CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA KUR AN MEALİ YAYINCILIĞI: İBRAHİM HİLMİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 Toplum Bilimleri Dergisi İsmail ERŞAHİN (*) CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA KUR AN MEALİ YAYINCILIĞI: İBRAHİM HİLMİ ÖRNEĞİ abstract Quranic Translation Publishing in Early Years of the Republic: Example of Ibrahim Hilmi. The matter of the Turkish translation of the Quran was one of the important subjects in the late period of Ottoman. The subject discussed primarily Quran translation into other languages. However, translators and competencies was the another discussion on the Quran translations. İbrahim Hilmi ( ) was a famuos publisher, thinker and outhor during the changing period of the Meşrutiyet and Cumhuriyet in the Turkish history. He started his job as a publisher in 1896 under the banner of Kitabhane-i İslam (İslamic Library); later changed it s name as Kitabhane-i İslam ve Askeri (Library of Islam and Military); some years later called Kitabhane-i Hilmi (Library of Hilmi). He published more than 1000 books in his lifetime. Hilmi wrote so many books and articles on political, social, economic and cultural life of his period. He interested in Religious publication especially Quran translation to Turkish. He play an important role Early Quran translation studies and publications in period of Cumhuriyet. key words Ouran Translation, Turkish Republic, İbrahim Hilmi, Ouranic Exegesis. Toplum Bilimleri Ocak - Haziran (9) :

2 150 Toplum Bilimleri Ocak (9) Giriş Osmanlı nın son yıllarında başlayıp Cumhuriyetin ilanını takip eden yıllarda zirve yapan Türkçe Kur an ve Kur an ın Türkçe tercümesi meselesi günümüzde de halen çeşitli çevrelerde güncelliğini korumaya devam etmektedir. Esasen konu Kur an ın Arapça dışında başka dillere çevrilmesi meselesi olarak ele alınmaktadır. Bu açıdan bakıldığında meal, tercüme ve tefsir gibi teknik tabirler tartışmaların merkezinde yer almaktadır. Konuya yaklaşım tarzları incelendiğinde iki farklı yorum olduğu görülmektedir. Birinci gruptakiler; Kur an gibi evrensel içeriği ve i caz özelliği olan bir kitabın tam anlamıyla kelime kelime başka bir dile çevirmenin imkansız olduğunu, bunun yapıldığı takdirde Kur an ın belağat ve i caz özelliklerini kaybedeceğini savunmuşlardır. Kuran tercümesinin imkânsızlığından bahsedenler, tercümenin Kur an sayılıp sayılamayacağı noktasında birleşmektedir. Hemen hemen hepsi tercümenin asıl metin sayılamayacağı noktasında da ittifak etmişlerdir. Bu anlayışa vurgu yapan Elmalılı Hamdi Yazır, Kur an tercümesi ile ilgili olarak Hasılı terceme Kur an dan mütercimin anlayabileceği kadar bazı şeyleri anlatabilse de hakkıyla anlatamaz. Anlattığı şeylerde de Kur an hükmü kıymetini haiz olamaz. 1 diyerek konuya açıklık getirmektedir. Diğer yandan Kur an ın bütün insanlığa hitaben nazil olması, Arapça konuşanlar dışındaki milletlerin nasıl anlayacağı meselesini gündeme getirmiştir. Bu açıdan konuya yaklaşanlar ikinci grubu oluşturmuşlardır. Bunlar, Kur an ın evrensel mesajını bilmek, onun mana ve maksadını anlamanın metodunun kurallara uygun olarak tercüme ve tefsir olduğunu savunmuşlardır. Ancak yapılan tercümelerin aynen aslın yerini tutmayıp bazı yönlerden eksik kaldığı için bunlara tercüme yerine meal denilmesinin gerektiği söylenmiştir. 2 Kuran ın ilk Türkçe tercümesinin XI. yüzyılın ilk yarısında yapıldığı belirtilmekle birlikte kimin tarafından, ne zaman ve nerede yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Kur an-ı Kerim in Anadolu Türkçesine tercümeleri de Anadolu Selçuklu Devleti nin dağılışından sonra kurulan beylikler devrine rastlamaktadır. 3 İlk örnekleri genelde satır aralarına ya da kelime altlarına Türkçe anlamlarının yazılması şeklinde olan tercümeler, baskı imkanlarının da gelişmesiyle yirminci yüzyılın başlarında yeni yöntemler ile yapılmaya başlanmıştır. İbrahim Hilmi Aslen Tataristan-Kazanlı olan Tüccarzade İbrahim Hilmi (Çığıraçan), Tuna boyundaki Romanya-Tulça da 1876 da doğmuş, ailesiyle 1883 te taşındığı İstanbul da büyümüştür. Küçük yaşta hafızlık yaptığını 4 ancak Arapça ya vukufiyet kesbedemediğini yayınladığı Kur an-ı Kerim in önsözünde 5 ifade etmiştir. İbrahim Hilmi 12 Haziran 1963 tarihindeki vefat etmiştir. 6

