İran Murat Yeşiltaş. 11 Eylül ile birlikte uluslararası

Transkript

1 İran Eylül ile birlikte uluslararası sistemin yapısında meydana gelen önemli değişikliklerden oldukça fazla etkilenen Ortadoğu, 2003 yılında Irak savaşının başlamasıyla birlikte yeni bir sürece girmiştir. Söz konusu savaşın Ortadoğu da meydana getirdiği güvenlik bunalımından yoğun bir şekilde etkilenen İran yeni sürecin tehlikelerinden mümkün olduğunca kendini korumaya çalışırken, aynı zamanda bu Başkent sürecin ortaya çıkaracağı muhtemel kazançlardan GSMH faydalanmaya yönelik politikalar izlemiştir. Ancak Irak Savaş ıyla birlikte bölgeye daha fazla nüfuz etme imkânı bulan ABD nin yakın denetim mekanizmasıyla İran ın bölgeye yönelik politika üretme alanını daraltması, Tahran yönetimini oldukça dengeli ve çok yönlü bir diplomasi izlemek zorunda bırakmıştır. Söz konusu zorunluluk da iki ülke arasında gerçekleşen düşük düzeydeki ilişkinin yönünü İran 2005 Murat Yeşiltaş Resmî Adı Yüzölçümü İran İslam Cumhuriyeti Tahran km² Nüfus Hükûmet Biçimi 551,6 Milyar Dolar Teokratik Cumhuriyet Devlet Başkanı Mahmud Ahmedinecad (2005) Dışişleri Bakanı Türkiye Büyükelçisi Askerî Harcamalar/GSMH Menuçehr Mutteki Firuz Devletabadi % 4,6 (2002) Asker Sayısı 540,000 (2002) Etnik Yapı Farîsi % 60 Azeri ve diğer Türkler % 25 Kürt % 7 Diğer % 8 Dini Yapı Şia % 89 Sünni % 9 Diğer % 2 Petrol Üretimi Petrol Tüketimi İhracat İthalat 3,979 milyon varil/gün 1,425 milyon varil/gün 55,42 milyar dolar 42,5 milyar dolar Arş. Gör., Sakarya Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü

2 80 Ortadoğu Yıllığı 2005 önemli oranda etkilemiştir. Aynı zamanda bu ilişkinin bir de Irak üzerinden yürütülüyor olmasıyla sorunlar daha da derinleşmiştir. 1 Nitekim bu durumun bir sonucu olarak İran bir taraftan nükleer silah elde etme girişimi nedeniyle Washington yönetimi tarafından suçlanıp baskı altına alınırken, diğer taraftan da Irak ta yaşanan istikrarsız ortamdan sorumlu bir ülke olarak uluslararası kamuoyuna şikâyet edilmekteydi. Dolayısıyla söz konusu olumsuz süreçlerden kendini kurtarmaya çalışan İran için 2005 yılı, bu politikaların dengeli bir düzlemde devam ettirilmesi yönündeki çabalarla geçmiştir. Özetlemek gerekirse, İran 2005 yılını temel olarak 4 alana ayrılabilecek gelişmeler çerçevesinde geçirmiştir. Bunlardan ilkini Irak Savaşı sonucunda bölgede etkisini arttıran ABD ile arasında yaşanan gerginlikler oluştururken, savaşın Ortadoğu ya yönelik meydana getirebileceği olumsuz etkileri ortadan kaldırmak için bölgesel inisiyatifin güçlendirilmesi bağlamında göstermiş olduğu çabalar da ikinci alanı oluşturmaktadır. Üçüncü alanı Tahran ın gerek bölge içinde gerekse uluslararası düzeyde nükleer sorunla ilgili yürütmüş olduğu politikalar oluştururken, özellikle AB ile arasında sürdürülen ilişkiler bu alanın büyük bir kısmını belirlemiştir. Sonuncu alan ise Soğuk Savaş sonrası İran ı uluslararası sistemde etkin bir ülke konumuna getiren 2 Hatemi dönemini sona erdiren kritik seçimler ve bölge içi ve bölge dışı yürütülen ikili ve çok taraflı ilişkilerden oluşmaktadır. Nükleer Politikada Denge Arayışı İran ın nükleer politikasını belirleyen en önemli unsur, zenginleştirilmiş uranyum elde ederek kısa vadede enerji ihtiyacını karşılamak uzun vadede ise nükleer silah yapabilecek bir ülke konumuna gelmektir. Ancak söz konusu nükleer politikayı bölgesel ve uluslararası bir sorun haline getiren üç farklı etkileşim alanı mevcuttur. Birincisi tarihsel sürecin bir sonucu olarak ortaya çıkan ülke içi dengeler ve İran ın güçlü devlet kimliği, ikincisi; bölge içi dengeler, üçüncüsü ise bölge dışı ve küresel dengelerdir. Söz konusu üç etkileşim alanı İran ın 1 Karman Taremi, Iranian Foreign Policy Towards Occupied Iraq, , Middle East Policy, Vol 12, No 4, Winter 2005, s Kemal İnat ve Murat Yeşiltaş, Islamic Republic of Iran, Der; Wolfgand Gieler ve diğ., Foreign Policy of States: A Handbook of World Affairs, Tasam Publications, İstanbul, 2005.

3 İran nükleer politikasını şekillendirirken, birbirine bağımlı bölgesel ve küresel bir ilişki düzeyini de ortaya çıkarmaktadır. Şöyle ki, tek başına ülke içi dengeler nükleer politikayı belirlemede etkili olamazken, özellikle bölge dışı dengelerden sağlanacak destekle bunu şekillendirmek bu politikanın sürdürülebilirliğini sağlamaktadır. Dolayısıyla İran için, ABD karşısında Rusya ve Çin in dengeleyici rolü olmadan herhangi bir etkinlik oluşturmak oldukça zordur. Diğer taraftan sorunun çözümüne ilişkin nükleer görüşmelerde bulunduğu Almanya, Fransa ve İngiltere den oluşan ve AB üçlüsü olarak adlandırılan ülkelerin kendi içindeki dengelerden de etkilenen İran, 2005 yılında nükleer politikaya ilişkin sürdürdüğü diplomasiyi tüm bu etkenleri dikkate alarak yürütmüştür. Nükleer diplomaside Tahran yönetiminin yılın ilk yarısı ve ikinci yarısında birbirinden farklı politikalar izlediği söylenebilir. Yılın birinci yarısını Hatemi başkanlığında geçiren İran temelde daha yumuşak ve dengeli bir politika izlerken, Ahmedinecad ın Cumhurbaşkanı seçilmesiyle söz konusu politikada birtakım değişiklikler yaşanmış ve dış politikanın tonu sertleşmeye başlamıştır. Söz konusu değişiklik İran ın ülke içi dengelerinin bir sonucu olarak yaşanırken, müzakere heyetinin değişmiş olması da bu süreci etkileşmiştir. Diğer yandan bu politikayı belirleyen yalnızca iktidarda olan yönetim değildir. Eski Cumhurbaşkanı Rafsancani ve İran ın dini lideri Ali Hamaney de bu sürecin belirlenmesinde oldukça etkilidir. Bu açıdan tüm bu değişkenler çerçevesinde nükleer politikasına ilişkin temel çerçeveyi daha dengeli bir düzlemde yürütmek zorunda olan Tahran yönetiminin 2005 yılındaki ağırlıklı dış politika sorununu nükleer çalışmaları oluşturmuştur. Kasım 2004 te Uranyum zenginleştirme programını ve diğer nükleer faaliyetlerini dondurduğunu açıklayan Tahran yönetimi için AB ile müzakerelerin başlaması ve bunun nasıl bir süreç izleyeceği 2005 yılına sarkan en önemli sorunlardan birini oluşturmuştur. ABD nin söz konusu süreçte fazla etkin olmasını istemeyen Tahran yönetiminin AB ile görüşmelerde izlediği temel stratejisi, nükleer programını muhafaza ederek devamlılığını sağlamak ve ABD yi böylece dışlamak şeklinde ortaya çıkarken, Rusya yı bu süreçte sürekli yanında tutmak suretiyle denge politikası uygulamaktı. Tüm bunları yaparken izlediği temel yöntem, barışçıl amaçlar çerçevesinde nükleer teknoloji geliştirdiğini savunarak uluslararası kamuoyunun bu yöndeki tutumlarını etkilemek ve nihayetinde nükleer teknolojisini tedrici

