ASUR KAYNAKLARINA GÖRE DEMRÇAI NDA TABAL KRALLII ACCORDING TO THE SOURCES OF ASSYRIA THE KINGDOM OF TABAL IN THE IRON AGE

Transkript

1 ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi Issn: Cilt: 2 Sayı: 3 Haziran 2011 ASUR KAYNAKLARINA GÖRE DEMRÇAI NDA TABAL KRALLII ACCORDING TO THE SOURCES OF ASSYRIA THE KINGDOM OF TABAL IN THE IRON AGE H. Hande DUYMU Özet Hitit Devleti nin Ege Göçleri ile yıkılmasından sonra (yaklaık olarak M.Ö.1200), Anadolu nun siyasî tablosu deimi ve özellikle Güneydou Anadolu da, bu devletin bakiyeleri olan Geç Hitit Krallıkları ortaya çıkmıtır. Bulunduu konum itibariyle Orta Anadolu da yer alan Tabal krallıı, jeopolitik konumu ve sahip olduu doal kaynaklar açısından Mezopotamya daki Asur Devleti nin dikkatinden kaçmamı, Demir Çaı nda, bu devletin Anadolu politikasında öncelikli bir yere sahip olmutur. Anahtar Kelimeler: Demir Çaı, Asur, Tabal Krallıı. Abstract After Hittite state collapsed by the Aege Immigrations (ca B.C), political aspect of Anatolia changed and especially, Neo-Hittite Kingdoms, was successor of the Hittite State, emerged in Southwest Anatolia. In the way of The Kingdom of Tabal s geopolitic station (was in the middle of Anatolia) and natural sources, Assyrian Empire had been interested in with this kingdom and also Tabal acted important role in the Anatolian policy of Assyria in the Iron Age. Key Words: Iron Age, Assyria, Kingdom of Tabal. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Denizli.

2 GR M.Ö.1200 yıllarında meydana gelen Ege Göçleri nedeniyle Anadolu da Hitit Devleti nin yıkılması ile yazı susmu ve karanlık bir dönem balamıtır 1. Bu göçlerden en az etkilenen bölge ise, Asur olmutur 2, denilebilir. Asur Devleti nin, corafi olarak uzak olması 3 ve Egeli kavimlerin çok fazla ilerlemeyerek geri dönmeleri bunda etkili olmutur. Dolayısıyla Demir Çaı 4 olarak nitelendirilen dönemde, her ne kadar göçlerin yıkıcı etkisi olumsuz sonuçlar doursa da, demirin kullanılmaya balamasıyla, toplumlararası iletiim, farklı bir platforma taınmıtır. Nitekim, demirin ergitilerek silah yapımında kullanılması, bakır ve tunçtan yapılan aletlerin yerini demirin alması, kültürel anlamda olduu kadar, askeri anlamda da büyük deiimlere yol açmı ve bu sayede güçlü ordulara sahip olan devletler, birbirleri ile üstünlük mücadelesine girimilerdir. Demir Çaı nda, Anadolu ve Mezopotamya da bulunan devletler arasında yapılan mücadelelere bakıldıında, özellikle Anadolu daki küçük devletlerin bu mücadelelerde büyük rol oynadıı görülmektedir. Nitekim, Ege Göçleri ile Anadolu da Hitit Devleti nin yıkılması sonucunda, bu devletin bakiyeleri olan halklar tarafından özellikle Güneydou Anadolu da küçük ehir devletleri kurulmutur 5. Bunlar: Adı, M.Ö.XV. 1 Göçler sonrasının karanlık dönem olarak adlandırılması, son dönemlerde üzerinde çok tartıılan bir konudur ve genel kanı, artık bu dönemin bu sıfatla anılmaması gerektii yönündedir. Bu dönem, yazılı kaynaklardan yoksun ve siyasi bir otoritenin olmadıı bir dönem olsa da, Anadolu da yaamın ve kültürün devam ettii arkeolojik verilerle kanıtlanmaktadır. 2 Ege göçleri ile birlikte Mezopotamya da Arami göçleri de meydana gelmi ve Orta Asur Dönemi nden Yeni Asur a geçi döneminde sıkıntılı bir süreç yaanmıtır. Ancak bu sıkıntılı sürece ramen, Asur kültürü kesintiye uramamıtır. Bu dönemde bazı yerlemeler terkedilmi bazıları ise daha küçük bölgelere taınmıtır. Bununla beraber Asur devletinin merkezine yakın büyük kentlerde hakim kültür yaamaya devam etmitir. Bkz. Michael Roaf, Continuity and Change from The Middle to The Late Assyrian Period, Migration und Kulturtransfer. Der Wandv vorder und zentralasiatisc Kulturen im Umbruch vom 2. zum 1.vorchristlichen Jartausend, Akten des nternationalen Kolloquiums (ed. Eichmann- Parzinger), Berlin 2001, s Füruzan Kınal, Eski Anadolu Tarihi, TTK, Ankara 1998, s Çalımamızın sınırları gerei Demir Çaı kronolojisi hakkındaki tartımalara yer vermek istemiyoruz. Ancak geleneksel olarak M.Ö.1200 yıllarında Yakındou nun Demir Çaı na girdii kabul edilmektedir. Söz konusu dönemin bu adla anılmasında demirin yaygın olarak kullanılmaya balaması etkili olmutur. M.Ö.XII. yüzyılda bütün silahların %3 ü demirken (gerisi tunçtan yapılmıtır), M.Ö.XI. yüzyılda bu oran %20 ye yükselmi, X.yüzyılda ise %50 yi amıtır. Demir tunçtan çok daha pahalı iken, bu dönemde giderek ucuzlamıtır. Bu nedenle, genel kanaatin aksine, McEvedy, dönemin balangıcı olarak M.Ö.1000 yılını kabul eder. Bkz. Colin McEvedy, lkça Tarih Atlası, Çev. Ayen Anadol, Sabancı Üniversitesi Yay., stanbul 2004, s Veli Sevin (1997), Anadolu Arkeolojisi, Der Yay., stanbul, s. 125 teki Demir Çaı nda Anadolu haritası, ehir devletlerinin konumu hususunda güzel bir görsel malzemedir. Ayrıca bkz. J.David Hawkins, The Neo-Hittite States in Syria and Anatolia,The Cambridge Ancient History, Vol.III, Part I (=CAH 3/1) (2008), (Ed. John Boardman vd.), Cambridge University Press, Second Edition, UK, s.374 (= Ek I).