3 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kur an Meali Yayıncılığı: İbrahim Hilmi Örneği 151 Yayıncılığa mürettip (dizgici) olarak İkdam Gazetesi nin makinelerini kurarak (1895) 7 başlayan İbrahim Hilmi, 1896 da Bab-ı Ali de Kitabhane-i İslam adıyla kitap neşri işine de girişmiştir. O, Kitabhane-i İslam adını tesadüfen seçmemiştir. Bu ismi koymak suretiyle İslam dünyasında Türkçe, Arapça ve Farsça gibi dillerde eserler yayınlayarak fikri ve ilmi bir uyanış başlatmayı amaçlamıştır. 8 İbrahim Hilmi, yayınladığı eserlere ilginin azlığı, ihtiyacı olan sermaye ve zamana yeterince sahip olmaması sebebiyle askeri eserler yayınlamaya karar vermiş ve yayınevinin ismini Kitabhane-i İslam ve Askeri olarak değiştirmiştir. Askeri eserler yanı sıra bu dönemde çeşitli atlaslar yayınlayarak da ilgi görmüştür yılında Kitabhane-i İslam ve Askeri ismini Kitabhane-i Hilmi ye çevirmiştir. İbrahim Hilmi, Türk edebiyatına önemli isimler kazandırmıştır. Bunların başında Hüseyin Rahmi Gürpınar, Ahmet Refik, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf, Refik Halid, Ahmet Cevad Emre, Abdulhak Şinasi Hisar gibi isimler gelmektedir. Bu yazarların hemen hemen tüm eserleri seri halinde yayınlanmıştır. Dini Eserler Yayıncılığı ve Türkçe Kuran Tercümeleri İ. Hilmi dini yayıncılık alanında pek çok yeniliklere ön ayak olmuştur. Bunlardan en önemlilerinden biri Kur an-ı Kerim tercümesi neşriyatıdır. Bu fikir 1908 den itibaren onun zihninde yer etmiş ancak çeşitli sebeplerle gerçekleştirilememişti. Cumhuriyetin ilk yıllarında ( ) Şeyh Muhsin-i Fani (Hüseyin Kazım Kadri) başkanlığındaki bir heyete hazırlattığı Kur an-ı Kerim Tercüme ve Tefsiri (İstanbul 1332), iki ciltten oluşan Nuru l Beyan- Kur an-ı Kerim Tefsiri (İstanbul 1340) ve İzmirli İsmail Hakkı tarafından hazırlanan Maani-i Kur an (İstanbul 1343) bu alanda yayınladığı tercümelerdir. 9 Ayrıca Kur an-ı Kerim in bazı bölümlerini çocukların anlayabileceği şekle getirerek cüzler halinde yayınlamıştır. İbrahim Hilmi, yayıncılık hayatı boyunca dini eserler yayınlama ve bunu teşvik etme konusunda büyük çaba sarf etmiştir. O yayınladığı eserlerle İslam dünyasında bir uyanış ve yeniden inşa sürecini başlatmak istemiştir. Bu konudaki hedef kitlesi sadece Anadolu değil, Müslümanların yaşadığı tüm yerler ve özellikle İran ve Arap dünyası olduğunu belirtmiştir. İ. Hilmi II. Meşrutiyetle beraber daha özgür bir ortam yakalayarak hedeflerini gerçekleştirmek için çalışmalara başlamıştır. Bu dönemde Kur an ın Türkçeye çevrilmesi ve meal yazması konusunda pek çok tartışma yapılmış, neticede Meşihat Dairesi bu işi yasaklamıştır. 10 Yapılan bütün bu tartışmalara rağmen Şeyhülislam Musa Kazım Efendi Saffetü l-beyan, Temyiz Mahkemesi azası Bereketzade İsmail Hakkı Bey Envaru l-kur an adlı tefsirler yazmışlar, ancak sadece birer cildini yayınlayabilmişlerdir. 11 İ. Hilmi Kur an ın Türkçe meal ve tefsirinin asla onun kutsiyetine halel getirmeyeceğini, bilakis onun hükümlerini anlayarak amel etmenin daha doğru

4 152 Toplum Bilimleri Ocak (9) olacağını pek çok defalar dile getirmiştir. Bu konuyu en açık şekilde Avrupalılaşmak adlı eserinde şu sözlerle ifade etmiştir: İşte bugün milyonlarca Müslüman Allah ın kendilerine ne emrettiğini, Kur an da neler söylemiş olduğunu bilmiyorlar. Hele biz Türkler Kur an-ı Kerim in Türkçe tercümesi olmaması yüzünden dinimizin esasını bile bilemiyoruz. Diyoruz ki, Kur an Türkçe ye tercüme edilemez, her ayetin birçok anlamı vardır. Mutlaka uzun bir tefsire ihtiyaç gösterir. O halde milyonlarca Arap ve Arapça yı bilenler, Kur an ı daima tefsirle birlikte mi okuyorlar? Ulemadan olmayan bir Arap Allah ın Kelamını okumakla ne kadar bir şey anlıyorsa, biz Türkler de Yüce Ayetlerin meallerini okumaktan da o kadar bir şey öğrense yine hiç bilmemekten, aslında Kur an da olmayıp, en cahilin Kur an a atfedilen bin türlü rivayet ve hurafelerle zihninin yanıltılmasından daha iyi değil midir? 12 Bunun yanında, Kur an tercümelerinin milli bir ihtiyaç ve dini bir hizmet şeklinden çıkarak, kazanç elde etmek için dikkatsizce yapılan bir işe dönüştürülmesini de eleştirmekten geri durmamıştır. 1. Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi: * İ. Hilmi nin Kur an tercümelerini yayınlaması I. Dünya Savaşı yıllarında (1914) olmuştur. O bu tercümeyi Hıristiyan Araplardan Zeki Megamiz e yaptırmıştır. Tercüme ve tefsiri bir arada olan bu eserde Arapça metne yer verilmemiştir. Sadece beş forması çıkan eserin resmen yasaklandığını 1926 da yayınladığı Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi nin önsözünde kendisi belirtmiştir. O, önsözde İhvan-ı Dinime başlığıyla açıklamalar yapmıştır. Burada; Türkçe tefsirin açık ve duru bir Türkçe ile yazıldığı, uzun ve anlaşılmaz açıklamalardan kaçınıldığı, yorucu bir çalışmanın ürünü olarak heyet-i muktedire ye hazırlatıldığı ve bu konuda kendisinin niyetinin gayet samimi olduğu, tamamen Müslüman Türk milletine hizmet maksadıyla bu eseri ortaya çıkardığından bahsetmektedir. 13 İ. Hilmi aslında bu konuyu Zavallı Millet adlı kitabında Balkan Savaşı sonrasında işlemiş ve tartışmıştır Nuru l-beyan, Kuran ı Kerimin Türkçe Tercüme ve Tefsiri Bu tartışmalar Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar sürmüştür. Ancak bu eleştiriler tercüme faaliyetlerini durduramamış, daha iyi hazırlanmıştır. Eleştirilerden rahatsız olan İbrahim Hilmi nin söz konusu ilk tercümeyi yayınlamaktan vazgeçtiği bunun yerine Nuru l-beyan tefsirini forma forma yayınlamaya başladığı iddiası, dönemin yayın organlarından Sebilürreşad da ortaya atılmıştır. 15 Nitekim, İbrahim Hilmi Nuru l Beyan; Kur an-ı Kerim in Türkçe Tercüme ve Tefsiri adındıyla Şeyh Muhsin-i Fani müstearı ile Hüseyin Kazım Kadri ye ikinci bir meal hazırlatılmıştır. Ayrıca Adliye Bakanı Ayıntabi Mustafa Bey, Demir yollar Kalemi müdür yardımcısı Seyfettin Bey in yardımlarda bulunduğu tercümenin önsözünde belirtilmiştir. Nuru l Beyan iki cilt olarak ve Osmanlı Türkçesi ile ya-

5 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kur an Meali Yayıncılığı: İbrahim Hilmi Örneği 153 yınlanmıştır. Bu çalışma Cumhuriyet döneminin ikinci Kur an tercümesi olma vasfını da kazanmıştır (1924). 16 Eser ifadeye göre, Taberi, Fahreddin Razi, Kadı Beyzavi, Nimetullah Nahcivani, Celaleyn ve Ebussuud Efendi nin tefsirleri esas alınarak yazılmıştır. 17 Nuru l Beyan, zamanın Diyanet İşleri Reisi Rifat Börekçi den eleştiriler almıştır. Merhum Börekçi, eseri hazırlayanların dini ve lugavi bilgilerinin eksik olduğu, bazı ayetlerin tercüme ve yorumunda da art niyet sezildiğini ifade ederek halkı bu tercüme hakkında uyarmıştır. 18 Söz konusu esere eleştiriler bununla kalmamış, dönemin İslami kesiminin sesi olan Sebilürreşad da hem eserin içeriğiyle hem de yayıncısı olan İbrahim Hilmi Bey le alakalı bazı tenkitler ileri sürülmüştür. Tartışmaların özünde, tercümelerde hatalar bulunduğu, mütercimin ve yayıncının bu nüshaları yayınlamakla hata yaptıkları, Şeyh Muhsin i Fani nin Kur an ın hakkıyla tercüme edilemeyeceğini açıklamakla bu tezleri ispat ettiği iddiaları vardır. 19 Nuru l Beyan tefsirine Ahmet Hamdi Aksekili ve Ömer Rıza Doğrul da eleştiriler yöneltmişlerdir. Aksekili, bu eserde mütercimin önceki eserlerini de şaibe altında bıraktığını söylerken, Doğrul da tercümenin ihtiyacı karşılayamadığını ve Kur an ın etkili ifadelerinin korunamadığını ifade etmiştir. 20 Başta Diyanet Riyasetinin katkısı olmak üzere tefsir ve tercüme faaliyetleri konusundaki tartışmaları etkili olacak ki, birinci cildin sonunda tercüme konusunu ele alınmış, Riyasetin konuyla ilgili itirazlarına cevap verilmeye çalışılmıştır. Aynı şekilde ikinci cildin sonuna da eserin metodu hakkında bilgi vermek için Mülk suresinin 35 sayfayı bulan ayrıntılı bir tefsiri, ilave edilmiş ve lügatçe eklenerek tamamlanmıştır. İbrahim Hilmi bütün bu eleştirilere tekrar kitaphanesinin 1924 tarihli katalogunda şöyle yanıt vermiştir: Nuru l Beyan- Kur an-ı Kerim in Türkçe Tercüme ve Tefsiri, bütün garazkarane hücumlara rağmen bugün Kur an-ı Mübini hemen nısfına yakını tabedilmiştir. Kur an-ı Mübini böyle ilk defa açık bir Türkçe ile neşri bit-tab Türk dindaşlarımızla azim bir inkılap fikri vücuda getireceği der kardır. Bu teşebbüs şüphesiz birçoklarının menfaatine dokunuyordu. Dini kendilerine bir vasıta-i maişet ittihaz edenler bu teşebbüsümüzü sekte dar etmek için var kuvvetleriyle çalıştılar. İşe Diyanet İşleri Riyasetini de karıştırdılar. Fakat eserin tabi-i bunların maksatlarını pek iyi bildiği için aldırmadı. Say-ı fedakaranesine devam etti. Çünkü bu teşebbüsüyle bütün dindaşlarına his-i takdir ve şükranını kazanacağına emindi. Nitekim bütün bu itirazat sükun buldu, halk Nuru l Beyan a gittikçe daha samimiyetle, daha ciddiyetle sarıldı. Bi avni-ilahi teala eserin nısfı da ikmal edildi senesinin Şubatına kadar eserin ikmali tabı mukarrerdir. 21 Ancak, 1924 te bu savunmayı yapmasına rağmen, 1926 baskılı Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi adlı eserin önsözünde, bazı insanlar tarafından ter-

