KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBi TENKİDİN ORTAYA ÇIKIŞI. M. Akif Özdoğan *

Transkript

1 KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBi TENKİDİN ORTAYA ÇIKIŞI. M. Akif Özdoğan * Özet: Klasik Arap edebiyatında edebi tenkit önceleri basit, sade ve gerekçe belirtilmeden yapılıyordu. H. lll. asırdan itibaren edebi tenkit İbn Selliim ile birlikte ilmi bir hüviyet kazanmıştır. Bu dönemde edebi tenkit bağımsız bir ilim haline gelmese de, bu ilim ile ilgili pek çok konu hızlı bir şekilde gelişme kaydetmiştir. Kudfune ise ''Nakduş 'şi'r" ve Nakdu'n-nesr" adlı eserlerinde nakd-tenkit ismini kullanmış, tenkitle ilgili pek çok meselelerden bahsetmiştir. H. JV. asırda muhdes ve kadim şairler tartışması gündeme gelmiştir. Bu tartışmalarda önemli tenkit meseleleri ele alınmıştır. Hatta bu dönemde edebi tenkit karşılaştırmalı olarak da incelenmiştir. Karşılaştırmalı tenkitlerio en önemlisi muhdes şiiirierin öncüsü şair Ebu Temmfun ile kadim şairlerin öncüsü el-buhtıırl etiafında gerçekleşmiştir. es-sul'i, "Ahbaru Ebi Temmfun" adlı eserinde Ebu Temmfun'ı medhederken; el-buhturi'yi kötülemiştir. el-arnidi ise "el-muvazene beyne Ebi Temmfun ve'l Buhtıırl adlı eserinde el-buhtıırl'yi savunmuş ve onu Ebu Temmfun ile mukayese yapmıştır. Kadi el-curcan'i, ise "el-vasata beyne'i Mutenebbi ve husumihi" adlı eserinde şair el-mutenebbi hakkında o edebi çevrede yapılan övgü ve yergilere cevap vermeye çalışmıştır. Beginning of Literary Criticism in C tassic Arabic Literature Summary: hı the classic Arabic literature, Iiterary criticism was being held simply, plain and without reason. Beginning from 3th century a:fter hegira, the literary criticism was gained a scientific feature by lbn Sal lam. İn this period, the Iiterary criticism, without being an in- dependent science, rapidly developed, many subjects about it. Kudfune b. Ja'far in his works "Nakd al-shi'r" ve Nakd al-nathr" used the name nakd/criticism and Iargely mentioned about critica! matters. In the 4th century after hegira, the argument of new-muhdas and old~ qad'im poets was occurred. İn these arguments, many Iiterary criticism topics were held. Even in this period, literary criticism done comparatively. The most significant of comparative criticism was argued around Abu Tanırniim, the pioneer of new (muhdas) poets, and el Buhturi, the pioneer of old (kadim) poets. es-sı11i, in his work "Alıbar Abi Tanırnfun" praised Abu Tanırnam while al-buhtııri satirized him. But al-amidi, in his work "al-muviizane beyne Abi Tammfun va'l Buhturi, advocated al-buhturi, and compared him with Abu Tammfun. And Qad'i al-juıjani, in his work "al-wasata" tried to give replies to praises and satires which were done in Iiterary environment about al Mutanabbi. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. NÜSHA, YIL: II, SA YI: 7, GÜZ

2 KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBİ TENKİT Edebi tenkit kavramının klasik Arap edebiyatında tarifi yapılınamakla birlikte, edebi tenkit kabul edilebilecek tenkitler yapılmış. bu konuda önemli meseleler ele alınmış, hatta eserler te'lif edilmiştir. Bu çalışmalar h. IV. asırda ileri bir duzeye ulaşınakla birlikte; bağımsız bir ilim olamamış; edebiyat, belagat gibi ilimler içerisinde ele alınmayı sürdürmilştür. H. IV. asırcia hem edebi tenkit hem de karşılaştırılmalı edebi tenkit, ilmi kabul edilebilecek düzeye gelmiştir. Bu dönemde karşılaştırmalı terikidin ortaya çıkması ve önemli eserlerin te'lif edilmesinin arka planındaki sebepler çok önemlidir. Zira bu sebepler olmasaydı, belki karşılaştırmalı tenkit o dönemde hızlı bir şekilde gelişmeyecekti. Biz bu çalışmamızda karşılaştırmalı tenkid.in h. IV. yüzyıla kadarki durumu ile bu dönemde hızlı bir şekilde ilmi kabul edilebilecek çalışmaların ortaya çıkmasını sağlayan faktörleri ve bu çalışmaları tanıtmaya çalışacağız. Edebi tenkit, ister şiir ister nesir olsun, bunları talılil edip, iyi-kötü, guzelçirkin gibi bir takım değerlendirmede bulunan edebi bir ilimdir 1 Karşılaştırmalı edebi tenkit ise, iki veya daha fazla edebi eser ya da edip hakkında yapılan mukayeseli değerlendirmelerdrrz. Karşılaştırmalı (muvazene/mukiirene) edebi tenkit, Araplarda