham, Dukheim gibi psikolog ve sosyologların çalışmalarından yararlanmıştır. Schwartz; üç evrensel gereksinim ve Rokeach ın değerler sınıflamasından yararlanarak öz yönelim, uyarılım, hazcılık, başarı, güç, güvenlik, uyum, gelenek, maneviyat, iyilikseverlik ve evrenselcilik olarak belirlenen motivasyonal değer tiplerine ulaşılmıştır. Motivasyonal değer tiplerinin her birisi insanoğlunun evrensel gereksinim alanlarından birisi ya da bir kaçı ile ilişkilidir. Örneğin; uyum değeri düzenli sosyal münasebetler, toplum refahı ve ihtiyaçlarının karşılanması ile güvenlik değeri ise biyolojik ihtiyaçların karşılanması ile yakından ilişkilidir. Araştırmalar, değer tipleri arasında karşılıklı olumlu ve olumsuz yönde ilişkileri de belirlemiştir. Örneğin düzenli sosyal ilişkilere dair değer tipleri ile kendini geliştirmeye yönelik değerler arasında karşılıklı olumsuz ilişki tespit edilmiştir. Kendini tutmaya yönelik değerler (uyma gibi) ile düşünce ve karar bağımsızlığına yönelik değerler arasında da karşılıklı olumsuz ilişkiler belirlenmiştir. Aşağıda bu değer tipleri ve bunlar arasındaki ilişkilere yönelik açıklamalara yer verilmiştir. Öz yönelim: İnsanoğlunun üçlü evrensel ihtiyaçları içinde organizmanın ihtiyaçlarından kaynaklanır. Bu değer tipinin kesin amacı: bağımsız düşünce ve davranış; tercih, yaratıcılık ve araştırmadır. Bu değer tipini en yakın olarak ölçen değer ifadeleri: özgürlük, yaratıcılık, bağımsızlık, kendi hedeflerini seçmek, meraklı ve kendine saygı (öz saygı) dır. Uyarılım: Organizmanın değişim ve makul bir aktiflik seviyesini sürekli sürdürülebilmesi için uyarılması ihtiyacından kaynaklanır. Uyarılımın motivasyonal amaçları heyecan, yenilik ve hayata meydan okumadır. Bu değer tipini ölçen değer ifadeleri: değişik bir hayat, heyecanlı bir hayat ve cesaretten oluşur. Hazcılık: Bu değer tipi organizmanın ihtiyaçlarından ve zevklerinin tatmin gereksiniminden kaynaklanır. Değer tipine ait alt değer ifadeleri; zevk ve hayatın tadını çıkarmaktır. Başarı: Bu değer tipinin kesin amacı; sosyal standartlara göre rekabet göstererek kişisel başarıya ulaşmaktır. Buradaki başarı; kişinin içinden gelen başarı standartlarını yakalama isteğinden farklı olarak sosyal onaylama ve kabul elde etmek amacıyla sosyal/kültürel standartlar içinde başarıyı ifade eder. Değer tipine ait değer ifadeleri: hırslı, başarılı, yetkin ve etkili olmaktır. Güç: Bu değer tipinin evrensel gereksinimlerden birkaçı ile bağlantısı kurulabilir. Güç toplumun refahının ve ihtiyaçlarının karşılanması için ve bazı durumlarda düzenli sosyal münasebetlerin sürdürülmesi için arzu edilebilir olduğu gibi; organizmanın etkinlik ve kontrol isteğinin dönüşmüş şekli de olabilir. Güç değerinin esas amacı; sosyal statü, saygınlık ve insanlar ile kaynaklar üzerinde kontrol sahibi olmaktır. Bu değer tipine ait değer ifadeleri: otorite (liderlik), zenginlik, sosyal güç, kamu (toplumdaki) imajını korumak ve sosyal kabuldür. Hem güç hem de başarı değerleri, sosyal itibara odaklanır. Ancak başarı değerleri (başarılı, hırslı ) somut etkileşimlerle rekabet göstermeye vurgu yaparken, güç değerleri (otorite, zenginlik ) daha çok sosyal sistemdeki hâkim pozisyonun korunması isteğini vurgular. Güvenlik: Bu değer tipinin motivasyonal amacı emniyet, uyum; toplumun, bireyin ya da ilişkilerin dengesidir. Hem bireysel hem de toplumsal ihtiyaçlardan kaynaklanır. Birtakım güvenlik değerleri (sağlık gibi) esasında bireysel menfaatlere hizmet ederken; diğerleri esas olarak toplumsal menfaatlere hizmet eder. Bu nedenle Schwartz bu değer grubu altında hem bireysel hem de toplumsal ilgilere yönelik değer ifadelerini gruplandırmayı uygun bulmaktadır. Örneğin bu değer grubu altında: sosyal düzen, aile güvenliği ve güvenlik daha çok toplumsal/gruba ait menfaatlere yönelikken; iyiliklere karşılık vermek, temizlik, aidiyet duygusu ve sağlık daha çok bireysel güvenlikle alakalı değer ifadeleridir. Uyum: Bu değer tipinin kesin amacı; diğer insanların hayal kırıklığına veya zarar görmesine