4 82 Ortadoğu Yıllığı 2005 olarak ilerletmekti. Aynı zamanda Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (International Atomic Energy Agency - IAEA) ile de programının teknik boyutlarını görüşen İran çok taraflı diplomasi yöntemi ile soruna ilişkin temel politikasını ortaya koymaya çalışmıştır. 3 Öte yandan AB nükleer çalışmalarına ilişkin İran dan objektif ve kesin garantiler istemekteydi. 4 Söz konusu sürece ilişkin ilk girişim 11 Ocak ta gerçekleşmiştir. Tahran yönetiminden alınan izinle birlikte, IAEA nın temsilcileri İran a giderek, ABD nin askerî amaçlı olarak uranyum zenginleştirmede kullanıldığı yönünde suçlamalarına konu olan Parçin nükleer tesislerinde incelemelerde bulundular. Ancak temsilcilerin nükleer tesisin her noktasını kontrol etmesine Tahran yönetimi, herhangi bir casusluk olayına izin vermemek gerekçesiyle müsaade etmedi. 5 Diğer yandan AB ile ilk görüşme oldukça olumlu bir havada başladı. Kasım 2004 te nükleer çalışmalarını dondurmasının ardından 14 Ocak 2005 te, Haziran 2003 te Tahran da yapılan toplantıda kararlaştırılan AB ve İran arasındaki Ticaret ve Ortaklık Anlaşması 6 projesi, Tahran ın nükleer programında AB ile diyaloğa geçmeyi kabul etmesiyle tekrar başladı. Brüksel de 25 AB üyesi ülkenin katılımıyla gerçekleşen toplantı çerçevesinde ekonomik ve siyasi iş birliğinin artırılmasının yanı sıra insan hakları, Ortadoğu da bölgesel güvenliğin sağlanması, terörizme karşı savaş ve nükleer silahsızlanma konusunda karşılıklı diyalog içerisinde olunmasına karar verildi. 7 Taraflar arasında yaşanan bu olumlu gelişmelerin ardından AB ile Tahran arasındaki ilişkilerin diyalog seviyesinden çıkarılarak daha üst düzeyde ve yakın bir şekilde yürütülmesine karar verildi. 3 Paul Kerr, U.S. Offer Fails to End EU-Iran Impasse, Arms Control Today, April A. Savyon, Head of Iranian Nuclear Negotiating Team Sirus Nasseri: We Are Walking on a Knife s Edge ; U.S. and EU should Get Used to the Idea of a Nuclear Iran, The Middle East Media Resaerch Institute, No 218, 07 April 2005, 5 IAEA Team Visits Parchin Site, Iran Daily, 15 January Söz konusu anlaşma İran ın nükleer çalışmalarında uranyum zenginleştirme işleminden vazgeçmesi karşılığında İngiltere, Almanya ve Fransa nın başını çektiği AB ülkeleri ile ticaret alanında ilişkilerinin geliştirilmesini kapsamaktadır. 12 Aralık 2002 de Brüksel de ilk toplantısı yapılan bu proje ikinci olarak Haziran 2003 de Tahran da yapılmış ancak İran ın uranyum zenginleştirme işlemine tekrar başlamasıyla Kasım 2004 e kadar dondurulmuştu. 7 EU, Iran resume trade and cooperation negotiations, Islamic Republic News Agency (IRNA), 12 Ocak 2005, EU-Iran Political Dialogue Positive, Iran Daily, 15 January 2005; EU Resumes Trade Talks With Iran, Iran News, 13 January 2005.

5 İran Tahran yönetiminin, nükleer görüşmelerde temel stratejisinin önemli bir parçasını oluşturan AB ile ilişkilerin geliştirilmesi politikasına karşılık, iki taraf arasında sürdürülen görüşmelerdeki inisiyatifini kaybetmek istemeyen ABD ise, İran a yönelik suçlayıcı tavrını sürdürdürmüştür. İran a yönelik müdahale seçeneğini de sürekli gündemde tutan Washington yönetimi Tahran yönetimi üzerindeki baskıyı daha da arttırmayı amaçlamakta ve görüşmelerin seyrini doğrudan etkilemek istemekteydi. Buna karşılık Tahran yönetimi ülkesine yönelik her hangi bir müdahalenin aynı şekilde cevaplandırılacağını sürekli vurgulayarak, ABD nin bu tehditlerinin görüşmeleri etkilemesine izin vermedi. İran İslam Devrimi nin 26. yılının kutlandığı 11 Şubat ta, Cumhurbaşkanı Hatemi nin ABD yi hedef alan açıklamaları bu yaklaşımı önemli ölçüde yansıtmaktaydı. İran a yönelik her saldırı kuşkusuz en ağır şeklide cevaplandırılacaktır diyen Hatemi, Washington yönetiminin, ülkesiyle AB arasındaki görüşmeleri baltaladığını ifade etmiştir. 8 İran ın bu tutumunun AB üçlüsü tarafından da desteklenmesi Tahran yönetimini rahatlattı. Bu yönde en ciddi açıklama ise 12 Şubat ta AB üçlüsünün Cenova da İran ın nükleer çalışmalarına ilişkin gerçekleşen toplantısında yapıldı. Söz konusu toplantının ardından, Avrupa nın sorunun barışçıl yöntemlerle çözümüne yönelik çabalarına ABD nin vereceği desteğin oldukça önemli olduğu vurgulanırken, aksi bir durumun görüşmelere darbe vuracağı belirtilmiştir. 9 ABD nin görüşmeleri etkilemede kullandığı en önemli yöntem, uranyum zenginleştirme işleminden vazgeçmesi için uluslararası kamuoyu önünde İran a teklifte bulunarak Tahran yönetimini baskı altına almaktı. Böylece İran teklifi reddediyor ve görüşmelerde dezavantajlı bir pozisyona düşüyordu. Nitekim 12 Mart ta İran bu yönde bir teklifi reddettiğini açıklamıştır. Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid Rıza Asefi, hiçbir baskı, rüşvet ve tehdidin İran ı, barışçıl amaçlı nükleer teknoloji kullanmaya yönelik meşru hakkından vazgeçiremeyeceğini söyleyerek, söz konusu önerilerin ABD tarafından art niyetli olarak dile getirildiğini belirtti. 10 Öte yandan Tahran yönetimi AB üçlüsü dışında diğer Avrupa ülkelerini de bu sürece dahil etmeye çalışarak çok taraflı bir diplomasi anlayışı benimsedi. Özellikle dönemin Dışişleri Bakanı Kharrazi nin 8 Nation Will Confront Foreign Aggression, Iran Daily, 12 February Iran, European states make good progress in nuclear talks: Asefi, IRNA, 13 February 2005, S. Sadeghi, Dealing With EU3, Iran Daily, 15 Şubat İran baskılara direniyor, BBC Turkish, 12 Mart 2005.