normal edebi tenkit gibi basit, sade ve gerekçe belirtilmeden ciihiliyye döneminde dahi yapılıyordu. Bu tenkitlerde, ilmi ölçiller olmayıp, edebi zevk ön planda idi. CMıiliyye döneminde, "en büyük şair kimdir? Araplarm söylediği en iyi şiir beyti hangisidir?" gibi sorulara verilen cevaplar, edebi tenkidin ilk örnekleri olarak karşmııza çıkmaktadırı. Bu değerlendirmeler aynı zamanda karşılaştırmalı tenkidin de ilk örnekleri olarak da görillmektedir. Mesela; en Nabiga ez-zubyaru (18/604) Ukiiz panayırıncia kırmızı bir çadır içerisinde şilirlerin şiirlerini dinler ve orada, sade ve sebep belirtmeksizin karşılaştırmalı tenkitler yapardı 4 : Bir defasında el-a'şa ( 7/629), en-nabiga'nm çadırına girip şiirini inşad etmişti. Daha sonra da Hassan bin Sabit ( 54/674) girip şu şiiri okumuştu: (Tavil): "Kuşluk vaktinde parlayan bey_az kazaniarım ız vardır, Savaşta kahramanlarımızın kılıçlarından kan damlar". "en-nabiga, Hassan'a: "sen şairsin ama şiirinde tabaklar (~/)ve kılıçlar (I.:Jf:..;.,/) kelimelerinin az/ık ifade eden çoğul siğasını kullandın, halbuki çokluk ifade eden (,_;.J::-"- ~)şekillerini kullansaydın daha iyi o lurdu, ayrıca kendi neslinden bahsettiğin halde atalarından bahsetmedin ", demiştir. Daha sonra el-hansa' (24/644)nın çadıra girip şiirini inşad etmesinden sonra, en-nabiga'nın, el-hansa'ya: "el-a 'şa az önce şiir inşad etmemiş 142 NÜSHA, YIL: Il, SAYI: 7, GÜZ 2002

3 .\1. AKİF ÖZDOGAN olsaydı seni insanların ve cinlerin en büyük ş diri kabul ederdim" diyerek onu medhettiği rivayet edilmiştir. en-nabiga'nın bu karşılaştırmalı tenkirline göre, el-a'şa en büyük, el-ransa' ondan sonra gelen büyük bir şair. Hassan ise üçüncü derece bir şairdi. Bu dönemde iki şair arasında yapılan mukayeseliikarşılaştırmalı tenkitierin en meşhuru, İmru'u'l-Kays ( m. 545)'ın hanımı Ummu Cundeb'in, İmru'.u'l-Kays ile 'Alkama hakkında yaptığı tenkittir 6 İmru'u'l-Kays ile 'Alkama el-fahl (m. 603) kendilerinden hangisinin "daha büyük ştiir" olduğu konusunda tartışmışlardı. Zira her ikisi de kendisini "en büyük ştiir" kabul ediyordu. Şiir kabiliyetine sahip olan İmru'u'l-Kays'ın haniını Ummu Cundeb'i hangisinin daha büyük şair olduğunu takdir etmesi için hakem yani tenkitçi tayin ettiler 7 Önce İmru'u'l-Kays şu beyti söyledi 8 : (Tavil): "Kamçı ateşler, baldır darbesi ise kamçı/ar, azarlamak ise hızını artırır". Daha sonra 'Alkame de aşağıdaki beyti okudu: (Tavil): ~\c)\~ r-:! <Lil:s. 0-" l;~ CrPY ~ "Onlara ikinci bir kez başından yetişti, sanki o kesifbir bulutun gidişi gibi giderayaklı ". Ummu Cundeb, bu iki şiiri dinledikten sonra 'Alkame'nin "daha büyük ştiir" olduğunu söyledi. İmru'u'l-Kays, bu hükme razı olmadı ve "hayır ben daha büyük ştiirim diyerek" eşine verdiği hükmün gerekçesini sordu. Ummu Cundeb, kocasına, "'Alkame 'nin tasvir ettiği at, senin tasvir ettiğin attan daha iyidir. Senin atın i)ii olmadığından, onu harekete geçmesi için ittin ve kırbaç/adın. Halbuki 'Alkame'nin atı iyi olduğundan onu itmedi ve kırbaçlamadı ", dedi. İmru'u'l-Kays, eşininin, 'Alkama'ye duyduğu ilgiden dolayı onu tercih ettiğini söyledi ve ondan ayrıldı. 'Alkame de bu olaydan sonra Ummu Cundeb ile evlendi 9 - Sadru'l-İslam döneminde de sade olarak karşılaştırmalı tenkitlerio yapıldığı görülmektedir. el-kuraşl ( ), Hz. Peygamber (a.s)'in, İmru'u'l Kays'ın şiirlerini beğendiğini irade etmiş ve onun hakkında şöyle söylediğini rivayet etmiştir 10 : _r.!ji ı.)~ J:J\ J1 ~\_,lı ~ol_r.!ji r~ <Li1 "İmru 'u 'I-Kays, şiirdeki üstünlüğünden dolayı, onları cehenneme götürürken de ş diriere sancağı ile öncülük yapacaktır. Yine Hz. Ebı1 Bekir, en-nabiga'yı, şiirinin diğer şairlerin şiirlerinden daha iyi ve daha hoş olması yönü ile diğer şairlere tercih etmiştir. Hz. Ömer de NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ

4 KLASiK ARAP EDEBİYATINDA EDEBİ TENKİT Zuheyr (m.6io)'i şiirde az kullanılan kelimelere yer vermediği için diğer şairlerden üstün görmüştür 11. Emeviler döneminde Irak'ta el-mirbed panayırınch4 ei-ferazdak (1 12/730),. Cerir (I 14/732) ve ei-ahtal (92/710) şiir inşad ederler, şiirleri dinleyen tenkitçiler ve diğer edebi zevke sahip kimseler de hangisinin daha üstün olduğunu tespit etmek amacıyla mukayeseli tenkit yaparlardı 12 Bu üç şairden biri diğerini hususi bir vezin ve ktifıye ile hicveder, diğer şair de yine aynı vezin ve katiye ile karşılık verirdi ki bu şilirlerin atışmalarının bir neticesi olarak "nakliid" şiiri de önenıli ölçüde gelişme kaydetti 13. Abbasilerin ilk dönenılerinde karşılaştırmalı edebi tenkit yine sade bir şekilde yapılmaya devam etmekle birlikte, bölge ve şehirlerde en iyi şair olma, şiir temalarında öncülük etme gibi özellikleri ile şairler karşılaştırmaya da tabi tııtıılmuştur. Mesela; İbn Sellam el-cumahi (232/846)'ye göre, en iyi mersiye şairi, Mutemmim b. Nuveyre (30/650), Mekke'nin en büyük şiiiri 'Abdullah b. ez-ziba'ra (15/636), Medine'nin en büyük şiiiri Hassan b. Sabit'tir. İbn Sellam, İbn Kuteybe (276/947), el-cahiz (255/869), İbnu'l-Mu'tez (296/908) gibi tenkitçiler, edebi tenkit kuralları ve kavranılan ile ilgili önenıli çalışmalar yapmışlar, Kudame b. Ca'fer (337/948) ile de edebi tenkit. ilmi bir seviye kazanmıştır. H. IV. asırda genelde edebi tenkitte, özelde ise karşılaştırmalı edebi tenkitle önemli gelişmeler olmuş ve bu alanda çok kıymetli eserler te'lif edilmiştir. es-sfıli (336/947), el-amidi (371/98I)ve el-kazi el-curcani (392/1002)' gibi tenkitçiler, karşılaştınnalı edebi tenkit kabul edilebilecek eserler yazmışlardır. Bu eserlerin te'iif edilmesine etki eden bazı faktörler vardır ki; bunların incelenmesi konunun anlaşılması açısından önemlidir. Zira bu nedenler bu tür tenkitlerin yapılmasına ve bu konuda eserler yazılmasına sebep olmuştur. Bunlar, kadim (eski)-muhdes!müvelled (yeni) şdirler meselesi ile şiir sirkati (hırsızlığı) meselesidir. Bu konular, aynı zamanda edebi tenkidin önemli konuları olarak ele alınmıştır. Kadim (Eski) -Muhdes/müvelled (Yeni) şairler meselesi Abbasiler döneminde, Arap toplumuna farklı milletierin değişik kültürleriyle karışması, yabancı milletlerden yapılan eser tercümeleri ile Abbas! medeniyetin hızlı bir şekilde gelişmesi gibi bir takım nedenlerle kendilerine muhdes veya müvelled şair denilen yeni bir şair ekolünün ortaya çıktığı görülür14. Muhdes şiiirierin en önemlileri Beşşiir b. Burd (167/890), Muti' b. İyas (169/785) Mervan b. Ebi Hafsa (182/905), Ebu Nuvas (198/813), Ebfı Temmam (231/845) v.s. 'dir 15. Muhdes şiiirierin uslil.bu; manii, lafız ve vezin yönüyle kadlnı şairlerden farklıdır. Bu şairler, önceki Arap şiir kültürüne, etkilendikleri yabancı kültürleri de ekleyerek 16 hem Jiifız hem de manada bazı değişiklikler yapmışlardır. Bu şairler, kolay üslup yerine, anlaşılması zor üs Jubu seçmişlerdir. Muhdes şairler sanat yapmak, lafiziarı seçip onları yerli yerince kullanmak, geniş manalı, karmaşık iradelere yer vermekle tanınmış- 144 NÜSHA, YIL: Il, SAYI: 7, GÜZ 2002

5 M. AKİF ÖZDOGAN Iardır 1 ~. el-cahiz, İbn Kuteybe gibi tenkitçiler söz konusu şiir ekolünü beniınsemişlerdir18. el-cahiz, muhdes şairlere destek veren ve objektif görüşler belirten en önemli ediplerdendir. Ona göre eski ve yeni" şairlerin üstünlük ölçüsü, şiirlerinin iyi olmasındadır. el-cahiz'in bu iradelerüıden tenkitçiler cesaret almış ve muhdes şairlerin yanlarında olmaktan çekinmemişlerdir. Mesela; es Silli~muhdes şairlerden Ebil Ternınarn'ı "Ahbtiru Ebi Temmdm" 19 adlı eserinde açıkça savunmuştur. el.-curcfuıi de bu konuda eski şairler ile yeni şairler arasında orta yolu bulmaya çalışır. Eski şiir taraftarlarının, yeni şiir beytini duyduklarında çok beğendikleri halde, şiirin yeni şair taraftarlarından birine ait olduğu söylendiğinde, önceki iradelerini değiştirip kötülemeğe çalışmalarını insafsızca bir tutum olarak göıii.? 