neden olabilecek ve toplumsal beklentileri ya da normları ihlal etmesi muhtemel davranışları, eğilimleri ve güdüleri sınırlamaktır. Bu değer tipi bireyin, toplum ve ilişkiler düzgün olarak işlerken bunlara zarar verebilecek eğilimlerini tutmasından kaynaklanır. Günlük işlerde başkaları ile yakın ilişki içindeyken kendini tutmaya vurgu yapar. Değer tipini oluşturan değer ifadeleri: itaat etmek, kendini kontrol etmek, nezaket, anne-baba ve yaşlılara değer vermektir. Gelenek: Gruplar, ortak tecrübelerini ve kaderlerini yansıtan semboller ve uygulamalar geliştirirler. Bunlar zamanla grup üyeleri tarafından değer verilen katı geleneklere ve adetlere dönüşür. Bu geleneksel davranış modelleri grup dayanışmasının sembolü, grubun eşsiz değerinin ifadeleri ve varlığının farazi garantileri olurlar. Gelenekler çoğu zaman dinsel ritüeller, inançlar ve davranış normları formunu alırlar. Gelenek değerinin motivasyonal amacı; saygı, teslimiyet ve din ya da kültürün bireye dayattığı gelenek ve fikirlerin kabul edilmesidir. Değer ifadeleri; geleneğe saygı, alçakgönüllülük, 1577

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ dindarlık, hayatın verdiklerini kabullenmek (kanaat) ve mutedil (ılımlı) olmaktır. Maneviyat: İnsanoğlunun temel merak ve ihtiyaç alanlarından olan günlük hayatın sıradanlığının ötesinde gerçek bir anlam arayışı konusunda dinler ve inançlar doğaüstüne vurgu yaparlar. Genel anlamda bu vurguyu maneviyat değeri olarak isimlendiriyoruz. Doğudan batıya ya da geçmişten günümüze farklı din, inanç ve kültür coğrafyalarında bu doğaüstüne vurgunun şekli farklılık arz etse bir gerçeklik olarak maneviyat unsurunun evrensel olduğu söylenebilir. Doğu ve batı inanç ve felsefeleri incelendiğinde bu gerçeklik arayışının doğaüstü ile iletişim kurmak, grubun menfaatine kolektif davranmak, maddi kaygı ve kişisel arzulardan uzaklaşmak, kendi gerçekliğini keşfetmek gibi farklı şekillerde gerçekleşebildiği görülmektedir. Maneviyat değer tipinin bölgeselliğinden/yerelliğinden dolayı evrensel değer ifadesi grubu yoktur, ancak her inanç ve kültür coğrafyası için ayrı ayrı belirlenebilecek alt değer ifadeleri tespit edilebilir, tespit edilen bu değer ifadelerinin bir grup tarafından benimsendiğinin belirlenmesi grubun maneviyat değerini benimsediğini gösterir. Schwartz, genel anlamda kendi çalışmasında maneviyat değer tipini manevi yaşam, hayatın anlamı (hayatta anlam), iç huzuru, uzlet, doğa ile bütünleşmek, hayatın verdiklerini kabullenmek (kanaat), dindarlık alt değer ifadeleri ile tanımlamıştır. Maneviyat değeri gelenek, uyum ve güvenlik değerlerinin farklı bir boyutu olarak da görülebilir. İyilikseverlik: Toplum yanlısı davranışın daha dar anlamlısı olan bu değer günlük hayatta yakın ilişki içinde olunan kişilerin iyiliğine odaklanmak demektir. İyilikseverliğin motivasyonal amacı sık sık kişisel ilişki kurulan insanların refahının korunması ve artırılmasıdır. Yardımsever olmak, sadık olmak, bağışlayıcı olmak, dürüst olmak, sorumlu olmak, gerçek dostluk ve olgun sevgi bu değer tipini oluşturan değer ifadeleridir. Evrenselcilik: Evrenselcilik değerinin motivasyonal amacı anlayışlı ve takdir edici olmak, hoşgörü ve tüm insanlık ile doğanın refahını korumaktır. Evrenselcilik iyilikseverlik değer tipine yakın görünse de onun dar anlamlı doğasının tersine tüm insanlık ve doğanın refahına odaklanır. Bu değer tipine ait değer ifadeleri: açık fikirli olmak, sosyal adalet, eşitlik, barış içinde bir dünya, güzelliklerle dolu bir dünya, doğa ile bütünleşmek, erdemli olmak ve çevreyi korumaktır. Schwartz değer tipleri arasındaki dinamik ilişkiyi daha kapsalı olarak bir şemada göstermektedir. Dairedeki değerler arasındaki mesafenin kısalması uyumluluk yönünde, mesafenin uzaması ise uyumsuzluk yönünde ilişkinin artmasına işaret etmektedir. Birbirine tam karşılıklı olarak konumlanan değerler ise en büyük uyumsuzluk ilişkisine sahip değerler olarak farz edilebilir. Şema 1. Schwartz ın Teorisine Göre Değer Tipleri Arasındaki İlişki 2 