6 84 Ortadoğu Yıllığı 2005 Lüksemburg ve Macaristan ziyaretleri bu politikanın bir sonucu olarak gerçekleştirildi. Kharrazi nin 17 Şubat ta gerçekleştirdiği Almanya ziyareti ise nükleer görüşmelere yeni bir boyut kazandırırken İran ın teklifine Berlin yönetiminin sıcak bakmaması nedeniyle İran geri adım atmak zorunda kaldı. İran ın nükleer çalışmalarına ilişkin, Alman- Japon modelini öneren Dışişleri Bakanı Kharrazi, nihai bir çözüme ulaşmada en iyi yöntemin bu olduğunu açıkladı ancak Almanya böyle bir yaklaşımı kabul etmedi. 11 İran ın, bir taraftan ABD nin ve IAEA nın baskısı, diğer taraftan AB üçlüsü içinde İngiltere nin, sorunun BM ye gönderilmesine yönelik baskısına karşılık en önemli desteği, Rusya nın tüm bu süreçlerde dengeleyici bir rol oynamasıydı. Rusya yı söz konusu sürece dahil ederek uluslararası baskıyı bir ölçüde dengelemeye çalışan Tahran yönetimi, nükleer görüşmelerdeki baş müzakerecisi Hasan Ruhani yi 19 Şubat ta Moskova ya göndermiştir. Ruhani nin Putin ile görüşmesi bu bakımdan oldukça önemliydi. Ruhani Moskova dönüşünde yaptığı açıklamada Rusya nın bugüne dek Avrupalı müzakerecilerle birlikte ya da onların bir adım gerisinde hareket ettiğini, ancak aslında bir adım önde olması gerektiğini ifade etti. 12 Bunun üzerine 26 Şubat ta Washington yönetiminin karşı çımasına rağmen Buşehr nükleer tesisinin 6 ay içinde yeniden yapılandırılması için Moskova ile Tahran arasında bir anlaşma imzalandı. 13 İki ülke arasında imzalanan protokolün AB tarafından da desteklenmesiyle birlikte Tahran yönetimi ABD nin kurmuş olduğu baskıyı bir anlamda dengelemiş oldu Nisan da Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ile İran Ulusal Güvenlik Sekreteri Hüseyin Musavian ın görüşmesinde iki ülke arasında nükleer enerji konusunda askerî ve teknik bir anlaşma imzalandı. İran ın barışçıl amaçlar için nükleer enerji geliştirmesini desteklediğini ifade eden Moskova yönetimi, sorunun barışçıl yollarla çözülmesi için AB nin çabalarının oldukça önemli olduğunu belirte- 11 Almanya ve Japonya nükleer silaha sahip olmamalarına rağmen üç ay içerisinde bu silahları yapabilme kapasitesine sahiptir. Kharrazi de bu çerçevede İran için aynı yaklaşımın desteklenebileceğini savunmuştur. Bkz., Ayelet Savyon, Iran Seeks EU Consent for Modeling Its Nuclear Program on the Japanese/German Model i.e. Nuclear Fuel Cycle Capabilities Three Months Short of a Bomb, The Middle East Media Research Institute, No 209, 15 February İran dan Rusya ya nükleer davet, BBC Turkish, 19 Şubat 2005; Iran, Russia to sign contract on return of spent fuel, IRNA, 26 Februray Spent Fuel Deal Scheduled, Iran Daily, 27 February EU says Iran-Russia nuclear agreement compatible with European approach, IRNA, 28 February 2005.

7 İran rek, Rusya nın temel politikasının söz konusu görüşmelerin desteklenmesinden yana olduğunu açıklamıştır. 15 Görüşmeler çerçevesinde Musavian da, İran ın nükleer enerji programının barışçıl amaçlar çerçevesinde yürütüldüğünü ve Paris Anlaşmasına uygun olduğunu belirterek, Rusya nın nükleer enerji konusunda İran ın önemli bir ortağı olduğunu ifade etmiştir Mart ta Paris te tekrar bir araya gelen Tahran yönetimi ve AB üçlüsü 17 iki gün süren görüşmelerden sonra herhangi bir resmî açıklama yapmadan görüşmelerin olumlu bir şekilde devam ettiğini açıklayarak, ilerleyen haftalarda tekrar müzakerelere başlanılacağını belirttiler Nisan da tekrar görüşen taraflar sorunun barışçıl yollarla çözülmesi için çaba sarf edildiğini açıkladılar. 19 Ancak bu konuda açıklama yapan İran Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid Rıza Asefi ülkesinin uranyum zenginleştirme programına yakında başlayacağını 20 ve bu konuda BM nin ambargo uygulamasından korkmadıklarını belirtti Nisan da Rusya devlet başkanı Putin in, İran ın nükleer enerjisini barışçıl amaçlar için kullandığı ve söz konusu programın uluslararası kontrol altında olduğunu belirten destekleyici açıklamasının ardından, Nisan da İran AB yle müzakerelerin başarısızlıkla sonuçlandığını, uranyum zenginleştirme programına yeniden başlayabileceğini ve bu amaçla İsfahan tesislerinin bazı bölümlerinin yeniden hayata geçirilebileceğini açıkladı. 23 ABD bu gelişmeler üzerine Tahran yönetimi üzerindeki baskısını arttırmaya devam ederken uluslararası kamuoyunu bu yöne kanalize 15 Simultaneus Negotiations: Moscov Receives Tehran and Washington Envoys, Kommersant, 19 April Iran not after Nuclear Weapons Musavian, IRNA, 20 April Iran-EU resume talks behind closed doors, IRNA, 23 March Nasseri: Tehran-EU3 nuclear talks end without final accord, IRNA, 24 March 2005; Asefi: Paris talks "serious, complicated but helpful, IRNA, 24 March Iran, EU 3 End Nuclear Negotiations in Geneva, IRNA, 21 April Ali Akbar Dareini, Iran Says It Will Resume Uranium Enrichment Regardless of Outcome of Talks With Europeans, Associated Press, 24 April Tarek Al-Issawi, Threat of International Sanctions Not a Major Concern for Iran, Associated Press, 26 April Steve Gutterman, Putin Defends Arms Sales to Syria, Iran, Associated Press, 28 April 2005; Putin Says Iran Must Put Its Nuclear Program Under International Control, ITAR-TASS, 28 April Uranyum zenginleştirmeye başlayabiliriz, BBC Turkish, 30 Nisan 2005.

8 86 Ortadoğu Yıllığı 2005 etmeyi bir caydırıcı unsur olarak kullanmaya devam etti. 1 Mayıs ta ABD nin İran ile ilgili uluslararası kamuoyunu yanıltıcı açıklamalarına oldukça tepki gösteren İran ın ruhani lideri Hamaney, Tahran ın nükleer programlarla ilgili kendisinin karar alabileceğini ve ABD nin sorunu çözmekten daha çok derinleştirdiğini vurgulayarak, AB ile müzakerelerin tıkanmasından Washington yönetimini sorumlu tuttu. 24 Bu açıklamaların ardından 3 Mayıs ta İran Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid Rıza Asefi ülkesinin bazı nükleer faaliyetleri yeniden başlatacağını tekrarladı. 25 Bunun üzerine Londra da sürdürülen görüşmeler sonuçsuz kaldı ve Dışişleri Bakanı Kharrazi uranyum zenginleştirme programına başlamaktan başka tercihleri kalmadığını belirterek, söz konusu zenginleştirme işlemlerinin tamamıyla sivil amaçlı kullanılacağını ifade etti. Bu açıklamalar özellikle müzakerelerin yürütülmesi noktasında İran a oldukça ılımlı yaklaşan Almanya nın da tepkisine neden oldu. Alman Dışişleri Bakanı Joschka Fischer in, nükleer çalışmaların tekrar başlamasının görüşmelerin sürdürülmesini baltalayacağını ve gerekirse konunun BM gündemine alınmasının zorunlu olabileceğini açıklaması İran ı bu konuda oldukça sıkıntılı bir sürece sokmuştur. Fransa ise İran ın, uranyum zenginleştirme programına devam etmesi yönünde henüz resmî bir karar almadığını ancak böyle bir kararın alınması halinde görüşmelerin sonlanmasına sebep olacağını açıklayarak Tahran yönetimine itidal çağrısında bulundu. 26 Bunun üzerine 12 Mayıs ta İran ın nükleer görüşmeler konusundaki baş müzakerecisi Hasan Ruhani, prensip olarak uranyum zenginleştirme programına tekrar başlayacaklarını bunun sadece ham uranyumun işlenerek gaza dönüştürülmesi çalışmalarıyla sınırlı olduğunu 27 ve tarihinin kesin olmadığını, ancak yakın bir gelecekte faaliyete geçileceğini belirterek, 28 görüşmelerden sonuç alınmaması halinde İran ın söz konusu programda oldukça kararlı olduğunu açıkladı İran BM ye direniyor, BBC Turkish, 1 Mayıs İran: Nükleer faaliyetlerimizi başlatacağız, BBC Turkish, 3 Mayıs France Presses Iran Over Uranium Enrichment Plans, Reuters, 10 May İran: Nükleer faaliyetlerimizi başlatacağız, BBC Turkish, 03 Mayıs 2005; Iran Douses Hope of Compromise in Nuclear Talks, Reuters, 21 May 2005; Iran Reportedly Smuggling Nuclear-Related Materials, Global Security Newswire, 23 May Ed Johnson, Blair Backs U.N. Intervention for Iran, Associated Press, 12 May Neil MacFarquhar, "Iran Parliament Calls for Resuming Nuclear Fuel Development, New York Times, 15 May 2005.