0 İbn Reşlk (456/1063)'e göre ise, eski ve yeni şiir diye bir şey yoktur. Zira her eski şair kendisinden önceki zamana göre yenidir. Mesela; Cerir ve el-ferezdak, muhadram ve cahiliyye şairlerine göre yenidir. Ama kendilerinden sonra gelen dönemde onlar da eski kabul e dilmişlerdrrzı. İbn Reşlk:, yine sonradan gelen şairlerin şiirleri iyi ise onların sonradan gelmesinin mahzuru olmadığını, önce gelen ~airlerin şiirleri iyi değilse, önce gelmesinin de fayda vermeyeceğini belrrtu-ı 2. Muhdes şairlerden en çok etkilenen ve tenkitçiler tarafından hakkında görüş belirtilen şair Ebil Ternınarn (231/845) olmuştur. el-buhturi (284/897) ise kadim şairler çizgisinde olup bu görüşün önemli taraftarı olan bir şairdir. H. IV. asırda bu iki şair hakkında yapılan tenkitler, karşılaştırmalı edebi tenkit ile ilgili çok önemli eserlerin te'lif edilmesinde etkili olmuştur. Beşşar ve Ebil Nuvas, muhdes şairlerin öncüleri oldukları halde bunların Ebil Ternınarn kadar etkileri olmamıştır. EbU Nuvas'ın yeni bir şiir tarzına çağrısında fazla etkili olamayışının bazı sebepleri vardır: Tenkidirı onun döneminde ilmi anlamda yeni gelişiyor olması, yenilik fikrinin geniş çaplı olmaması, onun Arap asıllı olmayışı, yenilik fikrinin itibar edilmemesine neden olmuşt;u?3. Muhdes şiire çağrı konusunda, EbU Nuvas'tan sonra gelen Ebil Ternınam'ın etkisi büyük olmuştur. O, şiire önemli yenilik getirmiştir. Ancak onun yeniliği, şiirin sanat yöntemlerinde olmayıp şiirin biçiminde olmuştur. Şiir temaları, kasidenin yapısı, ve manalar aynı kalmıştır. Şair, özellikle bed! sanatlarına, tekellüflü, karmaşık, garı'b (az kullanılan) kelimeler kullanma tarzını getirmişmı 4 İbnu'l-Mutez (296/908), bed!' sanatlarını, Beşşar b. Burd ( ), Muslim b. Velid el-ensan, Ebil Nuvas (198/813) vs. gibi şairlerin ortaya koymadıklarını, onların bunu sadece isim olarak kullandıklarını belirtir. Onun bu sanatların, Kur' an, hadis, Arap dili, sahabe sözleri ve şairlerin şiirlerinde zaten var olduğunu irade etmesi ile birlikte 25, genelde muhdes şairler özelde ise Ebil Ternınarn etrafında büyük bir husilmet başlamıştır. Zira İbnu'l Mu'tez, bu ifadesiyle bu muhdes şairlere destek vermemiştir. Ebil Ternınarn, şiir sirkati yaptığı ve yeni şiir tarzına çağırdığından dolayı Arap kültürünü tahrip etmekle suçlanmıştır. el-buhturi ise kadim şairlere önem verdiği ve kolay ifadeler kullandığı için destek görmüştür. İşte bu iki NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ

6 KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBİ TENKİT şair etrafında çok şiddetli tenkitler yapılmışt:ıi 6 Bu iki şair etrafında yapılan tenkitlerin, karşılaştırılmalı tenkit üzerine eserler te'iif edilmesine neden olduğu görülür. Görüldüğü gibi eski şiir taraftarları Ebfi Temmfun'a şiddetli eleştiriler yapımşlar, bu amaçla eserler te'iif etmişlerdir. Buna mukabil eski şiir taraftarı el-bulıturl'yi ise medhetınişler ve onun hakkında eserler yazınışlardır. Yeni şiir taraftarları da Ebu Temmfun'ı savunarak el-bulıturl'yi eleştirmişlerdir. Bu iki şairinen çok eleştirildiği ortak konu da bunların şiirlerinde çok miktarda sirkat olmasıydı. Karşılaştırmalı tenkit eserlerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlayan şiir sirkati meselesini de kısaca ele alalını. Şiir Sirkati Lügatte, gizli ve örtülü bir şeyi çalmak anlaımna gelen sirkat kelimesf7edebiyat ıstıliihında, bir şairin başka bir şairin şiirini alarak (çalarak) kendine mal etmesi manasında kullanılmaktaw 8 Şiir sirkati, klasik Arap edebiyatında h. lll. asırdan önce görülmekle beraber bu dönemden sonra, edebi' tenkidin önenıli konuları arasında yer almaya başlaımştır. Mulıdes şiiiriere yapılan husfimetle birlikte, bu şairler hakkında şiir sirkati suçlaması, sirkatin yaygın hale gelmesine sebep olmuştur. Bununla beraber hem mulıdes, hem de diğer şiiirierin önceki dönemden daha fazla sirkat yaptıkları görülmektedir. Bu dönemde bazı tenkitçiler, sevdiği şairleri savunmak, sevmediklerini de yerrnek maksadı ile eserler te' lif etmişler, bu eserlerinde de sevmedikleri şiiirierin şiir sirkatlerini ortaya koymuşlardır. el-kaz! el-curciinl gibi mutedil tenkitçilerin, bu dönemde edebi' sirkatin hangi konularda olduğu konusunda orta bir yol bulmak amacıyla eserler yazdıkları görüiur 9 : Muhammed Mendür'un şiir sirkatinin Ebfi Temmfun'la başladığını belirtmese0, bu meselenin ilm! olarak gündeme getirildiğine işiiret etmektedir. el-had1df 1 Mendür'un bu görüşüne katılmaz. Görüldüğü gibi, eski şiir taraftarları Ebfi Temınfun'ı eleştirrnek amacı ile onun şiir beyitlerinin çoğunun, başka şilirlerin şiirlerinden sirkat edildiği iddiasında bulunmuşlardır. Yeni şiir taraftarları da aynı şekilde el-bulıturl'nin şiirlerinin çoğunun başka şiiirierin şiirlerinden sirkat edildiğini belirtmişlerdir. Şimdi bu iki şair etrafında meydana gelen mukayeseli edebi tenkidi inceleyelim. Ebô Ternınarn ve el-buhturi Etrafında Yapılan Karşılaştırmalı EdebiTenkit Ebu Ternınilm (23 1/845) ve el-bulıturl hakkında; es-su/i (336/947,) Ahbiiru Ebi Temmdm ile Ahbdru'l-Buhturi, el-amidi ( )' ise el Muvtizene beyne Ebi Temmdm ve 'l-buhturi adlı eseri te 'lif etmiştir. es-sfill, eski-yeni şair tartışmalarının içine girmiş ve el-bulıturl'nin öncülüğünü yaptığı eski şiir taraftariarına karşı muhdesün (yeni şiir taraftarları) safında yer almış ve Ebfi Temınfun'ı savunmuş~ NÜSHA, YIL: II, SAYI: 7, GÜZ 2002