Schwartz, başlangıçta bir teori olarak ortaya koyduğu görüşlerinden 11 değer tipi ve 56 değer ifadesinden oluşan bir ölçek meydana getirerek farklı kültür, dil ve belli başlı dinleri büyük oranda temsil eden ülkelerde öğrenci, öğretmen, işçi ve karışık vatandaşlara uygulamıştır. Uygulama yaptığı ülkeler: Avustralya, Brezilya, Çin, Estonya, Finlandiya, Almanya, Yunanistan, Hollanda, Hong Kong, İsrail, İtalya, Japonya, Yeni Zelanda, Polonya, Portekiz, İspanya, Tayvan, Amerika Birleşik Devletleri, Venezüella ve Zimbabwe dir. Uygulama sonucunda teori büyük oranda doğrulanmış; güç, başarı ve gelenek tipleri bütün ülkelerde farklı değer tipleri olarak kriterleri karşılamıştır. Hazcılık, öz-yönelim, evrenselcilik ve güvenlik tipleri ülkelerin % 95 inde; uyarılım, iyilikseverlik ve uyum değer tipleri ise ülkelerin %90 nında ayrı değer tipleri olarak standartları karşılamıştır. Bu sonuçlara göre Evrenselcilik, İyilikseverlik, Gelenek, Uyum, Güvenlik, Güç, Başarı, Hazcılık, Uyarılım ve Öz yönelim değer tipleri tüm örneklemlerde kendine has özelliklerle tanımlanmıştır. Maneviyat değer tipi ise sadece 8 örneklemde evrensellik kriterlerini karşılayabilmiştir. Değer grupları arasında yapılan ikili analizlerde bazı değer gruplarının örneklemin çok büyük bir kısmında çeşitli yönlerden birbirleri ile yakın ve uyumlu olduğu belirlenmiştir: 2 Maneviyat değer tipinin değer tiplerinin dairesel şemasında yer almamasının nedeni evrenselliğinin kesin olmayışı ile ilgilidir. Eğer evrensel olduğu kabul edilirse iyilikseverlik ile gelenek ya da evrenselcilik ile iyilikseverlik değer tipleri arasında konumlanması uygun olur. 1578

7 KAYMAKCAN, MEYDAN / Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler a) Diğer insanların gelişimini önemseme ve bencil ilgilerin ötesine geçme hususunda iyilikseverlik ve evrenselcilik değer tipleri, b) Kendi yargılarına güvenme ve farklılıklardan memnun olma hususunda öz-yönelim ve evrenselcilik değer tipleri, c) Üstünlük ve yenilik için esaslı bir motivasyon hususunda öz-yönelim ve uyarılım değer tipleri, d) Kendini tutma ve teslimiyet hususunda gelenek ve uyum değer tipleri, e) İlişkilerde düzen ve uyumu koruma hususunda uyum ve güvenlik değer tipleri, f) Toplumsal üstünlük ve saygı arzusu hususunda güç ve başarı değer tipleri, g) Egoistçe kendine düşkünlük hususunda hazcılık ve başarı değer tipleri, h) Duyusal hoşnutluk uyarılımı isteği hususunda hazcılık ve uyarılım değer tipleri, i) Kontrol ve belirsizlik hususunda güvenlik ve güç değer tiplerinin birbirleri ile uyumlu sonuçlara sahip olduğu belirlenmiştir. Araştırma sonucu değer tiplerinin birbirlerine karşı güçlü zıtlık ilişkilerine sahip olduğunu da göstermiştir. Elde edilen veriler değer tiplerinin çeşitli şekillerde kombinasyonundan oluşan ve karşılıklı ikişerli zıtlık ilişkisine sahip ana değer gruplarını işaret etmektedir. Bu değer grupları yeniliğe açıklık ile muhafazakârlık ve öz aşkınlık ile öz genişletim grupları olarak ifade edilmektedir. Değişime açıklık değer grubu öz yönelim ve uyarılım değer tiplerini içerirken motivasyonal açıdan buna zıt değer tipleri olan gelenek, uyum ve güvenlik değer tiplerini muhafazakârlık değer grubu içermektedir. Öz genişletimcilik değer grubu güç, başarı ve hazcılık değer tiplerini içerirken motivasyonal açıdan bu değer tiplerinin zıttı olan evrenselcilik, iyilikseverlik ve hatta maneviyat değer tipleri öz aşkıncılık değer grubunu oluşturur. Hazcılık değer tipi hem değişime açıklığa hem de öz genişletim değer grubuna dâhil edilebilmektedir. Değer tiplerinin aralarındaki bu karşılıklı zıtlık ilişkisi aşağıdaki şemada gösterilmiştir. Şema 2. Schwartz ın Emprik Araştırmalara Dayanarak Değer Tipleri Arasında Belirlediği İlişkiler Schwartz değer tiplerinin bireyselliği ön plana çıkartan/bireyci değer tipleri, toplumsallığı ön plana alan/toplumcu ve hem bireyi hem de toplumu gözeten değer tipleri olarak da gruplandırılmasının mümkün olduğunu belirlemiştir. Buna göre değerleri amaçlar olarak ele alırsak bu amaçların