9 İran Sorunun BM Güvenlik Konseyi ne götürülmesine karşı çıkan Tahran yönetimi, böyle bir durumun AB nin barışçı girişimlerine oldukça zarar vereceğini, bu durumun da İran ın şimdiye dek yürütülen çalışmalardaki düzenlemelere uyma zorunluluğunu ortadan kaldıracağını ifade ederek böyle bir yaklaşımın İran ı tek taraflı hareket etmeye iteceğini açıkladı. 30 Aynı zamanda nükleer müzakereci Hasan Ruhani, nükleer teknolojiyi barışçıl amaçlarla kullanmalarına izin verilmediği takdirde, Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması na da uymayacaklarını belirtmiştir. 31 AB tarafından sert bir dille eleştirilen bu yaklaşımın ardından AB yetkilileri Tahran a; İsfahan daki nükleer faaliyetlerine yeniden başlama tehdidini yerine getirmesi durumunda, herhangi bir diplomatik anlaşma şansını yitireceği, bu durumda kendilerinin Washington la aynı cepheye geçecekleri ve İran ı Güvenlik Konseyi ne havale edecekleri uyarısında bulundu. 32 Görüşmelerin tekrar tıkanma noktasına gelmesiyle birlikte 24 Mayıs ta, AB den nükleer program konusunda yaşanan krizin çözümü için önerilerini sunmasını isteyen Tahran yönetimi, AB nin herhangi bir teklif sunmaması halinde nükleer faaliyetlerine yeniden başlayacağını duyurdu. İran Ulusal Güvenlik Konseyi sözcüsü Ali Ağamuhammedi, AB yle müzakereleri sürdüreceklerini ve uranyum zenginleştirme programına başlamayacaklarını belirterek görüşmeler için İran ın istekli olduğunu açıkladı. 33 Bunun üzerine 5 Haziran da Tahran yönetimi, AB yeni bir teklif sunana kadar nükleer çalışmalarını geçici olarak dondurduğunu açıklayarak, 34 yakın zamanda AB nin teklifleri üzerinde bir karara varacaklarını belirtti. 35 Ancak Tahran yönetiminin 16 Haziran da, Fransa ve İngiltere nin uranyum zenginleştirme işlemini terk etmesi yönündeki teklifini reddetmesinin yanı 30 Foreign Ministry Says Iran Will Have No Obligations if Nuclear Case Sent to UN, BBC, 22 May 2005; Nasser Karimi, Iran Warns Europe to Make Nuke Talks Work, Associated Press, 22 May İran: Nükleer faaliyette kararlıyız, BBC Turkish, 12 Mayıs Roger Hardy, AB den İran a rest, BBC Turkish, 13 Mayıs İran la Avrupa arasında yeni gerginlik, BBC Turkish, 24 Mayıs Iran Extends Temporary Freeze on Nuclear Enrichment Until End of July, Associated Press, 6 June 2005; Iran Says it Will Delay its Nuclear Program, Associated Press, 6 June Iran Top Nuclear Negotiator Says Iran Will Reach Decision on Europe s Proposal Soon, Tehran Kayhan, 13 June 2005.

10 88 Ortadoğu Yıllığı 2005 sıra, 36 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ortaya çıkardığı belirsizlik sebebiyle görüşmeler tekrar tıkanma noktasına gelirken müzakerelerde hiçbir ilerleme kaydedilemedi. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin belli olmasının ardından hükûmetinin nükleer programa devam etmekte kararlı olduğunu ifade eden yeni Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad, AB ile yürütülen müzakerelerin bu konudaki temel politikaları olacağını ve görüşmelerin sürmesinden yana olduklarını belirtti. 37 Ancak Ahmedinecad ın Cumhurbaşkanlığı döneminde İran ın dış ve nükleer politikasında önemli değişikliklerin olması bekleniyordu. Bu bağlamda öncelikli olarak Hatemi döneminde sürdürülen nükleer politikaya ilişkin temel stratejisini değiştirme yoluna giden Ahmedinecad, Hatemi nin dengeli ve ılımlı bir tutumla, ABD nin görüşmeleri etkilemesini engellenmeye yönelik temel politikasını terk ederek, Washington yönetimini bu süreçten tamamen dışlamaya çalışmıştır. 38 Diğer yandan özellikle Çin, Rusya, Pakistan ve Hindistan ile iş birliğini artırarak, AB ile görüşmelerde daha dengeli bir pozisyon oluşturmayı hedeflemiştir. Nitekim yeni hükûmetin bu yöndeki politikası etkili olmaya başladı. Tahran yönetimi AB ile görüşmelerde, kendi nükleer çalışmalarını sürdürmesini bir ön koşul olarak ortaya koymaya başladı. Buna karşılık Temmuz ayında sürdürülen nükleer görüşmelerde AB üçlüsü, Tahran yönetiminden nükleer çalışmalarını ve beraberinde yürütmüş olduğu uranyum zenginleştirme programını durdurmasını talep ederken, görüşmelerin devam etmesi için bunun bir ön şart olarak anlaşılması gerektiğini açıkladı. İran ise görüşmelerin olumlu sonuçlanabilmesi için öncelikle nükleer çalışmalarının devam etmesinin sağlanması gerektiğini savunmuş ve bu yönde AB den garanti istemiştir. 39 Bu bağlamda Asefi 5 Temmuz da, Ağustos ayına kadar Avrupa nın yeni öneriler getirmesi gerektiğini, ancak getirilecek önerilerin İran ın uranyum zenginleştirmesini sonlandırmasına yönelik olması halinde 36 Iran Rejects UK-French Call to Halt Uranium Enrichment, IRNA, 16 June Ahmadinejad: Iran Will Continue Nuclear Program, Says Does Not Need US Help, IRNA, 26 June A. Savyon, The Second Islamic Revolution in Iran: Power Struggle at the Top, The Middle East Media Research Institute, No 253, 17 November IAEO Chief Says Abandoning Nuclear Fuel Cycle Greatest Historical Mistake, Mission for Establishment of Human Rights, 5 July 2005.