7 .\1. AKİF ÖZDOGAN es-su.li, eski şiir taraflarlannın EbU Temınfun'a yaptıkları itharniara cevap vermek ve onu savunmak gayesi ile "Ahbaru Ebi Temmam" adlı karşılaştırmalı tenkit eserini te'iif etmiştir. Ancak es-silli, tenkitçide bulunması gereken objektiflik yerine EbU Temınfun'a duyduğu hayranlık ve eski şiir taraftarlarına özellikle el-buhturi'ye kızgınlığından dolayı taraflı davranmıştır. Eserinde EbU Teırimfun'ı son derece medhedip kusurliınnı görmemeye çalışmış, el-buhturi'nin ise tüm kusurlarını ar~tınp, ortaya koymaya çalışmıştır. Tenkİtçimiz, taraflı bir tenkit yapmış olsa da mukayeseli tenkit metodu ve edebi zevk unsurunun öne çıkması açısından bu eser, çok önemli bir karşılaştırmalı edebi tenkit kitabıdır. Tenkitçi, eserinin başında, arkadaşı Muzahim b. Fatik'e yazdığı risalede, Ebı1 Ternınarn hakkında insanların farklı görüşler belirttiklerini, onu öven ve yerenlerin, şiiri tam olarak bilınediklerini, halbuki bir şair hakkında tenkit yapabilınek için geniş bir bilgi birikimine sahip olunması gerektiğini belir- 11r3. es-silli, Ebı1 Temınfun'ın şiirlerinin başka şairlere ait olduğırnun iddia edildiğini, ancak iddia sahiplerinin delillerinin olınadığını bel~ 4 Ebfı Temmfun'dan önceki şairler kasidelerinde bir veya iki beyitte ibda' (orijinal mana)'yı gerçekleştirirken, onun bütün şiirlerinde ibda gerçekleştirdiğini, ancak onun sanatından anlamayanların taraflı olarak onu eleştirdiklerini anlatır3s. es-sı1li, "bir beyit şiir söyleyemeyen, şair/erin on binlerce söylediği şiirden on tanesini bile ezberleyemeyen kimse/erin, Ebil Temmam 'ı tenkit etmeye cesaret ettiklerini" belirtip "keşke onun kusurları olsaydı da tenkit etseydim ",diyerek Ebı1 Temmfun'ı kusursuz olarak gösterir 36. Şiir sirkatine geniş yer veren es-sı1li, bu konuda aşağıdaki ilginç tespitleri yapmıştır: "Bir şair in şiir çalıntısından uzak durması mümkün olsaydı, yaratıcı şair olması nedeniyle Ebil Temmam olurdu. Ancak şiir çalıntısından uzak durmak imkansızdır. iki şairin şiirleri arasında benzerlik görürlerse şöyle yapılır: Eğer iki ştiirin biri önce diğeri sonra yaşamışsa, sonraki şairin önceki şairden sirkat ettiği kabul edilir. iki şair, aynı zamanda yaşamışiarsa birbirlerinden sirkat etmiş olabilirler" 31 Tenkitçimiz, aynı dönemde yaşayan şairlerin birbirlerinden şiir çalıntısı yapmalarının mümkün olacağını söyler. el-buhturi'nin şiirlerinin çoğıınun Ebı1 Temınam'dan sirkat olduğıınu ifiide eder ve çok miktarda örnek verir. Ancak verdiği örneklerin karşılaştırmasını yapmaz veya Ebı1 Temmfun'ı haklı çıkaracak bir tarzda ele alır 38. el-amidi, el-buhturi'nin Ebı1 Temınfun'dan bazı şiirleri sirkat ettiğini kabul ettiği görüşüne katılır 39. Hem es-sı1li hem de el-amidi, aşağıdaki beyti, el-buhturi'nin Ebı1 Temınfun'dan sirkat ettiğini kabul eder.(kamil): ~J->.:ıu 41 e-rt ~_,.ı.. ~ _r!:.j...ı.ıı ~ı) ı~!j "Allah, saklı olan bir erdemi yaymak isterse, has et çi bir kimsenin diliyle yayar"~ 0 el-buhturi'nin sirkat ettiği iddia edilen beyit ise şudur: (Tavi:l): NÜSHA, YIL: Il, SAYI: 7, GÜZ