6 154 Toplum Bilimleri Ocak (9) cümenin yeterli görülmediğini, daha sade ve açık bir Türkçe ile izahlı ve şerhli, ayetlerin başlangıçlarının da eklenerek yeniden yayınlanması taleplerinin olduğunu itiraf etmiştir. 3. Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi İ. Hilmi Kur an tercümeleri yayınına ara vermeden devam etmiş, Nuru l Beyan ın ardından Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi adlı bir eseri daha 1926 da tek cilt halinde yayınlamıştır. Önsözünde ilmi bir heyet tarafından hazırlandığı tashihinin İzmirli İsmail Hakkı ya yaptırıldığı belirtilen eser, Osman Ergin e göre yine Zeki Megamiz e hazırlatılmıştır. Ergin nin kanaatince bu ismin gizli tutulmasının sebebi, mütercimin Hıristiyan oluşunun yanında Arap dünyasının bu isim vesilesiyle Türkleri Kur an dan ve İslam dan ayrılmakla itham etmeleri endişesidir. 22 Hilmi Bey söz konusu mealin herkes tarafından kolay okunup anlaşılabilmesi, özellikle okullarda kolaylıkla okutulabilmesi için sade bir dille tercüme edildiğini Naşirin İfadesi başlığıyla yazdığı önsözde belirtmiştir. Elbette bu ifadelerden anlaşılmaktadır ki, İ Hilmi nin çıkış noktalarından birisi de Kur an ın başta eğitim kurumları olmak üzere geniş halk kitlelerine ulaşmasını sağlamaktır. 4. Maani-i Kur an-kerim, Kur an-ı Kerim in Türkçe Tercümesi İbrahim Hilmi nin yayınladığı Kur an tercümeleri arasında mütercimin yeterliliği, dini ilimlere vukufiyeti ve halk arasında kabul görmesi bakımından İzmirli İsmail Hakkı tarafından hazırlanan Maani-i Kur an-kur an-ı Kerim in Türkçe Tercümesi* adlı çalışma en belirgin olanıdır. İki ciltten oluşan bu tercüme 1927 yılında Arap harfleriyle yayınlanmıştır. Eserin başlangıcında Kur an-ı Kerim ile ilgili olarak altı sayfa izahat verilmiştir. Tercüme, harfi harfine yapılmış, açıklanması gerekli yerlerde haşiye ve tefsir kayıtları sayfanın altına ince puntolarla yazılmış, sonuna 321 maddelik indeks eklenmiştir. Bu çalışmanın kabul edilebilirliği İ. Hilmi nin yayınladığı bir diğer tercümeye eleştiriler getiren Ömer Rıza Doğrul tarafından teyit edilmiştir. Doğrul, tercümeyi Son seneler zarfında yayınlanan tercümelerden en iyisi olarak niteleyerek bunu mütercimin ilmindeki uzmanlığa bağlamıştır. 23 İbrahim Hilmi 1932 de ve Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi adıyla değiştirerek bu tercümeyi tekrar yayınlamıştır. Böylece söz konusu çalışma Yeni Türk harfleri ile basılan ilk Kur an tercümesi ünvanını kazanmıştır. Eser sonra bir defa daha basılmıştır. Hilmi Bey eserin önsözünde bu sahadaki denemelere kısaca değinerek bu tercümeyi doğuran sebepleri şu şekilde sıralamıştır:

7 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kur an Meali Yayıncılığı: İbrahim Hilmi Örneği 155 Türk milletinin Kur an-ı Kerim i Türkçe okuyup manasını anlamak istemesi kadar tabi bir şey olamaz. Nuru l Beyan ihvan-ı dinimizce kafi görülmeyerek daha sade ve açık bir Türkçe ile beraber izahatı havi notların, şerhlerin bulunması ve bununla beraber ayat-ı kerime mebdelerinin de ilave edilmesi rica olundu ve bu hususta fazılı muhterem İzmirli İsmail Hakkı Bey in herhalde bu çetin ve mühim vazifeyi deruhte etmesi her taraftan temenni olundu. Çünkü Kur an-ı Mübin tercümeleri maalesef milli bir ihtiyaç ve dini bir hizmet şeklinden çıkarak vasıtayı cer-i menfaat ittihazıyla alelacele yapılarak bir kazanç teminine çalışılıyordu. İşte doğru olmayan bu teşebbüslere mani olmak, Kur an-ı Mübin tercümesinin en salahiyettar bir kalemden çıkmasını temin eylemek ve bu hususta ilim ve fazlı kemali herkesçe malum olan Müderris-i muhterem İzmirli İsmail Hakkı Bey e müracaat etmek lüzumunu hisseylemiştim. Muşarunileyh bu müracaatımı hüsnü telakki buyurarak üç senelik bir mesai neticesinde Maani-i Kur an, Kur an-ı Kerim in Türkçe Tercümesi ni vücuda getirdiler ve bu sayi meşkuru birçok notlarla, haşiyelerle tezyin eylediler, kitabhanem tarafından da her türlü maddi fedakarlık ihtiyarıyla