11 İran bunun kabul edilemeyeceği yönündeki politikalarını tekrarlamıştır. 40 Nitekim 19 Temmuz da İran Ulusal Güvenlik Başkanı Alaeddin Burujerdi nin Brüksel in, İran ın nükleer teknoloji çalışmalarını durdurmasını talep etmesi durumunda AB ile görüşmelerin durdurulabileceği 41 yönündeki açıklaması görüşmelerin sonuçsuz kalmasının bir başka nedeni olmuştur. Ahmedinecad da İran ın nükleer silah geliştirme hedefinin olmadığını, ancak uluslararası baskının barışçıl amaçlar için sürdürülen nükleer programı durdurmayı istemesi halinde görüşmelerin devam edemeyeceğini belirterek, ön koşul olarak nükleer çalışmalarının devam etmesi gerektiğini açıkladı ve bunun üzerine müzakere süreci tekrar tıkanma noktasına geldi. 42 Bu konuda en önemli adım ise Ağustos ayında atıldı. 1 Ağustos ta İran ın daha önceden AB ye yeni bir teklif sunması gerektiği konusunda vermiş olduğu süre sona erdi. Tahran yönetimi bu bağlamda AB ye bir nota göndererek, İran ın hiçbir şekilde kitle imha silahı arayışında olmadığını, hedefinin uzun vadede barışçıl amaçlar çerçevesinde nükleer çalışmalarını yürütmek olduğunu ifade etmiş ve AB ile müzakerelerin devam etmesinden yana olduklarını açıklamıştır. 43 Bunun üzerine IAEA dan uranyum zenginleştirme programını durdurmasına yönelik bir uyarı alan Tahran yönetimi, 44 buna karşılık IAEA ya da sözlü bir nota vererek aynı tavrını sürdürdü ve İsfahan nükleer tesisini yeniden faaliyete geçirebileceğini açıkladı. 45 Ancak 40 Iran s Asefi Says Uranium Enrichment Right Non-Negotiable, Islamic Students News Agency, 5 July Senior Iranian Official: Europe Will Recognize Iran s Right to a Limited Nuclear Fuel Cycle; Iran to Start Operations at Isfahan Uranium Conversion Facility, Middle East Media Research Institute, No. 940, 22 July 2005; Iran: Majles Members Assert Right to Develop Peaceful Nuclear Technology, Keyhan, 19 July President-Elect Says No to Nuclear Arms, Chicago Tribune, 22 July 2005; Iranian President-Elect Calls on International Community to Destroy WMD, Islamic Republic of Iran Network, 21 July Verbal Note from the Permanent Mission of the Islamic Republic of Iran to the Secretariat of the International Atomic Energy Agency, INFCIRC/648, Verbal Note No: /928, 1 August Statement by the IAEA Director General Mohamed ElBaradei on Iran, International Atomic Energy Agency, 01 August Nazila Fathi, Iran Tells Europe it s Devoted to Nuclear Efforts and Talks, New York Times, 4 August 2005; Note Verbale from the Permanent Mission of the Islamic Republic of Iran, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/648, 1 August 2005.

12 90 Ortadoğu Yıllığı 2005 AB nin 7 Ağustos a kadar bir taslak getirmesi halinde nükleer çalışmalarına yeniden başlanmasını erteleyebileceklerini belirtti. 46 İran ın söz konusu tavrının devam etmesi halinde AB ile görüşmelerinin sonlanacağını ve ABD nin, sorunun BM ye götürülmesi yönündeki teklifini destekleyebileceklerini belirten İngiltere, uranyum zenginleştirme programının bir an önce sonlanması ve AB ile görüşmelere tekrar başlanılması gerektiğini belirtti. 47 Buna karşılık Tahran yönetimi görüşmelerin yeniden başlayabileceğini ancak nükleer programına da devam edeceklerini açıkladı. 48 Nükleer görüşmeler konusunda en önemli adım 5 Ağustos ta Almanya, Fransa ve İngiltere den oluşan AB üçlüsünün İran a 34 sayfadan oluşan yeni bir taslak metin sunmasıyla atıldı. 49 Söz konusu metinde, genel olarak nükleer silah geliştirmeye çalışmayacağı konusunda garanti vermesi karşılığında, İran a ekonomik alanda bazı teşvikler ve savunma alanında güvenceler vermeyi öneren AB üçlüsü, ayrıca eğer İran kendisi üretmemeyi kabul ederse, sivil amaçlı nükleer programı için yakıt sağlama vaadinde de bulundu. 50 Ancak Tahran yönetimi söz konusu paketin yalnızca düşük düzeyli nükleer çalışmayı öngördüğünü bunun da İran tarafından kabul edilemez olduğunu belirterek teklifi kabul etmediğini açıkladı. 51 Aynı şekilde Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid Rıza Asefi, yaptığı açıklamada bu önerinin, İran ın menfaatlerini temin edecek öğelerden yoksun ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT) ile Paris Anlaşması na aykırı olduğunu açıkladı. 52 Bunun üzerine 8 Ağustos ta Tahran 46 Ali Akbar Dareini, Iran to Delay Reopening Nuclear Plant, Associated Press, 02 August 2005; Iran Delays Resumption of Isfahan Nuclear Center, RIA-Novosti, 2 August Nazila Fathi, Iran Says it will Break U.N. Seals at a Nuclear Plant, New York Times, 2 August Nazila Fathi, Iran Tells Europe it s Devoted to Nuclear Efforts and Talks, New York Times, 4 August 2005; Iran Anger at European Threat, BBC, 4 August Text of European Union s Proposal to Iran, Mehr, 8 August AB den İran a yeni teklif, BBC, 5 Ağustos 2005; İran AB paketine temkinli yaklaşıyor, BBC, 05 Ağustos Iran Rejects Unacceptable EU Nuclear Offer, AFP, 5 August 2005; Ed Johnson, Europe Offers Iran Civilian Nuke Support, Associated Press, 5 August 2005; Iranian Atomic Energy Chief Says EU Proposal Insulting, ISNA, 7 August Asıfi: İngiltere, Fransa ve Almanya nın, İran ın nükleer programına ilişkin sunduğu teklif kabul edilemez, IRNA, 08 Ağustos 2005.

13 İran yönetimi İsfahan nükleer tesislerinin yeniden çalışmaya başlayacağını, ancak bunun adım adım yapılacağı ve Kasım 2004 te IAEA tarafından mühürlenen kısımlarda faaliyet yapılmayacağını bildirdi. 53 Ancak söz konusu taslağın IAEA yönetim kurulu tarafından da onaylanmış olması İran ı bu konuda oldukça yalnız bıraktı ve bunun üzerine Tahran yönetimi taslağın ABD nin baskısı ile onaylandığını belirterek nükleer çalışmalara devam edeceğini açıkladı. 54 Bunun üzerine Kasım 2004 den sonra başlayan görüşmeler tekrar kesintiye uğradı. İran ın olumsuz yanıt vermesi üzerine 3 Eylül de İran ile ilgili raporu yayınlayan IAEA başkanı Baradey İsfahan tesislerinin yeniden faaliyete geçirilmesini eleştirmiş ve tesislerin bir an önce kapatılması gerektiğini, ancak kurum temsilcilerinin İran ın nükleer silah elde etme girişimine dair herhangi bir kanıt bulmadıklarını açıklamıştır. 55 Bu açıklamaları olumlu karşılayan Tahran yönetimi Amerika nın art niyetli tutumunun İran ın Avrupa ile müzakerelerinin önündeki en büyük engel olduğunu belirtmiştir. 56 Dışişleri Bakanı Menuçehr Mutteki de, İsfahan santralinin faaliyetlerinin yeniden askıya alınmasının hiçbir şekilde söz konusu olmadığını ve müzakerelerin devam etmesi için faaliyetlerin askıya alındığı önceki duruma geri dönmeyeceklerinin altını çizen bir açıklama yapmıştır. 57 İran ın bu tutumuna daha çok Çin ve Rusya nın, sorunun BM ye getirilmesine karşı çıkma politikasını ısrarla savunması neden olmuştur. Baradey in söz konusu raporuna 14 Eylül de resmî olarak cevap veren Tahran yönetimi, 131 sayfadan oluşan bir karşı raporda, takındığı politik tavırdan dolayı IAEA yi eleştirirken, IAEA çerçevesinde, tamamen teknik metotla incelenmesi gereken İran ın nükleer dosyası siyasileştirilmiştir. Bu, 53 Resumes Nuclear Activities at Esfahan s Uranium Conversion Facility, ISNA, 8 August 200; İran, nükleer faaliyetini başlattı, BBC, 8 Ağustos Paul Kerr, Iran Restarts Uranium Conversion, Arms Control Today, September 2005, İran, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın (IAEA) Onayladığı Tasarıya Sert Tepki Gösterdi, IRNA Türkçe Haber Servisi, 12 Ağustos 2005; İran: Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın Tasarısı Siyasi ve Kabul Edilemezdir, IRNA Türkçe Haber Servisi, 12 Ağustos IAEA Başkanı İran raporunu yayınladı, IRNA Türkçe Haber Servisi, 03 Eylül Adili: Müzakerelerin çıkmaza girmesinin nedeni Amerika nın ardniyetli tutumudur, IRNA Türkçe Haber Servisi, 09 Eylül Mutteki: Isfahan santralinin faaliyetlerinin yeniden askıya alınması söz konusu olamaz, IRNA Türkçe Haber Servisi, 11 Eylül 2005; Çin ve Rusya İran nükleer dosyasının Güvenlik Konseyine taşınmasına karşı, IRNA, 09 Eylül 2005.

