BANKACILIĞA GİRİŞ. Doç. Dr. Mehmet YAZICI. 3. Baskı. İstanbul, 2015

Transkript

1 i BANKACILIĞA GİRİŞ Doç. Dr. Mehmet YAZICI 3. Baskı İstanbul, 2015

2 ii Yayın No. : 2967 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Kasım 2011 İSTANBUL Tıpkı 2. Baskı Eylül 2013 İSTANBUL 3. Baskı Mayıs 2015 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı -Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.Ş. : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: Başakşehir/İSTANBUL : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No ) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 iii ÖNSÖZ Bankalar, tarihi ticaretin başladığı ana kadar uzanmakta olan, temelleri insanlık tarihi kadar eskiye dayanan ancak, günlük hayatın ve ekonominin ayrılmaz birer parçası olan kurumlardır. İster gerçek, ister tüzel kişi olalım bankalar ve işlemleri ile ekonomik hayatta sıkça karşı karşıya gelmekteyiz. Bankalar ile olan bu sıkı ilişki, asgari düzeyde de olsa fatura ödemesi, kredi kartı, havale, EFT, mevduat ve kredi gibi kavramları bankacı olalım veya olmayalım bilmemizi gerektirmektedir. Bu itibarla bankacılığa giriş kitabının amacı; oldukça büyük bir dünya olan bankacılık alanında detay bilgiler vermekten ziyade ön lisans ve lisans düzeyindeki öğrencilere ve konu ile ilgilenenlere başlangıç düzeyinde, sektörün temel kavram, yapı, işleyiş, organizasyon, kurum, düzenleme, ürün ve hizmetlerine ilişkin bilgiler vermektir. Bankacılığın geleneksel yapısının yanında modern teknoloji ve iletişim altyapısındaki değişimle birlikte neredeyse her gün ve hızla şekil değiştirmesi, sektörün ve bu konudaki bilgilerin dinamik şekilde izlenmesini ve güncellenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle kendilerini sürekli olarak geliştirmek isteyen öğrenci ve ilgililere konuya ilişkin temel teşkil eden kitabın okunması yanında bankacılığa ve makro ekonomiye ilişkin bilgilerin sürekli olarak takip edilmesi önerilmektedir. Kitabın her düzeydeki okuyucuya bankacılık alanında temel bilgiler edinme yolunda faydalı olmasını ümit ederim. Kitabın hazırlanması esnasında bana destek ve ilham veren mesai arkadaşlarıma, katkıları nedeniyle Prof. Dr. Mümin ERTÜRK hocama, asistanlarım Emre ÖZÜNLÜ ve Cem GÜNAY a, en büyük destekçilerim eşim Fatoş YA- ZICI, oğlum Ahmet Erdem YAZICI ve ablam Prof. Dr. Müjgan YAZICI ya teşekkür ederim. Doç. Dr. Mehmet YAZICI İstanbul, Nisan 2015

4 iv

5 v KİTABIN AMACI Bankacılık, geçmişi insanlık tarihi kadar eskiye dayanan ve insanlık var olmaya devam ettikçe de varlığını ve gelişimini sürdürecek en önemli sektörlerden birisidir. Ekonomide temel üretim faktörlerinden olan sermayenin en uygun şekilde fon arz ve talep edenler arasında el değiştirmesi bir finansal aracı olarak banka ve bankacılık işlemlerinin temel konusunu oluşturmaktadır. Bir finansal aracı olarak bankalar yalnızca ticari ihtiyaçlar için değil hayatın her alanında kredi kartları, para transferleri, tasarruflar, krediler, fatura ödemeleri gibi ürün ve hizmetler ile kişisel olarak da hayatımızın ayrılmaz bir parçası konumundadır. Konunun önemi nedeniyle bu kitap yazılırken seçilmiş olan konular yalnızca bankacılık eğitimi alan öğrenciler için değil, konuyla ilgisi olsun veya olmasın herkesin rahatlıkla okuyabileceği ve anlayabileceği basitlikte ve temel düzeyde ele alınmasına dikkat edilmiştir. Bu amaçla bankacılığa ilişkin temel kavramlar kitabın odak noktası olarak seçildiğinden ürün ve işleyişlere ilişkin detaylar konuya ilişkin daha ileri düzeyde ve teorik dille yazılmış kitapların konusunu oluşturmaktadır.

6 vi

7 vii ABD : Amerika Birleşik Devletleri APİ : Açık Piyasa İşlemleri KISALTMALAR ATM : Otomatik Para Çekme Makinası (Automated Teller Machine) BCH : Borçlu Cari Hesap BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu BIS : Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank For International Settlements) BIST : Borsa İstanbul BK : Borçlar Kanunu BSMV : Banka Sigorta Muameleleri Vergisi CRM : Müşteri İlişkileri Yönetimi anlamına gelen İngilizce Customer Relationship Management ifadesinin kısaltmasıdır. DEK : Dövize Endeksli Kredi DİBS : Devlet İç Borçlanma Senetleri DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı DVK : Damga Vergisi Kanunu EAD : Temerrüt Halinde Risk anlamına gelen İngilizce Exposure at Default ifadesinin kısaltmasıdır. EFT : Elektronik Fon Transferi EGM : Emniyet Genel Müdürlüğü EVAS : Elektronik Veri Aktarım Sistemi FED : Amerikan Merkez Bankası Federal Reserve in kısaltması GKS : Genel Kredi Sözleşmesi GMÇ : Gerçek Müşteri Çeki