gerçekleştirilmesi veya elde edilmesi ya bireyin ya da toplumun/grubun menfaatine hizmet edecektir. Bireyin menfaatine hizmet eden değerin grubun/ toplumun menfaatine ters olacağı varsayılabilir. Bu hipotez alan araştırması ile doğrulanmıştır. Güç, başarı, hazcılık, uyarılım ve öz-yönelim değerleri bireysel ilgilere yönelik değerler olarak ayrı bir değer grubu oluşturmuştur. Bu değer tiplerinin ortak özelliği bireyin menfaatlerini toplumunkilerin önüne geçirmesidir. Buna karşılık iyilikseverlik, gelenek ve uyum değerleri ise bireyci değerlerin karşısında kolektif (toplumcu) değerler olarak bir grup oluşturmuştur. Evrenselcilik ve güvenlik değerleri ise her iki tür ilgiyi içinde barındıran değerler grubu olarak belirginleşmiştir. Yöntem Çalışmamız nitel veri toplama tekniklerinden yararlanılarak gerçekleştirilen tarama modelinde betimsel bir araştırmadır. Çalışma kapsamında İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, Sosyal Bilgiler (4-5. sınıflar ve 6-7. sınıflar) ve Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi (8. sınıf) programlarına ait metinler, içerik analizi tekniklerinden kategorisel analiz tekniği kullanılarak analiz edilmiştir. Kategorisel analiz, belirli bir mesajın önce birimlere bölünmesini ve ardından bu birimlerin, belirli kriterlere göre kategoriler halinde gruplandırılmasını ifade eder. (Tavşancıl ve Aslan, 2001). Kategorileme işlemi için Schwartz ın değerler teorisinde yer alan 11 değer tipi ve 56 değer ifadesine milliyetçilik değer tipi de ilave edilerek 12 değer tipi ve 64 değer ifadesinden oluşan değer kategorileri belirlenmiştir. Kullanılacak değer ifadelerinin belirlenmesinde Özensel (2004) ile B. Duriez, Jhonny. R. J. Fontaine ve P. Ruyten in (2003) çalışmalarından yararlanılmıştır. Maneviyat değer tipine Schwartz ın çalışmasında belirttiği yerellik özelliğine bağlı olarak günahlardan kaçınmak (takva) ve temiz kalplilik değer ifadeleri eklenmiştir. Milliyetçilik değer tipine ait alt değerlerin belirlenmesinde ise Ertürk ün (2006) çalışmasındaki milliyetçilik değer tipine ait değer ifadelerinden yararlanılmıştır. Değer ifadeleri belirlendikten sonra değer ifadelerinin programlardaki değer ifadeleriyle uyumluluğunu belirlemek amacıyla programlar taranmış ve değer ifadeleri ile eş anlamlı olan ya da yakın anlamlı ifadeler belirlen- 1579

8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ miştir. Ön incelemelerde örneğin: programlarda öz saygı ifadesi yerine kendine güven, özgüven ifadelerinin; otorite ifadesi yerine liderlik ifadesinin; millet değeri ile birlikte aynı anlamlarda ulus; vatan ile birlikte yurt ve ülke ifadelerinin yoğun olarak kullanıldığı belirlenmiş olup taramalarda tüm değer ifadelerinin benzer anlam ilişkileri dikkate alınmıştır. Analiz yapılırken Microsoft Word ve Adobe Reader bilgisayar programlarının kelime arama fonksiyonlarından yararlanılmış olup aramalarda kelime, cümle ve paragraflar dikkate alınmıştır. Aramalarda değer ifadelerinin farklı türevleri göz önünde bulundurulduğu gibi bulunan kelime, cümle ya da paragrafın Schwartz ın ilgili değer tanımlamalarına uygun olup olmadığı metin bütünlüğü (siyak ve sibak) dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Örneğin; zenginlik değer ifadesine programında 29 defa rastlanmasına rağmen bunların hiçbirisinin Schwartz ın zenginlik değer ifadesinin içerisinde yer aldığı güç değer tipinin amacı olan sosyal statü, saygınlık ve insanlar ile kaynaklar üzerinde kontrol sahibi olmak la ilişkisi tespit edilememiş; programda geçen zenginlik değerlerinin daha çok zekat nisabı, manevi zenginlik ya da kültürel zenginlikle ilişkili olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle de bu tür ifadeler dikkate alınmamıştır. İncelenen programlara Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı nın internet sayfasından ulaşılmıştır. İncelemede sosyal bilgiler (4-5 ve 6-7) için 2004 yılında yayınlanan ve tarih ve 2 sayılı Talim Terbiye Kurulu kararıyla değişikliklere tabi tutulan programlar kullanılmıştır. 