nefis bir surette tab ve neşrine muvaffakiyeti temin eylemiş bulundular El-Kur an El-Mushafuşşerif İ. Hilmi, Kur an Tercümeleri yayıncılığı açısından en radikal adımı El-Kur an El-Mushafuşşerif adlı çalışmayı 1932 de neşrederek atmıştır diyebiliriz. Bu tercüme Kur an ın asıl metnini de çeşitli işaretler ve açıklamalarla destekleyerek Yeni Türk harfleriyle yazılmış olarak yayınlanmıştır. Eserin sonuna harflerin doğru telaffuzunu sağlamak için yapılmış bir ek bölüm konulmuştur. Hilmi, tercümenin sonunda yaptığı açıklamayla, okuyucuların yeni harflerle yayınlanan bu tercümeyi birkaç saatlik bir çalışmayla kolayca okuyabileceklerini ve bunu hatasız başarabileceklerini belirtmiştir. Buna rağmen eserle ilgili olarak öneri ve tekliflere açık olduğunu, din bilginlerinin gerekli gördüğü ekleme ve çıkartmaları yapabileceğini belirtmiştir. 25 İ. Hilmi önceki kimi meal yayınlarında olduğu gibi bu tercümenin de bir heyet-i ilmiye tarafından yapıldığını söylemesine karşın bu kişilerin isimlerini açıklamamıştır. 26 Ancak söz konusu tercümeleri yapanın bir Hıristiyan Arap olduğunun ortaya çıkmasıyla büyük tepkiler toplamıştı. Hilmi Bey in yaptığı bu yenilik yine öncekiler gibi tepki toplamasına rağmen özünde halkın dini bilincini ve kültürünü arttırmaya yönelik düşünceler yatıyordu denebilir. Bunu bütün tercümelerde dile getiren Hilmi Bey iyi niyetinden kimsenin şüphe etmemesini, her ne yaptıysa çocuklar, gençler ve eğitim seviyesi her yönden düşük olan halk için yaptığını üstüne basa basa söylemiştir. Şunu da belirtmek gerekir ki; yayıncılık hayatı boyunca kimi zaman mali zorlukarla karşılaşan İ. Hilmi nin yaptığı işin ticari bir iş olduğunu çeşitli kereler dile

8 156 Toplum Bilimleri Ocak (9) getirmiş olması sebebiyle meal yayıncılığında da ticari kaygılarla davranıp davranmadığı merak konusu olmuştur. El-Kur an El-Mushafuşşerif adlı tercüme yeni Türk alfabesinin tahrif edildiği, tercümeyi meydana çıkaran heyetin kimlerden oluştuğunun bilinmediği, Kur an ın tahrif edilmiş olduğu gibi iddialarla dönemin Diyanet İşleri Başkanlığı ve diğer ilgili kurumlarınca inceleme altına alınmıştır. Gelişmelerden oldukça rahatsız olan İ. Hilmi, bu tercümeyi anlatmak ve yayınlamaktaki amacını belirtmek üzere eserin kendisini Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk e bir mektup ile göndermiştir. Bu mektupta, amacının Arap olmayan ve Arapça yı bilmeyen Müslümanlar için tilaveti kolay bir Kur an yazmak olduğu, bununla beraber insanların yeni alfabeye ilgilerinin artacağını ve kabullenmelerinin kolaylaşacağını ifade etmiştir. 27 Atatürk e gönderilen bu nüsha, Başvekalet Muamelat Müdürlüğü tarafından, incelenmek üzere Diyanet İşleri Başkanlığı na aceledir kaydıyla gönderilmiştir. Başkanlığa gelen yazıda Atatürk ün bu girişimi hoş karşılamadığı ve Türk alfabesinin tağşiş edilmesi olarak nitelediği söylenmiştir. 28 Diyanet İşleri Başkanlığı Mushafları Tedkik Heyeti inceleme sonucunda Mukaddes kitabımızın, asli harflerinden başka harflerle yazıldığı takdirde doğru okunamayacağı kanaatine varmıştır. 29 İbrahim Hilmi, resmi yollardan tercümesine yapılan takibata savunma mahiyetinde tarihinde Başvekalet Müsteşarı Kemal Bey e bir mektup göndererek yapmak istediklerini sıralamıştır. Bunları şu altı maddeyle ortaya koymuştur: 1. Kur an-ı Kerim yeni harflerle katiyen basılamaz diyenlerin iddialarının doğru olmadığı sabit olmuştur. 2. Binlerce aileler, bahusus halk ve köylü sınıfı Kur an ın metnini okumayı daha mukaddes ve mübarek addettikleri için bunların bu yeni harflerle basılmış Kur an ı okumakla arzuları yerine gelmiştir. 3. Cumhuriyet hükümetimiz laik olmakla din aleyhtarı olmadığına en parlak misal Türkçe Kur an-ı Kerim ve asıl metninin basılmış olması en büyük bir delil sayılabilir. 4. Sevgili Gazi Hazretlerinin ihdas buyurdukları yeni harfler 14 milyonluk bir Türk kütlesinden çıkarak 300 milyonluk bir İslam alemine doğru yayılmaya başlıyor. 5. Her türlü itiraz ve iftiralara rağmen kitabhanem tarafından basılan Kur an-ı Kerim metninin üç aylık bir mesai ile ve tecvid kaidesi üzere tilaveti mümkündür. 6. Şayet bu nüshada ufak tefek hatalar varsa bunların da derhal tashihi mümkündür. 30 İbrahim Hilmi nin yayınlamış olduğu bu Kur an kabul görmüş olacak ki 1936, 1937 ve 1950 yıllarında olmak üzere üç baskı daha yapmıştır.