8 KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBİ TENKİT "Eğer nimeti haselçi bir kimseye göstermezsen, bu nimet kryamete kadar ortaya çıhjıayacaktır "" 11 es-silli, eserinde karşılaştırma metodunu, güzel bir şekilde uygulamış; ancak savunduğu Ebil Tenımam'ın üstünluklerini anlatıp, kusurlarını görmemiş ama el-buhtııri'yi de sürekli tenkit etmiştir. el-amidi, (ö ) "el-muvdzene beyne'l-mutenebbi ve husumihi" adlı eserinde ele aldığı bir şahsı ön yargılı olarak değerlendirmeyip mümkün olduğu kadar objektif olmaya çalışmıştır 42 Kendilerine muhdesiln denilen, şiirde sanat ve karmaşık bir uslilbu tercih eden ve eski şiire sıcak bakmayan Ebil Tenımam ve taraftariarına objektif olarak bakmaya çalışmıştır. Ancak eski şiir hakkında sadelik, zevk ve tabi1lik unsuru yönleri ile değerlendirmelerde bulunmuş ve eski şiir taraftarı olan el-buhturi'yi desteklemiştir 4,. Döneminde yaygın hale gelen eski ve yeni şiir tartışmalarını ve şairler arasında yapılan taraflı hükümleri takip eden el-amidi, özellikle es-silll'nin Ebu Tenımam'a destek verdiği "Ahbliru Ebi Temmô.m" adlı eserinde, yeni şiirin öncüsü Ebil Tenımam'ı taraflı ve kayırganlık içinde destekleklemiştir. Hem eski şiire destek verip el-buhturi'ye yeni şiir temsilcilerinin yönelttikleri taraflı itharniarına cevap vermek hem de Ebil Tenımam'ın iyi ve kusurlu yönlerini değişik yönlerden ortaya koyup hangisinin daha üstün şair olduğunu ortaya koymak amacıyla el-muviizene beyne Ebi Temmô.m ve'/-bulıturi adlı karşılaştırmalı tenkit eserini te'lif etmiştir 44 Müellif eserine başlarken, döneminde iki şiir ekolü olduğunu irade etmektedir: Birincisi el-buhturi ve taraftarlarının oluştıırduğu tekellüften uzak (karmaşık), matbil şiir ekolü, ikincisi ise Ebil Tenımam ve taraftarlarının o luştıırduğu şiirleri tekellüflü, zor iradeler içeren, ta'kidli (karmaşık olmayan), garlb lafızlar kullanan şiir ekolüdür. Ona göre, Ebil Temmfun'a sanat ehli şairler, ince mana ve derin felsefe sahibi edebiyatçılar destek verirken, el Buhturi'ye ise katipler, tabii şairler ve belagatçılar destek verirler 45 Şevki Dayf, en-nakd adlı eserinde el-amidi'nin önemli derecede el Buhturi taraftarı olduğıınu, iki ekolün karşılıklı olarak görüşlerini verirken el Buhturi taraftarlarının yerine kendini koyduğıınu ve kendisinin iddialara cevap verdiğini belirtir. Ancak yine de eserinin objektifliğe yakın olduğunu söyler 46 Bizim kanaatimize göre el-amidi, el-buhtııri'yi desteklemekle birlikte, el-buhtııri taraftarları derken doğrudan kendisini kasdetmemiş, ama bazen onun taraftarı olarak kendi fikirlerini de serpiştirmiş olabilir. el Amidi'nin, yer yer el-buhturi'nin kusurlu yönlerini söylemesi, Ebfi Tenımam'ın yerine göre kusurlu ve iyi yönlerini belirtınesi çok açık olarak taraf olmadığının önemli bir göstergesi sayılabilir. Daha net bir irade ile el Amidi, eski şiir ve şairlere destek vermekle birlikte onların kusurlu yönlerini de belirtmekten çekinmez. Ama es-sul1, Ebfi Temmam'da kusur görmediği gibi, el-buhtııri'nin de iyi yönlerinden bahsetmez. 148 NÜSHA, YIL: II, SA YI: 7, GÜZ 2002

9 .\L AKİF ÖZDOGAN el~amidi, iki tarafın iddialarını ele aldıktan sonra Ebı1 Temınılın'm başka şairlerden aldığı şiir çalmtılarına çok miktarda örnek verir 47 el-amidi, Ebu Temınılın'm şiirde yaptığı hatalar bölümü ile onun kusurlarını ele alır ve aşağıdaki beyti 48 şiirde yaptığımana hatasma örnek olarak verir. (Basit):..J.ı.ı.L.f y- ~~...,_,s ~IJ d'j'ji,jf _,J ~ ~J J ~ Yeryüzü, insanın gönlü kadar geniş olsaydı, memleket, halka dar gelmezdi. Müellif, bu beytin manasının hatalı olduğunu belirterek "şehirler darlığından dolayı değil, sıkıntılarından dolayı insanları s ıkar. Şehirleri on kat geniş/etseniz de orada sıkıntı verecek şeyler varsa insana yine dar gelir'' der 49 el-amidi, Ebı1 Temınılın'ın yaptığı medh hatalarına, kötü istiil.re ve tecnislerine (cinil.s) de geniş yer verir. Onun tekellüflü de olsa belagat sanatlannı i cra ettiğini, sanat yönüyle el-buhturi'nin ona yetişernediğini belirtir. el-amidi, el-buhturi'nin altı yüz beyit şiir sirkati yaptığını ve bunlardan yüz tanesini de Ebı1 Temınılın'dan sirkat ettiğini, ancak onun, şiir sirkatinden başka önemli kusurunun olmadığını belirtir. el-amidi, el-buhturi'nin başka şairlerden ve Ebı1 Temınılın'dan sirkat ettiği şürlere örnek verir. es-sı11i'nin "Ahbftru Abi Temmiim" adlı eserinden el-buhtııri'nin Ebı1 Temınılın'dan yaptığı sirkata yukanda örnek vermiştik 50 el-buhturi'nin, özellikle belagat kavramları ile ilgili tecnis kötülüğü, tak.'id gibi hatalar yaptığını belirtir 51 el Amidi, şiir vezinleri ile ilgili olarak el-buhturi'nin kusurlar yaptığını, ancak Ebı1 Temmil.m'm da bu konuda c:iaha çok hatalar yaptığını söyler. ei-mutenebbi Etrafında Yapılan Karşılaştırmalı Edebi Tenkitler el-mutenebbi (354/965), uslübunun farklılığı ve cil.zibesinden dolayı Abbil.si edip ve şairlerini hatta halkı kendi şiiri ile yakından ilgilenilmesine neden olınuştıır. Onun şiirde ortaya attığı meseleler kendi hakkında olumluolumsuz iradeler söylenmesine yol açmıştır. Bu nedenle el-mutenebbi, bu dönemde diğer şairlerden üstün tııtıılınasa da hakkında en çok konuşulup hüküm verilen şair kabul edilmiştir 52. Ebı1 Ternınılın ile el-buhturi arasındaki karşılaştırmalı tenkit hareketinin azalmaya başladığı sırada aynı edebi çevrede, şair el-mutenebbi hakkında o lumlu-olumsuz iddialar ortaya atılır. es-sahib b. 