8. sınıf Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi programının incelenmesinde ise Talim Terbiye Kurulunun tarih ve 105 sayı ile değişiklikler yaptığı 2010 programı kullanılmıştır. Sosyal Bilgiler Programları 4 ve 5. Sınıflar, 6 ve 7. Sınıflar ve 8. Sınıflar için de Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi Programları olarak ayrı ayrı yayınlandığı için bu programlar tarama sürecinde ayrı ele alınmıştır. Yapılan incelemelerde üç programın içeriğinde sık sık ortak başlık, bölüm ve paragraflara yer verilmesine karşın konuların özelliğine göre farklılıkların bulunduğu belirlenmiştir. Bu nedenle üç programa ilişkin sonuçlar tablolarda hem ayrı olarak hem de üçünün toplamı birlikte verilmiş yapılan yorumlama ve değerlendirmelerde ise üç programı birlikte ifade edecek şekilde sosyal bilgiler programları ifadesi kullanılmıştır. Yürütmüş olduğumuz içerik analizinde amacımız Schwartz ın değerler teorisi temelinde oluşturduğumuz muhafazakâr-yenilikçi, öz aşkıncı-öz genişletimci, milliyetçi-evrensel ve toplumcu-bireyci değer kategorilerinin Sosyal Bilgiler ve programlarındaki ağırlığını belirlemektir. Bu doğrultuda aşağıdaki soruların cevaplanması çalışmamızın alt hedeflerini oluşturmaktadır. a) Sosyal Bilgiler ve öğretim programlarında hangi değer ifadeleri daha çok yer bulmaktadır? b) Sosyal Bilgiler ve öğretim programlarında belirlemiş olduğumuz 12 değer tipinden hangisine daha fazla yer verilmiştir? c) Sosyal Bilgiler ve DAKB öğretim programlarında öz genişletimci değerlere mi yoksa öz aşkıncı değerlere mi daha fazla yer verilmiştir? d) Sosyal Bilgiler ve DAKB öğretim programlarında muhafazakâr yönelim değerlerine mi yoksa yeniliğe açıklık değerlerine mi daha fazla yer verilmiştir? e) Sosyal Bilgiler ve DAKB öğretim programlarında evrenselcilik değerlerine mi yoksa milliyetçilik değerlerine mi daha fazla yer verilmiştir? f) Sosyal Bilgiler ve öğretim programlarında bireyci değerlere mi yoksa toplumcu değerlere mi daha fazla yer verilmiştir? g) Değerlerin vurgulanma düzeyi açısından sosyal bilgiler programları ile programları arasında anlamlı farklılıklar var mıdır? Bulgular ve Yorumu İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, Sosyal Bilgiler (4-5. sınıflar ve 6-7. sınıflar) ve Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi (8. sınıf) programlarına ait metinler üzerine yürütmüş olduğumuz içerik analizi sonucunda elde edilen bulgular ve bu bulguların eğitim sistemimizde yerel-evrensel değerler ikilemi açısından ne anlama geldiği bu başlık altında yorumlanmaya çalışılacaktır. Tablolarda Sosyal Bilgiler 4 ve 5, 6 ve 7 ve 8. Sınıf Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi Programlarından elde edilen bulgular önce ayrı sütunlarda verilmiş, ardından üçünün toplamı birlikte Sosyal Bilgiler sütununda verilerek yorumlama ve değerlendirmelerde üç programı birlikte ifade edecek şekilde sosyal bilgiler programları ifadesi kullanılmıştır. Bulguların sıralanmasında parçadan bütüne doğru bir yol izlenmiş, önce tek tek değer ifadelerine, ardından değer ifadelerinin oluşturduğu değer tiplerine en sonda da değer tiplerinin oluşturduğu değer gruplarına dair sonuçlar verilmiştir. Değer ifadelerinin programlardaki frekans sıklığını gösteren Tablo 1 e göre Sosyal Bilgiler Programlarında değer ifadelerinin frekans sıklığı toplamda 1580

9 KAYMAKCAN, MEYDAN / Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler Tablo 1. Sosyal Bilgiler ve Öğretim Programlarında Değer İfadelerinin Frekans Sıklığı Programlar Değer Tipi Öz yönelim Uyarılım Haz Başarı Güç Güvenlik Uyum Gelenek İyilikseverlik Evrenselcilik Maneviyat Milliyetçilik Değer İfadesi Sosyal Bil Vatandaş. ve Dem. Eğitimi Sosyal Bilgiler + Sosyal Bilgiler Özgürlük Yaratıcılık Bağımsızlık Kendi hedeflerini seçmek Meraklı olmak Kendine saygı (öz saygı) Değişik bir hayat/maceracı Heyecanlı bir hayat Cesur olmak Zevk Hayatın tadını çıkarmak Hırslı/azimli Başarılı Yetkin olmak Etkili olmak Zeki olmak Otorite/Liderlik