9 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kur an Meali Yayıncılığı: İbrahim Hilmi Örneği 157 Sonuç Osmanlının son dönemi ile Cumhuriyetin ilk yıllarında yayıncılıkla uğraşan İbrahim Hilmi nin dini eserler yayıncılığı konusu incelendiğinde o dönemi anlamaya yardımcı olacak pek çok ipucu elde edilmektedir. Döneminde Babıâli deki tek Müslüman Türk yayıncı olarak anılan İbrahim Hilmi nin bu alana yaptığı katkı yadsınamaz. Özellikle ilk Türkçe Kur an tercümelerinin naşiri olarak ortaya koyduğu çaba kimileri tarafından eleştirilse de genellikle takdir toplamıştır. Yayınladığı beş farklı Kur an tercümesi, Kur an ın cüzler halinde tercümesi ve okul ders kitaplarında bu tercümelerin kullanılması gibi çalışmalar, alanında ilkler olması sebebiyle incelemeye değer eserlerdir. İ. Hilmi, ticari mülahazalara kendinde saklı kalmak üzere, özellikle Kur an meali yayıncılığında samimi olduğunu, bu yolla, Cumhuriyetin başta harf inkılabı olmak üzere yeni değerlerini topluma kazandırma, bu arada Kur an ı da mümkün olduğunca geniş okuyucu kitlesine ulaştırma azminde ve kararlılığında olduğunu ifade etmiştir. Birer deneme mahiyetindeki bu girişmler başta Kur an mealiciliği olmak üzere Türkiye de bazı şeylerin yerli yerine oturmasına katkı sağlamıştır denebilir. Başta Diyanet İşleri Başkanlığı olmak üzere ilgililerin ve yetkililerin konuya vukufiyetli ve yapıcı yaklaşımı, Kur an mealleri yazma hususunda daha duyarlı ve ciddiyetli olunması gerçeğini ortaya koymuştur. Atarük ün kendisine gönderilen El-Kur an El-Mushafuşşerif i Diyanet Riyasetine göndermesi devletin din hizmetleri başta olmak üzere bu hususta Diyanet İşleri Başkanlığı nı yetkili ve sorumlu gördüğünü, ona danışılması gerektiğini göstermektedir. Buna parelel olarak Diyanet İşleri Başkanlığı nın, meseleye ilmi vukufiyet ve ciddiyet yanında resmi ve toplumsal sorumluluğu ile yaklaştığı izahtan varestedir. İ. Hilmi nin meal yayıncılığı tecrübesi bu sahada çalışacak olanlara bir yandan teşvik unsuru olmuş öte yandan da sorumluluk duygularını güçlendirmiştir. Bugün Türkiyenin, hem meal yayıncılığı hem de meal yazarlığı alanında geldiği seviyede bu deneyimin çok önemli katkıları olmuştur. O günlerde hayal gibi görülse de bugün itibarıyla Türkiye de Kur an mealinin girmediği ev kalmamış durumdadır. Notlar (*) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi. 1. Hamdi Yazır, Hak Dini, I. Mukaddime, Şevki SAKA, Türkçe Kur an Mı? Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi DergisiCilt: 39 Sayı: Emek ÜŞENMEZ, Türkçe İlk Kuran Tercümesi ve Tercümedeki mak/-mek Eki Hakkında AKADEMİK BAKIŞ Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı: 14 Nisan 2008.