8 viii GMY : Genel Müdür Yardımcısı IBAN : Uluslararası Banka Hesap Numarası (International Bank Account Number) İİK : İcra İflas Kanunu İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KGF : Kredi Garanti Fonu KKB : Kredi Kayıt Bürosu KKDF : Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme Başkanlığı KVK : Kurumlar Vergisi Kanunu KYC : Müşterini Tanı anlamına gelen İngilizce Know Your Customer ifadesinin kısaltmasıdır. LGD : Temerrüt Halinde Zarar anlamına gelen İngilizce Loss Given Default ifadesinin kısaltmasıdır. LTV : Kredi-Teminat Oranı anlamına gelen İngilizce Loan to value ifadesinin kısaltmasıdır. MASAK : Mali Suçları Araştırma Kurulu MEROPS : Merkezi Operasyon MK : Medeni Kanun O/N : Gecelik Faiz Kotasyonu (Over Night) OECD : Ekonomik gelişme ve İşbirliği Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development) PD : Temerrüt Olasılığı anlamına gelen İngilizce Probability of Default ifadesinin kısaltmasıdır. POS : Satış noktalarında kartlı ödeme imkanı veren makine ve sistemin adı olup, İngilizce Point of Sales ifadesinin kısaltmasıdır. RG : Resmi Gazete SPK : Sermaye Piyasası Kurulu SWIFT : Dünya Bankalararası Finansal İletişim Birliği (Society For Worldwide Interbank Financial Telecomunication)

9 ix TBB : Türkiye Bankalar Birliği TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TEDMER : Türkiye Etik Değerler Merkezi TKBB : Türkiye Katılım Bankaları Birliği TKHK : Tüketici Haklarını Koruma Kanunu TL : Türk Lirası TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TTK : Türk Ticaret Kanunu VİOP : Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası VOB : Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası VUK : Vergi Usul Kanunu

10 x

11 xi İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Kitabın Amacı...v Kısaltmalar...vii Bölüm 1 Bankacılık Kavramı ve Tarihçesi 1.1. Banka Kavramı Dünya da Bankacılığın Tarihi Türkiye de Bankacılık Cumhuriyet Öncesi Dönem Cumhuriyet Dönemi Türk Bankacılığının Yapısı...9 Bölüm 2 Finansal Sistem ve Bankacılığın Yeri 2.1. Finansal Sistem (Mali Kesim) Finansal Sistemi Oluşturan Piyasalar Para Piyasası Sermaye Piyasası Finansal Sistemi Oluşturan Unsurlar...21 Bölüm 3 Temel Bankacılık Kavramları 3.1. Temel Kredi Kavramları Temel Banka Hukuku Kavramları...33

12 xii 3.3. Temel Operasyon Kavramları Temel Mevduat Kavramları Temel Bankacılık Geliri Kavramları Temel Teminat Kavramları...40 Bölüm 4 Bankaların Fonksiyonları ve Türleri 4.1. Bankaların Fonksiyonları Fon Aktarma Fonksiyonu Hizmet Fonksiyonu Kaydi Para Yaratma Fonksiyonu Ekonomi ve Maliye Politikalarına Yardım Fonksiyonu Türk Bankacılık Sistemindeki Banka Türleri Mevduat (Ticaret) Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Katılım Bankaları Kıyı Bankacılığı (Off-shore Banking)...58 Bölüm 5 Bankaların Organizasyon Yapısı 5.1. Üst Yönetim Organizasyonu Genel Müdürlük Organizasyonu Bölge Müdürlüğü Organizasyonu Şube Organizasyonu...75 Bölüm 6 Temel Bankacılık Ürün ve Hizmetleri 6.1. Temel Mevduat Ürünleri Vadesiz Mevduat Vadeli Mevduat Temel Kredi Ürünleri Nakit Krediler Gayrinakit Krediler...86

13 xiii 6.3. Temel Kredi Değerleme Kuralları Temel Kredi Teminat Türleri Temel Bankacılık Hizmetleri...93 Bölüm 7 Bankaların Karşılaştıkları Riskler 7.1. Risk Kavramı ve Türleri Bankacılıkta Risk Türleri Kredi Riski Ülke Riski Transfer Riski Likidite Riski Piyasa Riski Operasyonel risk Bölüm 8 Banka Bilanço ve Gelir Tablosu 8.1. Banka Bilançosu Aktif Kalemler (Varlıklar) Pasif Kalemler (Yükümlülükler) Banka Gelir Tablosu Bölüm 9 Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar 9.1. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) TCMB nin Para Politikası Araçları Merkez Bankasının Bağımsızlığı Hazine Müsteşarlığı Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF)...126