Zenginlik Sosyal güç Toplumdaki imajı korumak Sosyal kabul İyiliklere karşılık vermek Temizlik Aidiyet duygusu Sağlık Sosyal düzen Aile güvenliği İtaat etmek Kendini kontrol etmek Nezaket Anne-baba ve yaşlılara değer vermek Geleneğe saygı Alçakgönüllülük Dindarlık Hayatın verdiklerini kabullenmek Mutedil olmak Yardımsever olmak Sadık olmak/vefa Bağışlayıcı olmak Dürüst olmak Sorumlu olmak Gerçek dostluk Olgun sevgi Açık fikirli olmak Sosyal adalet Eşitlik Barış içinde bir dünya Güzelliklerle dolu bir dünya Doğa ile bütünleşmek Erdemli olmak Çevreyi korumak Manevi yaşam Anlamlı bir hayat İç huzuru Uzlet Günahlardan uzak durmak Temiz Kalplilik Vatan sevgisi Şehitlik/Gazilik Türk kültürüne bağlılık Milli Bayramlar Türk Milleti Bayrağımız Milli Marşımız Toplam

10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ 1234, nda ise 783 tür. Sosyal Bilgiler programlarında en çok vurgu yapılan ilk beş değer ifadesi sorumlu olmak, özgürlük, kendi hedeflerini seçmek, Türk Milleti ve çevreyi korumak tır. İlköğretim Öğretim nda en çok vurgu yapılan ilk beş değer ifadesi ise yardımsever olmak, olgun sevgi, temizlik, sorumlu olmak ve Türk Milleti değer ifadeleridir. Her iki programda ortak olarak en çok vurgu yapılan ilk beş değer ifadesi sorumlu olmak, Türk Milleti, özgürlük, yardımsever olmak ve kendi hedeflerini seçmek değer ifadeleridir. Zenginlik, sosyal güç, toplumdaki imajını korumak, sosyal kabul, iyiliklere karşılık vermek, uzlet ve temiz kalplilik değer ifadeleri her iki programda; itaat etmek, alçakgönüllülük, dindarlık, hayatın verdiklerini kabullenmek, bağışlayıcı olmak, anlamlı bir hayat iç huzuru ve günahlardan uzak durmak değer ifadeleri sosyal bilgiler programlarında; öz saygı, değişik bir hayat, heyecanlı bir hayat, hırslı, zeki, lider olmak, aidiyet duygusu ve mutedil olmak değer ifadeleri ise DAKB programlarında tespit edilememiştir. Tablo 2 ye göre Sosyal Bilgiler Programları nda bireyin düşünce, davranış ve tercihlerinde bağımsızlığını, yaratıcılığı ve araştırmacılığı temel gaye olarak belirleyen öz yönelim değer tipi 306 frekans sıklığı ile en çok yer bulan değer tipi olmuştur. Bu değer tipini 275 frekans sıklığı ile temel amacı tüm insanlık ile doğanın refahını korumak olan evrenselcilik değer tipi takip etmektedir. Her iki değer tipinin küreselleşme ile birlikte yaygınlaşan yenilikçi evrensel değerlerden olduğu dikkate alınarak daha önceki araştırmalarda (Ertürk, 2006; Keskin, 2008) ortaya konan 2004 sosyal bilgiler programında evrensel değerler yoğun olarak yer almıştır görüşünün çalışmamız tarafından da desteklendiğini söyleyebiliriz. Öte yandan Sosyal Bilgiler Programlarında en çok yer bulan üçüncü değer tipinin 238 frekans sıklığı ile milliyetçilik olduğu göz önünde bulundurularak evrensel değerleri dengeleyen bir unsur olarak ulusal değerlere vurgunun da yoğun olduğu söylenebilir. Sosyal Bilgiler programlarında en az yer bulan ilk üç değer tipi ise maneviyat, gelenek ve güç değer tipleridir. Maneviyat ve gelenek değer tiplerinin geleneksel ve yerel değerleri temsil etmesi ve esas amacı: insanlar ile kaynaklar üzerinde kontrol sahibi olmak gibi ileri düzeyde bireyciliği temsil eden güç değer tipinin de en az vurgulanan değer ifadeleri arasında yer alması yukarıda belirttiğimiz yenilikçi ve evrensel değerlere öncelik veren fakat aşırılığa kaçmadan denge kurmaya çalışan karma bir yaklaşım görüşünü desteklemektedir. Temel motivasyonu günlük hayatta yakın ilişki içinde olunan kişilerin iyiliğine odaklanmak olan iyilikseverlik değer tipi 276 frekans sıklığı ile Öğretim nda en çok yer alan değer olmuştur. Bunu 153 frekans sıklığı ile milliyetçilik ve 117 ile evrenselcilik değer tipleri izlemiştir. Bu sonuçlar, sosyal bilgilerde ilk üç sırada yer alan değerlerden iki ve üçüncü sırada yer alanların aynen programında da korunduğunu fakat birinci sıraya öz-yönelim yerine iyilikseverlik değer tipinin yerleştiğini göstermektedir. Bu durum DAKB programının ilgili olduğu dersin muhtevasını teşkil eden din ve ahlak alanının da bir özelliği olarak bir arada yaşama kültürü ve diğer kamlığa; sosyal bilgiler programının ise daha çok bir vatandaş olarak bağımsız ve yaratıcı bireyin yetiştirilmesine öncelik Tablo 2. Sosyal Bilgiler ve Programlarında Değer Tiplerinin Frekans Sıklığı Sıra Değer Tipi 4-5. Sınıf 6-7. Sınıf Vatandaşlık Demokrasi Eğitimi Sosyal Bilgiler + Sosyal Bilgiler 1 Öz yönelim Uyarılım Hazcılık Başarı Güç Güvenlik Uyum Gelenek İyilikseverlik Evrenselcilik Maneviyat Milliyetçilik Toplam