'Abbad (ö. 375/985), el-keşf 'an mesiivi'l-mutenebbi, el-hatimi, er-risiiletu'l-hiitimiyye fi meahizi'l Mutenebbi el-mu 'ibe, İbn V eki' (ö.306/916i 3, el-munsif adlarında eserler te'iif ederek el-mutenebbi'yi eleştirmişlerdir 54 Ancak el-hatimi onu eleştirdiği gibi er-risaletu '1-hiitimiyye fi meahizi'l-hamida adlı eserinde de övmüştür. Bu dönemde el-mutenebbi hakkında yapılan en objektif tenkidi, el-kazi el-curcil.ni (ö. 392/ 1002), genel olarak el-mutenebbi'ye yapılan saldınlara, özel olarak da es-sil.hib b. 'Abbad'a cevap vermek maksadıyla el-vasiita NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ

10 KLASiK ARAP EDEBİY ATlNDA E DE Bİ TENKİT beyne 'l-mutenebbi va Husfımihi" adlı eserinde yapmıştır 55 el-curcilıll bu eserinde, Ebfr Tenımam, el-buhturi, Cerir gibi şairterin hata yaptıklarını belirtip, onların hatalarını ortaya koyarak el-mutenebbi'yi savunmaya çalışlf 6. Tenkitçi, eski-yeni şairler hakkında orta yolu bulmaya çalışır. Ancak eski şiir taraftarlarının, yeni bir şiir duyduklarında çok beğendikleri halde, şiirin, yeni şiir taraftarlarından birine ait olduğu söylendiğinde önceki ifadelerini değiştirip kötülemeğe çalışmalarını insafsızca bir tutum olarak gö~ 7 O, el-mutenebbi'nin kusurlannın abartılmaması için, cahiliyye ve İslami dönem şiirlerinde de "/afız, mtinti, nazm, tertib, taksim ve i'rtib yönüyle" hatalar yapıldığını ama alimierin eskiye saygılarından dolayı bu hataları ortaya koymadıklarını belirtir 58 Sonra el-mutenebbi ile aynı dönemde yaşayan şairlerin şiirlerini değerlendirir. Ebfr Tenımam'ın şiirinin tabii olmadığını, sanat için yaptığını bu yüzden tekellüflü şiir olduğunu vurgulamakla beraber genel olarak şiirini beğernf 9 el-buhturi'nin şiirlerinin tabii ve anlaşılması kolay olduğunu belirtir ve medibierini beğenir. Cerir'in şiirinin hoş olduğunu ifade eder 60. el-curcilıll, el-mutenebbi'nin şiirlerini savunup, lafız ve mana yönü ile iyi olduğunu ancak diğer şairlerde olduğu gibi hataların varlığını kabul eder. Şiir çalıntısı konusunda, oldukça milsamahalı davranır 61. Mendür'un, onun şiir çalıntısı konusundaki bu tavrının, el-mutenebbi'yi bu konuda fazla kusurlu bulmamak için ortaya koyduğunu söylemesi 62 bize el-curcanl'nin el Mutenebbi hakkında biraz müsamahakar davrandığı işaretini verir. Ancak o dönemde şiir sirkati yaygınlık kazandığından, el-curcani'nin bir şairi "manti alma (sirkat)" yönüyle küçümsemenin orta yol olmadığını vurgulamaya çalıştığını görmemiz daha doğru olacaktır. el-mutenebbl'nin şiir sirkati yaptığını kabul eden tenkitçi, onun sirkatlerinin lafızda olmayıp manada olduğunu belirtir ve bunu kusur olarak görmez. el-curcilıll, kendinden sonra gelen tenkitçiler için, sirkatin teorik temellerini ortaya koymuştur. Ancak bu teorileri tatbik edememiştir 63. Lafiz ile manayı aynı ölçilde önemli görtir ve bunları bir arada kullanabilen şairleri tercilı e der64. el-curcani'den sonra gelen çoğu tenkitçiler hem onun tenkit ölçülerinden hem de el-mutenebbi hakkındaki değerlendirmelerinden yararlanmışlardır6s. Sonuç olarak; h. III. ve IV. asırda eski ve yeni şiir tartışmaları ile şiir sirkati meselesi doğal olarak şairterin eleştirilmesine zemin hazırlamıştır. Bunun sonucu olarak muhdes ve kadim şairlerin önde gelenleri şiddetli eleştirilere maruz kalmışlardır. Muhdes şairlerden Ebfr Tenımam kadim şair ve taraftarları tarafindan eleştirilirken; ona en biiyük desteği es-s ı1li vermiş ve eser te'iif etmiştir; Kadim şairlerden el-buhturi'yi ise muhdes şairler tenkit etmişler, el-arnidi de hem bu eleştirilere cevap verip orta yolu bulmak hem de destek vermek amacıyla amacıyla eser yazmıştır. Bu iki şair etrafında alevlenen tenkitler azalmaya başladığı sırada şair Ebu Tenımam hakkında eleştiriler artmış, el-kadi el-curcani de onu ve diğer şairleri mukayese ederek onu değerlendirmiştir. İşte bu üç şair etrafında yapılan tenkitler, doğal olarak karşı- 150 NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002