14 xiv 9.6. Türkiye Bankalar Birliği (TBB) Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) Bağımsız Denetim Şirketleri Bölüm 10 Bankacılıkta Yasal Çerçeve Bankacılık Kanunu Türk Ticaret Kanunu (TTK) Borçlar Kanunu (BK) Medeni Kanun (MK) İcra ve İflas Kanunu (İİK) Vergi Usul Kanunu (VUK), Kurumlar Vergisi Kanunu (KVK), Damga Vergisi Kanunu (DVK) Sermaye Piyasası Kanunu (SPK) Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun (TKHK) Çek Kanunu Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu Karşılıklar Yönetmeliği Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik Bankaların Üst Yönetimine Atanacakların Bildirimi, Yemin ve Mal Beyanında Bulunulması ve Karar Defterlerinin Tutulmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik Mevduat ve Katılım Fonlarının Vadeleri ve Türleri Hakkında Tebliğ Risk Ölçüm Modelleri ile Piyasa Riskinin Hesaplanmasına ve Risk Ölçüm Modellerinin Değerlendirilmesine İlişkin Tebliğ Kredi Açma Yetkisinin Devrine İlişkin Genelge Bölüm 11 Bankacılıkta Etik İlkeler Etik Kavramı Etik Kod Bankacılık ve Kredi Kültürü...159

15 xv Bölüm 12 Suç Gelirlerinin Aklanması ve Terörün Finansmanı ile Mücadele Yükümlülükler Müşterinin Tanınması (Know Your Customer : KYC) Şüpheli İşlem Bildirimi Uyum Görevlisi Atanması Uyum Programı Oluşturulması Bilgi ve Belge Verme Yükümlülüğü Muhafaza ve İbraz Devamlı Bilgi Verme Yükümlülük İhlalinde Uygulanacak Yaptırımlar İdari Ceza Adli Ceza İlgili Mevzuat Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında 5549 Sayılı Kanun Terörizmin Finansmanının Önlenmesi Hakkında 6415 Sayılı Kanun Sayılı Türk Ceza Kanunu Sayılı Terörle Mücadele Kanunu Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmelik Terörün Finansmanına Yönelik Şüpheli İşlemlerin Bildirimi Genel Tebliği Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine İlişkin Yükümlülüklere Uyum Programı Hakkında Yönetmelik Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığı (MASAK) Bölüm 13 Bankacılıkta Basel Süreci Basel Bankacılık Denetim Komitesi Basel

16 xvi Basel Basel Bölüm 14 Diğer Para ve Sermaye Piyasası Kurumları Borsalar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (Borsa İstanbul: BİST) Döviz Borsası Kıymetli Maden Borsası Emtia Borsası Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB-VİOP) Aracı Kurumlar Yatırım Fonları Fon Türleri Yatırım Ortaklıkları Portföy Yönetim Şirketleri Yatırım Danışmanlığı Şirketleri Faktoring ve Forfaiting Şirketleri Finansal Kiralama (Leasing) Şirketleri Tüketici Finansman Şirketleri Sigorta Şirketleri Sosyal Güvenlik Kuruluşları Bireysel Emeklilik Şirketleri Döviz Büroları Gayrimenkul Değerleme Şirketleri Derecelendirme Kuruluşları EK: Ek-1: Bankalarımız ve İletişim Bilgileri Ek-2: Bankacılara Tavsiyeler...214

17 xvii TABLOLAR ve ŞEKİLLER LİSTESİ TABLOLAR Tablo 1 : Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı...9 Tablo 2 : Bankacılık Sektör Bilançosu...10 Tablo 3 : Örnek Ürünlerde KKDF ve BSMV Oranları...39 Tablo 4 : Mevduat ve Vade Yapısı...50 Tablo 5 : Mevduat Bankaları...51 Tablo 6 : Dünyanın En Büyük Bankaları...53 Tablo 7 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları...55 Tablo 8 : Katılım Bankaları...56 Tablo 9 : Dünya nın En Büyük Katılım Bankaları...56 Tablo 10 : Zorunlu Karşılık Oranları Tablo 11 : TCMB Faiz Oranları Tablo 12 : Meslek Gruplarının Etik İlkelere Bağlılığı Tablo 13 : Etiğin Kurumsallaşması Tablo 14 : Yıllar İtibariyle Uygulanacak İdari Para Cezaları Tablo 15 : Derecelendirme (Rating) Sistemi Tablo 16 : Türkiye de Kredi Derecelendirme Faaliyeti Yetkisi Alan Kuruluşlar Tablo 17 : Derecelendirme Şirketleri Tarafından Kullanılan Ölçeklerin Eşleştirilmesi ŞEKİLLER Şekil 1 : Fon Akışı...18 Şekil 2 : Finansal Sistem...21 Şekil 3 : Fonksiyonlarına Göre Finansal Aracılar...23 Şekil 4 : Murabaha İş Akışı...57

18 xviii Şekil 5 : Banka Üst Yönetimi...67 Şekil 6 : Genel Müdürlük Organizasyonu...74 Şekil 7 : Bölge Müdürlüğü Organizasyonu...75 Şekil 8 : Karma Şube Organizasyonu (4)...77 Şekil 9 : Risk Ölçüm Yöntemleri...184