14 92 Ortadoğu Yıllığı 2005 NPT Anlaşması nın 6. maddesinin hiçe sayılmasına ve NPT Anlaşması na imza atmamış Ortadoğu daki tek unsur olan İsrail in potansiyel tehdidine yönelik ilgisini saptırmak için yapılmıştır şeklinde cevap vermiştir. 58 Gerek AB nin gerekse IAEA nın hazırladığı çözüm önerilerini siyasi olmakla eleştiren Tahran yönetimi, Eylül ayında kapsamlı bir çözüm önerisi hazırlayarak uluslararası kamuoyuna duyurdu. 18 Eylül de BM nin 60. Genel Kurulunda konuşan Cumhurbaşkanı Ahmedinecad İran ın nükleer enerji konusundaki öneri niteliği taşıyan projesini uluslararası kamuoyuna anlattı. Projede, BM nin en kapsamlı birimi olan Genel Kurul bünyesinde, dünya genelinde silahsızlanma stratejileri geliştirme ve uygulama yönünde faaliyetlerde bulunup, rapor hazırlayacak özel bir komite oluşturulması istenmekteydi. Ayrıca 4 maddelik nükleer programını açıklayan Cumhurbaşkanı, birinci maddede; İran ın dini ilkeler esasınca nükleer silahlanmayı caiz görmediğini ifade ederken, ikinci maddesinde ise, İran ın NPT Anlaşması nın gözden geçirilmesini ve kimyasal silahlarla mücadele ve nükleer tekelciliğin önlenmesi amacına yönelik olarak özel bir komite kurulmasını temel bir ihtiyaç olarak gördüğünün altını çizdi. 59 Projenin üçüncü maddesinde, İran daki nükleer santralin teknik açıdan dünyanın diğer bölgelerindeki nükleer santrallerden farklı olmadığını vurgulamış, buna göre İran ın uranyum zenginleştirme programını şeffaflaştırmak ve bu konuda uluslararası arenada güven sağlamak için diğer ülke yönetimleri ve sivil toplum kuruluşlarıyla ciddi iş birliği içinde bulunmaya hazır olduğunu belirtmiştir. Ahmedinecad projesinin dördüncü maddesinde, İran ın nükleer santral hakkının tanınması temel alınarak Tahran ın IAEA ile teknik ve hukuki açıdan müzakerelere ve iş birliğine devam etmeyi bir politika olarak benimsediğini vurgulamış ve İran ın diğer ülkelerle yaptığı müzakerelerin İran-IAEA ilişkileri çerçevesinde değerlendirileceğini ifade etmiştir İran ın El-Baradey in raporuna cevabı, IRNA Türkçe Haber Servisi, 14 Eylül Iranian President s UN Speech, BBC, 18 September 2005; Ahmedinecad BM Genel Kurulu nda yaptığı konuşmada İran nükleer dosyası projesini açıkladı, IRNA Türkçe Haber Servisi, 18 Eylül MPs Deplore IAEA Resolution, Iran Daily, 26 September 2005; IAEA Yönetim Kurulu bağımsız kanadı NM, Ahmedinecad ın projesine destek verdi, IRNA Türkçe Haber Servisi, 20 Eylül 2005.

15 İran Ahmedinecad ın BM de ülkesinin nükleer programını net olarak açıklamış olmasına rağmen, 25 Eylül de AB üçlüsü Fransa, İngiltere ve Almanya tarafından IAEA ya İran hakkında sunulan karar tasarısı çoğunluk oyuyla kabul edildi. Oylamada, Yönetim Kurulu üyesi 35 ülkeden 22 si kabul, 12 si çekimser ve 1 ülke (Venezüella) karşı oy kullandı. 61 Karar tasarısında İran dan, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini durdurması, İsfahan santralindeki faaliyetlerini yeniden askıya alması, Erak santralinin faaliyetlerinin durdurulması, IAEA Başkanı na İran daki ilgili kişi, kurum ve belgelere ulaşma açısından anlaşmalarda belirlenenden daha fazla imkan verilmesi istenildi. 62 Karar tasarısının kabul edilmesinin ardından, Güvenlik Konseyi nin işe karıştırılmasından sonra İran ın gönüllü olarak kabul ettiği Tahran deklarasyonuna karşı hiçbir taahhüdü kalmadığı açıklamasında bulunan Tahran yönetimi, İran ın nükleer programına devam edeceğini açıkladı. Bunun üzerine kırılma noktasına gelen görüşmeleri yumuşatmak için Tahran yönetimi Viyana daki daimi temsilcisi Büyükelçi Muhammed Mehdi Ahundzade aracılığıyla, gelinen noktaya ilişkin olarak; İran ın, IAEA ile iş birliği çerçevesinde nükleer santraller konusunda imzalamış olduğu sözleşmelerde verdiği taahhütlere bağlı kalmaya devam edeceğini, bu taahhütlere uygun nükleer silah üretimi konusunda çaba sarfetmeyeceğini, faaliyetlerini daha şeffaf hale getireceğini ve Cumhurbaşkanı Ahmedinecad ın New York ta açıkladığı yeni açılımlar içeren proje çerçevesinde, başta üç Avrupa ülkesiyle olmak üzere uluslararası camiayla müzakereye hazır olduğunu açıkladı. 63 Tahran yönetiminin ılımlı yaklaşımının ardından, 24 Kasım da Viyana da bir araya gelen IAEA yetkilileri, sorunun barışçıl yollardan çözülmesi gerektiğini belirtmiş, Tahran yönetiminin bu doğrultuda göstermiş olduğu çabaların olumlu karşılandığını ifade etmiş ve mü- 61 Farideh Fahri, Iran s Nuclear File: The Uncertain Endgame Middle East Report Online, 24 October, ElBaradei: Negotiation only solution to Iran s nuclear dossier, IRNA, 25 September 2005; IAEA Yönetim Kurulu AB nin İran karar tasarısını onayladı, IRNA Türkçe Haber Servisi, 25 Eylül Mohammad Taqavi, A Lesson, Iran Daily, 27 September 2005, İran ın IAEA Yönetim Kurulu nun onayladığı karar tasarısına ilk tepkisi, IRNA Türkçe Haber Servisi, 25 Eylül 2005; İran Dışişleri Bakanlığı: IAEA Karar tasarısı totaliter güçlerin baskılarının neticesidir, IRNA Türkçe Haber Servisi, 27 Eylül 2005; Laricani: Karar tasarısı İran açısından uygulanabilir değildir, IRNA Türkçe Haber Servisi, 29 Eylül 2005.