11 M. AKİF ÖZDOGAN laştınnalı tenkitterin yapılmasını sağlamış ve edebi tenkidi geliştinniştir. işevk1 Dayf, en-nakd, Kahire, 1984, s. 9: Muhammed Guneyrni HiHil, el-medhal ila 'n-nakdi '/-edebi '1-hadfs, Kahire, 1958, s. lo; Mecdi Vehbe-Kfunil Muhendis, Mu'camu'l-mustalahlit, Beyrut,1983, s. 147; Tahsin Yüce. Eleştirinin ABC'si, Simavi yay., İstanbul, 1-991, s Mecdi Vehbe-Kfunil Muhendis, a.g.e., s. 147; Hasan Boyııukara, Eleştiri Üzerine Söyleyiş, Yedi İklim yay., s fiuseyıı el-hac Hasan, en-nakdu'l-edeb1, Beyrut, 1996, s İbn Sellam el-cumahi, Tabaklitu'ş-şu'arli', nşr. A. Muhammed Şiikir, Beyrut, 1953, I, s İbn Sellfun, a.g.e., I, s Reşiid Muhammed Siilih, Nakdu kitlibi'l-muvlizene beytıe't-tiiiyyeyn, Beyrut, 1987, s el-merzubiini, el-muvaşşah, nşr. Muhammed el-biciivi, Kahire, 1965, s.24; Bedevi Tabiine, Dirlislitji'n-nakdi'l-edebi'l-'arabi, Kahire, 1965, s İmru'u'l-Kays, Divan, Beyrut, 1972, s Bedevi Tabiine, a.g.e., s el-kuraşi, Cemheretu eş'liri'l-'arab, nşr. M. 'Ali e1-hiişimi, Dimeşk. 1987, s. 186, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 222. ı ı Hiilid Yusuf, Fi'n-nakdi'l-edebi, Beyrut, 1987, 55. ı 2 Bedevi Tabiine, a.g.e., s el-isfahiini, el-eglinf, Kahire, nşr. M. Ebu '1-Fadl İbrahim, , IV, s ı 4 Şevki Dayf, el-baliiga tarih ve tatavvur, Kahire, 11984, s. 19. ı 5 Tiihii İbrahim, Tlirihu'n-nakdi'l-edebf 'inda'l-'arab, Beyrut, 1985, s. 95. ı 6 Muhammed 'Azziim, İstiflihlit nakdiyyat, Dimeşk. s ı 7 Şevki Dayf, a.g.e, s. 19. ıs Şukri 'İyiiz, el-mezlihibu'l-edebiyye ve'n-nakdiyye, Kuveyt, 1993, s. 1. ı 9 bkz. es-scıll, Alıbliru Ebf Temmlinı, nşr. Halil Mahmud 'Asakir, Kahire, I el-kiizi el-curciini, el-vaslita beyne'l-mutenebbf ve lıusumilıi, nşr.muhammed el Biciivi, s ı İbn Reşik el-kayreviini, el-'umdefi melıiisini's-şi'r ve iidiibihf ve nakdi/ıl, nşr. M.Muhyiddin 'Abdulhamid, Beyrut, 1982, I, s , 22 İbn Reşik. a.g.e., I, Muhammed MendCır, en-nakdu'l-menheci, Kahire, s Muhammed MendCır, a.g.e., s İbnu'I-Mu'tez,Kitlibu'l-bedi', nşr. lgnatıus Kratchkovsky, Londra, 1935, s. I. 26 Muhammed MandCır, a.g.e., s ei-halil b. Ahmed, Kitiibu'l-'ayn, I-VIII, Beyrut, 1988; el-cevheri, Tlicu'l-luga ve silıiilıu 'l-'arabiyya, I-VII, Beyrut, 1977, İbn Manzfır, Lisiinu 'l-'arab, I-VX, Beyrut, ("s-r-k md.) 28 'Abdullatif el-hadidi, es-seriklit beyne'i-amidi ve'l-curcliı'l1, Kahire, 1995, s Bkz. el-kiizi el-curciini, el-vaslita beyne'l-mutenebbive Jıusumihl. ~o Muhammed Mendfır, a.g.e., s J ı 'Abdullatif el-hadidi, a.g.e., s Ahmet Savran, Abbasiler Devri Edebiyatında SU/i'fer veebil Bakr es-su/i, Erzurum, 1981, s es-sfıli, Alıbliru Ebf Temmlinı, s es-sfıll, a.g.e., s es-sfıli, a.g.e., s es-sfıli, a.g.e., s es-sfıli, a.g.e., s es-şfıli, a.g.e., s el-amidi, el-muvlizene beyne Ebi Temmlim ve'l-bulıtun", nşr. S. Ahmed Sakr, Kahire, 1973; ei-merzubiini, el-muvaşşalı, s Ebfı Temmiim, Dfvlin, s. 65; el-merzubiini, a.g.e, s ı es-sfıli, a.g.e, s. 77. NÜSHA, YIL: II, SA YI: 7, GÜZ

12 KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBI TENKİT 42 Şevki Day±: en-nakd, s. 80, 43 'Abdulkfulir Huseyn, el-muhtasar fi tlirihi'l-belliga, Kahire, s el-amidi, a.g.e., I. s el-amidi, a.g.e., I, s Şevki Da)rr, a.g.e, s el-amidi, a.g.e., I, s Ebu Ternmfun, Divlin, s el-amidi, a.g.e., s es-sı1li, a.g.e, s el-amidi, a.g.e, 1, s Muhammed Kemaı Hilmi Bey, Ebu't-Tayyib el-mutenebbi, Dimeşk, 1986, s Hayatı ve eserleri konusunda bkz. Musa Yıldız, "İbn V eki"', DİA, istanbul 1999, xx, Şevki Day±: en-nakd, s Bkz. el-curcfuıi, el-vaslita beyne'l-mutenebbi ve husumihi. 56 el-hadidi, Nazarlitfi'l-Vaslita, s el-curcfuıi, a.g.e., s el-curcfuıi, a.g.e., s el-curcfuıi, a.g.e., s. J el-curcfuıi, a.g.e., s el-curcfuıi, a.g.e., s Mendı1r, a.g.e., s Mahmud es-semire, el-k/izi el-curclini, s el-curcfuıi, a.g.e., s Ahmed Bedevi, el-k/izi el-curclini, s NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002