11 KAYMAKCAN, MEYDAN / Yerel-Evrensel İkileminde İlköğretim ve Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Değerler verdiğini göstermektedir. öğretim programında en az yer bulan üç değer tipi ise güç, başarı ve hazcılık tır. Üç değer tipinin de insanlar ve kaynaklar üzerinde kontrol gücü, sosyal statü elde etmek için kişisel başarı ve organizmanın ihtiyaçlarını tatmin gibi birey merkezli oluşu da programının bir arada yaşama kültürü ve diğer kamlığa yönelik bu özelliğini desteklemektedir. Sosyal bilgiler ve programları birlikte değerlendirildiğinde programlarda en çok yer alan değerin 479 frekans sıklığı ile iyilikseverlik olduğu belirlenmiştir. Bunu 392 ile evrenselcilik, 391 ile milliyetçilik ve 362 ile de öz yönelim değer tipleri takip etmiştir. Söz konusu değer tiplerinden programların birey (öz-yönelim) - toplum (iyilikseverlik) ve evrensel değerler (evrenselcilik) milli değerler (milliyetçilik) arasında bir denge gözettiği anlaşılmaktadır. Programlarda en az yer bulan değer tipleri ise güç, hazcılık, ve maneviyat tır. Güç ve hazcılık değer tiplerinin tanımlanmasındaki aşırı bireyci taraflar dikkate alındığında bu iki değerin programların aşırılıklara yer vermemesi anlamında isabetli olduğu söylenebilir, ancak geleneğimizin temel öğelerinden ve insanın temel unsurlarından olan manevi değerlerin programlarda hazcılık ve güç ile birlikte en az yer bulan değer tiplerinden olması tartışmaya açık bir konudur. Evrenselcilik değer tipi anlayışlı, takdir edici, hoşgörülü ve tüm insanlık ile doğanın refahını korumayı amaç edinen bir insan olmayı ifade eder. Sadece bireyin kendisini ya da içinde yaşadığı toplumu değil geniş anlamda tüm varlığın refah ve huzurunu önceler ve açık fikirli olmak, eşitlik, barış içinde bir dünya gibi evrensel göndermelere daha fazla vurgu yapar. Milliyetçilik değer tipinde ise vurgu; vatan, millet, milli marş, bayrak gibi ulusal değerleredir. Tablo 3 e göre Sosyal Bilgiler Programları evrenselcilik değer tipine 275, milliyetçilik değer tipine ise 238 defa yer vermektedir. programında ise milliyetçilik (153) değer tipi evrenselciliğe (117) oranla daha fazla yer bulmaktadır. İki öğretim programında da milliyetçilik ile evrenselcilik değer tipleri arasındaki farkın istatiksel açıdan anlamlı farklılık oluşturacak düzeyde olmamasına karşın sosyal bilgilerde evrenselcilik daha yoğun yer bulurken programlarında milliyetçilik değer tipinin evrenselciliğe göre daha yoğun yer bulması ilginçtir. Zira DAKB programının ele aldığı din ve ahlak alanının özelliğine bağlı olarak daha evrensel ve kuşatıcı bir bakış açısı sunması beklenirdi. Her iki program birlikte değerlendirildiğinde evrenselcilik değer tipinin 392, milliyetçilik değer tipinin ise 391 frekans sıklığına sahip oldukları anlaşılmaktadır. İki programın birlikte değerlendirilmesiyle oluşan bu sonuç ve her iki program ayrı ayrı değerlendirildiğinde evrenselcilik ile milliyetçilik değer tipleri arasında büyük açıklık belirlenmemiş oluşu da dikkate alınarak iki değer arasında bir dengenin gözetildiği sonucuna varılabilir. Bu sonuç Keskin in (2008) sosyal bilgiler programlarında karma yaklaşımın kullanıldığına dair bulguları tarafından da desteklemektedir. Öz aşkıncı değer grubu evrenselcilik ve iyilikseverlik gibi bireyin kendisini aşıp yaşadığı toplumun hatta kendi toplumunun da ötesinde tüm insanlık ve varlığın iyiliğini önemsemesini ifade eder. Öz ge- Tablo 3. Sosyal Bilgiler ve DAKB Programlarında Evrenselcilik ve Milliyetçilik Değer Tiplerinin Frekans Sıklığı Değer Grubu 4-5. Sınıf 6-7. Sınıf Vatandaşlık Demokrasi Eğitimi Sosyal Bilgiler + Sosyal Bilgiler Evrenselcilik Milliyetçilik TOPLAM Tablo 4. Sosyal Bilgiler ve DAKB Programlarında Öz-genişletimci ve Öz-aşkıncı Değer Yönelimlerinin Frekans Sıklığı Değer Grubu Öz Aşkıncı (Evrenselcilik, İyilikseverlik) 4-5. Sınıf 6-7. Sınıf Vatandaşlık Demokrasi Eğitimi Sosyal Bilgiler + Sosyal Bilgiler Öz Genişletimci (Güç, Başarı, Hazcılık) Toplam