16 94 Ortadoğu Yıllığı 2005 zakerelerin bir an önce başlaması gerektiği sonucuna varmıştır. 64 Bunun üzerine İngiltere, Fransa ve Almanya Dışişleri Bakanları, İran la nükleer dosya konusunda tekrar müzakereye hazır olduklarını bildirdiler. 65 Söz konusu kararın Tahran yönetimi tarafından desteklenmesiyle birlikte yeni bir sürece girildi. Yeni süreçte İran Atom Enerjisi Kurumu başkanı Rıza Ağazade nin, İran ın, nükleer faaliyetleri konusunda sürdürülecek müzakereler süresince uranyum zenginleştirme faaliyetlerine girişmeyeceğini 66 açıklamasıyla görüşmelerin başlaması için bütün adımlar atılmış oldu. İran Ulusal Yüksek Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri Ali Laricani de, İran daki millî iradenin uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin devamı yönünde olduğunu, ancak mevcut güvensizlik ortamının giderilmesi için İran ın güven artırıcı önlemlere devam ettiğini ve müzakerelerin yapıcı olması halinde görüşmelerin sürdürülmesinden yana olacaklarını belirtti. 67 İki tarafın da bu iyimser açıklamalarının ardından 21 Aralık ta, beş ay önce İsfahan tesislerinin yeniden faaliyete geçmesinden sonra kesintiye uğrayan görüşmeler Fransa nın Viyana daki daimi temsilciliğinde tekrar başladı. 68 Bölgesel ve Bölge-dışı diplomasi Nükleer çalışmaları dolayısıyla uluslararası arenada önemli bir baskıya maruz kalan İran için bölgesel ve bölge-dışı düzeyde yürüteceği dış politika oldukça kritik bir hal almıştır. Ancak bölge içinde oldukça pragmatist bir dış politika anlayışı benimseyen Tahran yönetimi, küresel düzeyde bu pragmatist politikayı bölgesel düzlemdekine göre dengeleri daha çok gözetecek şekilde yürütmek zorunda kalmıştır. Bölge içinde dış politikasını belirleyen en önemli unsurlar Irak ve 64 Elbaradey İran ve üç Avrupa ülkesi arasında müzakerelerin başlamasında iyimserdir, IRNA Türkçe Haber Servisi, 25 Ekim Iran Rebukes IAEA Over Vote, But No Retaliation, Iran News, 27 September 2005; Üç Avrupa ülkesi İran la müzakereye hazır olduklarını bildirdiler, IR- NA Türkçe Haber Servisi, 27 Ekim İran müzakere esnasında uranyum zenginleştirme programını uygulamayacaktır, IRNA Türkçe Haber Servisi, 10 Aralık Hasan Ruhani: Üç Avrupa ülkesi İran ile müzakere fırsatını iyi değerlendirmeliler, IRNA Türkçe Haber Servisi, 17 Aralık İran ve 3 Avrupa ülkesi nükleer görüşmeleri Viyana da başladı, IRNA Türkçe Haber Servisi, 21 Aralık 2005; Mutteki: İran ve üç Avrupa ülkesi arasındaki müzakereler ön koşulsuz yapılmalıdır, IRNA Türkçe Haber Servisi, 21 Aralık 2005; İran ve üç Avrupa ülkesi ocak ayında Viyana da görüşmelere devam edecekler, IRNA Türkçe Haber Servisi, 22 Aralık 2005.

17 İran İsrail olurken, diğer bölge ülkeleri ile olan ilişkileri de bu iki ülkeyle arasındaki ilişkileri doğrudan etkilemiştir. Bu bakımdan İran 2005 yılında tüm bu dengeleri gözeten bir politika benimserken, zaman zaman bu dengenin dışına da taşmıştır. İran ın bölgede yaşamsal çıkarlarının belirlenmesinde oldukça etkili olan Irak ın 69 ABD önderliğindeki işgalci güçlerin kontrolü altına girmesiyle birlikte Tahran yönetimi için belirsiz bir dönemin başladığı söylenebilir. Ulusal düzeyde Irak ta yaşanacak bir bölünmenin İran da yaşayan Şii ve Kürt nüfusun bu durumdan etkilenmesini beraberinde getireceği endişesiyle, yılında Tahran yönetimi gerek bölgesel gerekse uluslararası platformlarda Irak ın toprak bütünlüğünün korunmasının sağlanmasına yönelik politikalar oluşturmayı ve bölgesel düzeyde söz konusu söylemi mümkün olduğunca yüksek sesle ifade etmeyi amaçlamıştır. Irak Savaşı başlamadan önce bölge ülkelerinin savaşı engellemek amacıyla hayata geçirdikleri Irak a Komşu Ülkeler Dışişleri Bakanları Toplantısı bu anlamda İran için söz konusu politikanın dile getirildiği ve bölge ülkeleriyle görüş alışverişinde bulunulduğu bir platform niteliği taşımıştır. Bu bakımdan 2005 yılının ilk girişimi olan ve 6 Ocak ta Ürdün ün başkenti Amman da sekizincisi yapılan komşu ülkeler toplantısında, Tahran yönetimi, Irak ın toprak bütünlüğünün korunması gerektiğini ifade ederek, BM nin Irak ın yeniden yapılandırılmasında aktif ve belirleyici bir rol üstlenmesi gerektiğini dile getirmiştir. 71 Ayrıca Irak ın, geleceğini özgür bir şekilde yapılacak seçimlerle kendisinin belirlemesi gerektiğini savunan İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hamid Rıza Asefi, Irak ta yapılacak seçimler için güvenli bir ortam oluşturulmasının ve her kesimin seçime katılmasının oldukça önemli olduğunu belirterek, 72 komşu ülkelerin bunu sağlamak için ellerinden geleni yapacaklarını ifade etmiştir. Bu temenniler aynı şekilde toplantının sonuç bildirgesine de yansıtılmıştır. Ancak Dışişleri Bakanı Kemal Kharrazi Ürdün ün İran ı hedef alan, Irak ın iç işlerine müdahalesi yönündeki suçlayıcı açıklamalarını 69 Kemal Kharrazi, The View From Tehran, Middle East Policy, Vol 12, No 1, Spring 2005, s Kayhan Barzegar, Understanding The Roots of Iranian Foreign Policy in The New Iraq, Middle East Policy, Vol 12, Summer 2005, s Ali Balcı ve Murat Yeşiltaş, Turkey s New Middle East Policy: The Case of the Meeting of the Foreign Ministers of Iraq s Neighboring Countries, Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, Volume: XXIX, Issue: 4, Summer 2006, (forthcoming) 72 Iraq s Neighbors Pledge Support for Jan. Polls, Iran Daily, 8 Ocak 2005.

18 96 Ortadoğu Yıllığı 2005 protesto etmek amacıyla toplantıya katılmamıştır. 73 Bunun ardından ayrıca 10 Ocak ta Asefi, İran ı, Irak parlamento seçimleri için Irak a 1 milyon İranlı Şii yi göndermekle suçlayan Ürdün Kralı Abdullah ın açıklamasının ardından İran ile ilgili yorum yapacak ülkelerin en az iki kere düşündükten sonra yorum yapması gerektiğini ifade ederek tepkisini göstermiştir. Bunun üzerine Ürdün den yapılan açıklamada durumun yanlış anlaşıldığı ifade edilerek ilişkilerin gerginleşmesi engellenmiştir. 30 Ocak ta Irak ta yapılacak seçimlerin ardından İstanbul da yeni bir toplantının yapılması gerektiğini dile getiren İran, seçim güvenliğinin ve demokratik katılımın sağlanması için komşu ülkelerin elinden gelen gayreti göstermesi gerektiğini açıklamıştır. Irak ta yapılacak seçimlerle yakından ilgilenen Tahran yönetimi Irak ın %65 ini oluşturan Şiilerin seçimlere katılımının sağlanması için çaba göstererek, Şiilerin oluşturulacak olan yeni Irak yönetiminde azınlıkta kalmamasına yönelik bir politika benimsemiştir. Cumhurbaşkanlığı danışmanı Muhammed Sadr, Şiilerin İran ile birleşmesi gibi genel bir kaygının gerçekleşme olasılığının mümkün olmadığını ifade ederek Sünni grupların da seçime katılmasının Tahran tarafından aynı şekilde desteklendiğini belirtmiş 74 ve Irak a yönelik dengeli politikasını bölge ülkelerine göstermeye çalışmıştır. 30 Mart ta Birleşik Arap Emirlikleri nde gerçekleştirilen Irak a komşu ülkeler toplantısında, Irak ın yeniden yapılandırılmasında BM nin ve bölge ülkelerinin etkin rol oynaması gerektiğini yeniden belirten Tahran yönetimi, bu konuda ülkesinin oldukça hassas olduğunu vurgulamıştır. 75 Aynı gün Suriye ye kısa bir ziyaret yapan Dışişleri Bakanı Kharrazi, Beşar Esad ve meslektaşı Tarık El-Şara ile yaptığı görüşmede ABD nin Suriye ve İran a yönelik takındığı tutumun bölgesel krize sebep olacağını ve bunun da Ortadoğu da istikrarın sağlanmasına hiçbir katkısının olmayacağını belirtmiştir. Şam yönetimi ise İran ın barışçıl amaçlar çerçevesinde yürüttüğü nükleer çalışmasını desteklediğini ifade etmiştir. 76 Irak ta yapılan seçimler sonucunda Şii koalisyonun seçimlerden zaferle ayrılması ve Irak ta önemli ölçüde inisiyatifi eline geçirmesi ise 73 Kharrazi not to Attend Amman Confab, Iran Daily, 3 Ocak Presidential advisor reviews Iraq s upcoming elections, IRNA, 1 Ocak Iraq s neighbor start conference in UAE, IRNA, 30 Mart Kharrazi wraps up Syria short visit, departs for home, IRNA, 03 April 2005, Concern About Lebanon After Syria Talks, Iran Daily, 14 February 2005.