10 158 Toplum Bilimleri Ocak (9) 4. Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi, İstanbul , Maarif Matbaası. 6. Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Hilmi, Fihris-i Umumi, s Hilmi, Fihris-i Umumi, s.4; İ. Hilmi, yayınevine bu ismi koymasının bir diğer sebebini şöyle anlatır: Kitabhanemi ilk tesis eylediğim zaman bütün Memalik-i İslamiye ile muamelatı ticariyede bulunmak ve Daru l-hilafe de tab olunmuş ve olunan kütüb-ü diniye ve asarı cedideyi en uzak yerlere kadar neşretmek ve bu suretle ihvan-ı dinimizi dersaadette neşrolunan ve olunacak asardan müstefit etmek arzusundaydım. İşte bu maksatladır ki kitabhanemi Kitabhane-i İslam namıyla tevsim eylemiştim. (Fihris-i Kitabhane-i Askeri, 1317, İstanbul, s.3.) 9. Çığıraçan İbrahim Hilmi, İslam Ansiklopedisi, T.D.V., C.8, s Kur an Mealleri ve Türkçe ye Çevrilmesi konusundaki gazete makaleleri: Mustafa Sabri, Kur an-ı Kerim İçin Türkçe Bir Tefsir Yazmak Meselesi, Millet, 2 Eylül 1908; Mustafa Sabri, Türkçe Tefsir Yazmak Meselesi, Millet/ 7 Eylül 1908; Mustafa Sabri, Türkçe Mükemmel Bir Tefsir Yazmak Meselesi, Millet, 9 Eylül 1908; Mustafa Sabri, Türkçe Tefsir Meselesi, Millet, 13 Eylül 1908; Mehmet Fehmi, Türkçe Mükemmel Bir Tefsir Yazmak Meselesi, Millet, 16 Eylül 1908; Ali Ferid, Kur an ı Kerimi Tefsir Etmek Meselesi, Millet, 9 Eylül Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977, c.5, s İbrahim Hilmi, Avrupalılaşmak, Hazırlayanlar: Osman Kafadar, Faruk Öztürk, Ankara 1997, s.156. * Maani-i Kur an-ı Kerim, Kur an-ı Kerim in Türkçe Tercümesi, İstanbul, , Milli Matbaa. 13. Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Tüccarzade İbrahim Hilmi, Zavallı Millet-Felaketlerimizin Esbabı, 1330, s Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Gez, age, s Hilmi, Fihris-i Umumi, s Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Gez, age, s Ömer Rıza Doğrul, Kur an Nedir?, İstanbul, , s.93-94; Ömer Rıza Doğrul, bu tercümeleri yetersiz bulduğu için bizzat kendisi tercüme yapar (Kur an-ı Kerim in Tercüme ve Tefsir-i Şerifi, Tanrı Buyruğu). Ancak Bu bağlamda Hasan Basri Çantay ın, sözkonusu tefsirin, Mevlana Muhammed Ali nin İngilizce yazdığı tefsirinin bir kopyası olduğuna dair eleştirileri olduğu gibi (Bkz: İlhami Karabulut, İslamiyat c3. sayı:1-2000), tefsirdeki görüşlerin çoğunun Ömer Rıza ya değil, Mirza Gulam Ahmed in (Ö.1908) kurduğu Kâdıyânîlik mezhebinin bir kolunu temsil eden Lahor Ahmedîleri nin lideri Mevlana Muhammed Ali ye (ö. 1951) ait olduğu da (bkz: Doç.Dr. Mustafa Öztürk, Kur an a Çağdaş Yaklaşımlar, yazılmıştır. Ayrıca tarihli bu tercümenin yazarının belli olmayıp anonim bir eser olduğunu ifade edenler de olmuştur (bkz: Salih Akdemir, Cumhuriyet Dönemi Kur an Tercümeleri (Eleştirel Bir Yaklaşım), Ankara, 1989, s.44-47). 21. Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Ergin, Tarih, C.5, s Doğrul, Kur an, s Gez, Bir Yayıncının Portresi, s Gez, age, s.138.

11 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kur an Meali Yayıncılığı: İbrahim Hilmi Örneği Salahiyeti haiz ilmi bir heyet tarafından yeni harflerle çevrilmiş ve bu heyet tarafından tashihine bakılmıştır. İşaretler Bay İbrahim Hilmi tarafından tertib ve vaz edilmiştir. Gerek işaretlerin gerek imlanın her hakkı mahfuz ve müsecceldir. (içkapaktan) 27. Gez, age, s /5/932 tarih ve 6/144 sayılı yazı /09/1960/464 nolu Din işleri Yüksek Kurulu Mütalaası. Kurul, Kuran ın asli harflerinin dışında yazılması ile ortaya çıkabilecek zorlukları şöyle sıralamıştır: 1. Kelime ve cümleler uzayacaktır. 2. Bir öğreticiye ihtiyaç duyulacaktır. 3. Kıraat şekillerini göstermek imkânsızdır. 30. Gez, age, s.141. Kaynaklar Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dönemi Kur an Tercümeleri (Eleştirel Bir Yaklaşım), Ankara, Albayrak, Nurettin, Çığıraçan İbrahim Hilmi, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, c.8. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Altın Kitap Çocuklara İlk Kıraat (1.Kısım), İstanbul, 1327, Hilal Matbaası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Avrupalılaşmak Felaketlerimizin Esbabı, Dersaadet, 1332, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Avrupalılaşmak Felaketlerimizin Esbabı, Hazırlayanlar: Osman Kafadar- Faruk Öztürk, Gündoğan Yayınları, Ankara, Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Çocuklara Ahlak Dersleri Malumat-ı Sıhhiye (2. Sene), İstanbul, 1330, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Çocuklara Yeni Malumat-ı Nafia ve Sıhhiye İlmi Eşya Dersleri (Çeviri), İstanbul, 1330, Mahmut Bey Matbası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Cumhuriyet Çocuklarına (Resimli İlk Alfabe), İstanbul, , Marifet Matbaası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Elmas Kitap Çocuklara İlk Kıraat, İstanbul, 1327, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Hayatı Askeriye ve Edebiyye Sahifeleri, İstanbul, 1324, Mahmut Bey Matbaası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Köy Çocuğunun İlk Okuma Kitabı, 3 Cilt, İstanbul, , Marifet TürkiyeMabaaları. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Maarifimiz ve Servet-i İlmiyemiz-Felaketlerimizin Esbabı, Dersaadet, 1329, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Maarifimiz ve Servet-i İlmiyemiz, Hazırlayan: Melek Dosay Gökdoğan, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Memalik-i Osmaniye Cep Atlası, İstanbul, Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Milletin Hataları Felaketlerimizin Esbabı, Dersaadet, Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Milletin Kusurları Felaketlerimizin Esbabı, Dersaadet, Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Müslüman Çocuk Yeni İlmihal, İstanbul,1326. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Tasfiyeyi Lisana Muhtaç Mıyız? Türkçenin Sadeleştirilmesi, İstanbul,1327, Matbaa-i Hayriye. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Türk Çocuğunun Din Kitabı, 3 Cilt, İstanbul, , Orhaniye Marifet Matbaaları.