12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ nişletim değer grubu ise güç, başarı ve hazcılık gibi insanlar ve kaynaklar üzerinde kontrol gücü, sosyal statü elde etmek için kişisel başarı ve organizmanın ihtiyaçlarını tatmin gibi birey merkezli değer tiplerini içerir. Kısaca öz aşkıncı değer grubu daha diğer kam, öz genişletimci değer grubu ise daha ben merkezli bir yaşayışı temsil eden değer grupları olarak tanımlanabilir. Tablo 4 e göre öz aşkıncı değer grubu sosyal bilgiler programlarında 478 frekans sıklığı ile öz genişletimci (66) değer grubundan daha yoğundur. Aynı şekilde programında da öz aşkıncı değer grubu 395 frekans sıklığı ile öz genişletim (8) değer grubundan çok daha yoğundur. İki program birlikte değerlendirildiğinde öz aşkıncı değer grubunun frekans sıklığı 873 iken öz genişletim değer grubu 74 te kalmaktadır. Bu sonuçlar programların öğrencileri, çevresindeki diğer insan ve varlıkları da gözeten sadece kendi güç, başarı ve tatminine odaklanmayan bireyler olarak yetiştirme konusunda güçlü bir kararlılığa sahip olduğunu göstermektedir. Muhafazakârlık değer grubu, bireyin toplumsal beklentileri ya da normları ihlal etmesi muhtemel davranışları, eğilimleri ve güdüleri sınırlamasını ifade eden uyum; saygı, teslimiyet ve din ya da kültürün bireye dayattığı gelenek ve fikirlerin kabul edilmesini ifade eden gelenek ve toplumun, ilişkilerin ve bireyin kendisinin dengesini ifade eden güvenlik değer tiplerinden oluşmaktadır. Yeniliğe açıklık değer grubu ise bireyin düşünce, davranış ve tercihlerinde bağımsızlığını, yaratıcılığı ve araştırmacılığı temel gaye olarak belirleyen öz yönelim; heyecan, yenilik ve hayata meydan okumayı ifade eden uyarılım ile organizmanın ihtiyaçlarını ve zevklerini tatminini ifade eden hazcılık değer tiplerinden oluşur. Tablo 5 e göre muhafazakârlık değer grubu sosyal bilgiler programlarında 126 frekans değerine sahip iken yeniliğe açıklık değer grubunun 337 frekans değerine sahip olduğu belirlenmiştir. programlarından ise 137 frekans sıklığına karşı 75 ile muhafazakârlık değer grubunun ağırlığı bulunmaktadır. Bu sonuçlar yeniliğe açıklık ve muhafazakârlık değer grupları açısından programlar arasında ciddi bir farklılığa işaret etmektedir. Bu farklılığın DAKB programının muhtevasını oluşturan din ve ahlak alanlarının özelliği ile ilişkili olduğu düşünülebilir. Her iki program birlikte değerlendirildiğinde ise yeniliğe açıklık değer grubunun 412 ye 263 oranla yoğun olduğu görülmektedir. Güç, başarı, hazcılık, uyarılım ve öz-yönelim değerleri bireyselliği ön plana çıkartan, bireyin menfaatlerini toplumunkilerin önüne geçiren değer tipleri olarak bireyci değer grubunu; iyilikseverlik, gelenek ve uyum değerleri ise bireyci değerlerin karşısında kolektif (toplumcu) değerler grubunu oluşturur. Tablo 6 ya göre sosyal bilgiler programlarında bireyci değer grubu 388 frekans değerine ulaşırken; top- Tablo 5. Sosyal Bilgiler ve DAKB Programlarında Muhafazakârlık ve Yeniliğe Açıklık Değer Yönelimlerinin Frekans Sıklığı Değer Grubu Muhafazakârlık (Uyum, Gelenek, Güvenlik) Yeniliğe Açıklık (Öz yönelim, Uyarılım, Hazcılık) 4-5. Sınıf 6-7. Sınıf Vatandaşlık Demokrasi Eğitimi Sosyal Bilgiler + Sosyal Bilgiler Toplam Tablo 6. Sosyal Bilgiler ve DAKB Programlarında Bireyci ve Toplumcu Değer Gruplarının Frekans Sıklığı Değer Grubu 4-5. Sınıf 6-7. Sınıf Vatandaşlık Demokrasi Eğitimi Sosyal Bilgiler + Sosyal Bilgiler Bireyci Değer Grubu (güç, başarı, hazcılık, uyarılım ve öz-yönelim) Toplumcu Değer Grubu (iyilikseverlik, gelenek ve uyum) Toplam