19 İran Tahran yönetimini bu konuda oldukça rahatlatmış ve ikili ilişkiler daha yakınlaşmıştır. Nitekim İran ile Irak arasında ilişkilerin geliştirilmesi için 7 Temmuz da geçekleşen Irak devlet başkanı İbrahim Caferi nin Tahran ziyareti iki ülke arasında 1980 den beri en önemli ziyaret niteliğini taşımıştır. 77 ABD nin İran ın bölge güvenliğini tehdit ettiği yönündeki açıklamalarına rağmen, ziyaret çerçevesinde İran ile Irak arasında askerî bir iş birliği anlaşması imzalanmıştır. Anlaşmaya göre iş birliği çerçevesinde, İran ın Irak birliklerinin eğitimine ve mayın tarlalarının temizlenmesine yardımcı olacağı ve iki ülkenin aralarında 1980 li yıllarda yaşanan savaşta kaybolan askerlerin dosyalarının soruşturulmasına iş birliği yapacakları karara bağlanmıştır. 78 Ziyaret sırasında Hatemi, ülkesinin Irak ta istikrarın tesisi ve ülkenin yeniden imarına yardımcı olabileceğini belirterek, Irak lı Şiilerin ABD ile ortak hareket etmelerinin onların etkinliğini artırması açısından önemli olduğunu vurgulamıştır. 79 Kasım ayı içerisinde Irak Cumhurbaşkanı Talabani nin İran ziyareti sırasında yapılan görüşmelerde Tahran yönetimi, Irak ta anayasanın oluşturulmasından oldukça memnun olduklarını ve Irak yönetimi ile her alanda sınırsız iş birliği yapmaya hazır olduklarını belirtmiştir. Yaklaşık 40 yıl aradan sonra Tahran ı ziyaret eden Talabani, yılları arasında Irak Devlet Başkanı olan Abdurrahman Arif ten sonra İran ı ziyaret eden ilk Irak Cumhurbaşkanı olmuştur. 80 Görüşmeler sırasında karşılıklı iş birliğinin arttırılması kararlaştırılırken, Tahran yönetimi, Irak ın güvenliğinin İran ın güvenliği ile aynı düzeyde anlaşıldığını vurgulamış ve Irak ın toprak bütünlüğünün korunmasının son derece önemli olduğunu açıklamıştır. Ayrıca görüşme çerçevesinde Hariri soruşturmasına ilişkin BM nin raporunda Suriye nin suçlanmasını eleştiren Tahran yönetimi, Suriye yi baskılar karşısında destekleyeceklerini ifade etmiştir Kenneth Katzman, Iran s Influence in Iraq, CRS Report for Congress, November 15, 2005, s İran ile Irak arasında askerî işbirliği, BBC Turkish, 07 Temmuz Official: Iraqi PM s Tehran visit of high significance, IRNA, 6 July 2005; Region Favors Democratic, United Iraq, Iran Daily, 07 July 2005; Khatami Supports Democracy in Iraq, Iran Daily, 09 July Irak Cumhurbaşkanı İran ı ziyaret ediyor, IRNA Türkçe Haber Servisi, 21 Kasım Ahmedinecad: İran baskılara karşı Suriye yi destekleyecektir, IRNA Türkçe Haber Servisi, 04 Kasım 2005; İran Cumhurbaşkanı, Irak Başbakan yardımcısını kabul etti, IRNA Türkçe Haber Servisi, 05 Kasım 2005.

20 98 Ortadoğu Yıllığı 2005 Diğer taraftan Irak dışında yakın coğrafyasında bulunan ülkeler ile oldukça sıkı bir ilişki kurmayı hedefleyen İran yönetimi, bu bağlamda Azerbaycan a ayrı bir önem vermiştir. Bu çerçevede 24 Ocak ta Azerbaycan devlet başkanı İlham Aliyev i ağırlayan Hatemi, Tahran ve Bakü arasındaki bağların güçlendirilmesi için kültürel, ekonomik ve ticari alanlarda karşılıklı bir ortaklık anlaşması imzalamış, bölgesel ve uluslararası sorunlara ilişkin iki ülkenin ortak hareket edeceğini belirtmiştir. 82 Ayrıca söz konusu görüşme çerçevesinde Azerbaycan ile Ermenistan arasında süren Karabağ sorununa ilişkin olarak iki ülkenin çözüm yönünde adım atmaları gerektiğini belirten Hatemi, gerekirse Tahran ın iki ülke arasında arabulucu bir rol üstlenebileceğini ifade etmiştir. 26 Ocak ta ise Afganistan devlet başkanı Hamid Karzai yi ağırlayan Tahran yönetimi, iki ülke arasında iş birliğinin artırılması ve İran ın Afganistan ın yeniden yapılandırılması konusunda desteğinin devam edeceğini belirtmiştir. Gerek iki ülke arasındaki ticareti artıracak gerekse Asya ile Batıyı birbirine bağlayacak olan Dogharoun-Herat yolunun da açılışının yapıldığı resmî ziyaret sırasında iki ülke, terörizmin önlenmesi konusunda da ortak hareket edeceklerini açıklamışlardır. 83 İran gerek AB ülkeleri ile gerekse ABD ile Uranyum zenginleştirme programından dolayı devam eden sürtüşmelerin kendisini uluslararası arenada yalnız bırakmasına izin vermemek için diğer devletlerle olan ilişkilerine oldukça önem vermiştir. 84 Bu bağlamda Cumhurbaşkanı Hatemi 11 Ocak ta, Nijerya, Senegal, Mali, Sierra Leone, Benin, Zimbabwe ve Uganda yı kapsayan 10 günlük Afrika seyahatine başlamış, söz konusu ülkelerle teknik, ekonomik, siyasi ve kültürel konularda anlaşmalar imzalamıştır. 85 İlk ziyaretine Nijerya dan başlayan Hatemi İran ın her zaman küresel barışın geliştirilmesi için çaba içerisinde olduğunu ifade etmiştir. Hatemi nin yapmış olduğu ziyaretler boyunca her ülkeyle ayrı ayrı karşılıklı olarak iş birliğinin geliştirilmesi amacıyla anlaşmalar imzalanmıştır. Aynı günlerde İran ile 82 Ilham Aliyev in Tehran on 3-Day Visit, Iran News, 24 Jnuary 2005; Khatami, Aliyev Optimistic About Enhancing Cooperation, Iran Daily, 25 January Iran, Afghanistan Eager to Strengthen Ties, Iran Daily, 26 January 2005, Afghan president due in Tehran Wednesday, IRNA, 26 Ocak Hassan Yousefi, Vital Tour, Iran Daily, 16 January President exchanges views with Supreme Leader ahead of his African tour, IRNA, 10 January 2005, Khatami hopes Africa will take strides towards progress, IRNA, 11 January 2005.