12 160 Toplum Bilimleri Ocak (9) Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Türkiye Uyan, Dersaadet, Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Türkiye de İntihap Usulleri ve Parti Mücadeleleri, İstanbul, 1946, Şirket-i Mürettibiye Basımevi. Çığıraçan, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Zavallı Millet Felaketlerimizin Esbabı, Dersaadet, 1328, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası. Çocuklara İlk Malumatı Diniye (1. Kitap İlk Mektep İlk Devre), Cami ve Mürettibi, İbrahim Hilmi, İstanbul, 1326, Orhaniye Matbabası. Din Dersleri Amme Cüz ü Şerifi Türkçe Tercümesiyle Beraber, Cami ve Mürettibi, İbrahim Hilmi, İstanbul, Din Dersleri Kad-Semia Cüz ü Şerifi Türkçe Tercümesiyle Beraber, Cami ve Mürettibi, İbrahim Hilmi, İstanbul, 1344, Orhaniye Matbabası. Din Dersleri Tebareke Cüz ü Şerifi Türkçe Tercümesiyle Beraber, Cami ve Mürettibi, İbrahim Hilmi, İstanbul,1343, Orhaniye Matbaası. Din Dersleri Vezzariyat Cüz ü Şerifi Türkçe Tercümesiyle Beraber, Cami ve Mürettibi, İbrahim Hilmi, İstanbul, , Orhaniye Matbaası. Doğrul, Ömer Rıza, Kur an Nedir?, İstanbul, Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, Cilt 5, İstanbul, Fihris-i Kitabhane-i Hilmi Umumi Esami-i Kütüb, İstanbul, 1337, Orhaniye Matbaası. Fihris-i Kitabhane-i Askeri, İstanbul, 1317, Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası. Fihris-i Kitabhane-i Hilmi Umum Kitapların İsimleri, İstanbul, , Marifet Matbaası. Gez, Başak Ocak, Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan Osmanlı Matbuatından Cumhuriyet Yayıncılığına Altmış Yılı Aşkın Katkılarıyla Bir Yayıncının Portresi (Doktora Tezi), D.E.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir, Gez, Başak Ocak, Bir Babıali Yayıncısının Portresi Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan, Toplumsal Tarih, Şubat 2000, c.13, s.74. Gez, Başak Ocak, Bir Yayınevi Tarihçesi Kitabhane-i İslam dan Hilmi Kitabevi ne, Toplumsal Tarih, Mart 2000, c.13, s.75. Koçu, Reşad Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul, Maani-i Kur an-ı Kerim, Kur an-ı Kerim in Türkçe Tercümesi, Milli Matbaa, İstanbul, Saka, Şevki Türkçe Kur an Mı? AÜİF Dergisi, Cilt: 39 Sayı: 0. Üşenmez, Emek Türkçe İlk Kuran Tercümesi ve Tercümedeki mak/-mek Eki Hakkında Akademik Bakış-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 14 Nisan Yazır, Hamdi, Hak Dini Kur an Dili. Türkçe Kur an-ı Kerim Tercümesi, İstanbul , Maarif Matbaası Çığıraçan İbrahim Hilmi, İslam Ansiklopedisi, T.D.V., C.8, s.299. Gazeteler Yücer, Rıza Ruşen, Hilmi Çığıraçan ın Ellinci Yıldönümü Münasebetiyle: İlk Türk Kitapçısı (I), Vakit, 22 Ocak Yücer, Rıza Ruşen, Hilmi Çığıraçan ın Ellinci Yıldönümü Münasebetiyle: İlk Türk Kitapçısı (II), Vakit, 23 Ocak Kitapçı B. Hilmi Çığıraçan ın 50. Meslek Yılı, Akşam, 22 Ocak B. Hilmi Çığıraçan ın 50 Senelik Hayatı, Akşam, 23 Ocak Yarım Asırlık Kitapçı, Vakit, 22 Ocak 1946.