3 yüzyıla ait belgelerden beri Maldiya, Malitiya, Melid ya da Milida biçimleriyle geçmeye balayan Malatya; bakent Marqas (Mara) olan Gurgum; slahiye dolaylarını yöneten Sam al (Zincirli); Hitit mparatorluk çaından beri Kuzey Suriye nin en önemli merkezleri arasında yer alan, Gaziantep yöresindeki Kargamı; Çukurova da Que ve bunun biraz batısındaki dalık yörede Hilakku; Adana-Kadirli yöresinde Asitavanda (Karatepe); Adıyaman yöresinde, sonraları Kommagene adını alacak, Samosata bakentli Kummuh; Antakya, özellikle de Amik Ovası dolaylarını kapsayan ve bakenti Kunula olan Pattin; Kayseri, Nide ve Nevehir civarındaki Tabal 6. Demir Çaı nda, söz konusu krallıklar ile Mezopotamya daki güçlü Asur Devleti arasında önce yakınlık kurulmu, bir süre sonra bu yakınlık vassallıa dönümü ve son olarak da Asur Devleti bu krallıkları tek tek ele geçirmitir 7. Bulunduu konum itibariyle, dierlerine nazaran daha batıda yer alan Tabal krallıı, Anadolu-Mezopotamya ilikilerinde aktif bir rol oynamıtır 8. Nitekim bu krallık, Anadolu daki güçlü Urartu ve Frig devletleri ile Mezopotamya daki Asur Devleti arasında yapılan mücadelelerde, deien siyasi artlara göre ikili bir siyaset izleyerek ya taraf olmu ya da dorudan hedef haline gelmitir. Bu balamda, krallıın siyasi tarihine geçmeden önce, jeopolitik konumu üzerinde kısaca durmayı uygun buluyoruz. 1.Tabal Krallıı nın Jeopolitik Konumu: Orta Anadolu'dan Malatya ve Suriye'ye uzanan bir alanda yayılmı oldukları görülen Geç Hitit Krallıkları, Anadolu'da ilk kez geni kapsamlı siyasal birlii salayan ve bu topraklarda yüz yıllarca egemen olduktan sonra, M.Ö. XII. yüzyıl balarında yıkılan Hitit Devleti'nin kültürel ve siyasal açıdan mirasçısıdırlar. Bunların içinde, en batıda olanı Tabal'dır 9. 6 Sevin, 1997: Machteld J.Mellink, The Native Kingdoms of Anatolia, The Cambridge Ancient History, Vol. 3, Part.2 (=CAH 3/2) (2008) Cambridge University Press, (Ed. J.Broadman vd.), Second Edition, UK, s Mezopotamya uygarlıklarının Anadolu ya olan ilgisi, M.Ö.III.Binyıl da balamıtır. Akad krallarının Anadolu ya yaptıkları seferlerle ilgili elimizde belgeler mevcuttur. M.Ö.II.Binyıl da ise, Asurlu tüccarların Anadolu da ticaret kolonileri kurdukları bilinmektedir. Tabal bölgesinin, Asur için tehlike taımayan bir corafyada olması, Mezopotamya ile Anadolu arasında bir köprü vazifesi görmesi, Tabal bölgesini daha bu dönemlerde Asur için cazip bir bölge haline getirmitir. 9 Turgut Yiit, Tabal, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Dergisi, 40/ 3-4 (2000), Ankara, s. 177; Kınal, 1998: 238.

4 Tabal bölgesi ile, daha önce de belirttiimiz üzere, Kapadokya 10 bölgesi kastedilmektedir 11. Tabal bölgesi, kuzey ve kuzeydou yönünde Kayseri'den Sivas'a doru Kızılırmak boyunca Sultanhanı ve Kululu'ya; douda Gürün'e; kuzeybatıda yine Kızılırmak boyunca Acıgöl (Topada) ve Gökçetoprak (Suvasa) dahil olmak üzere; batıda Aksaray, Tuz Gölü, güneybatıda Ereli; güneyde de Bolkar Daları, Aladalar ve bunlardan kuzeydouya doru devam eden Toroslar'a dahil sıradalarla sınırlanmıtır 12. Bölge, maden yatakları açısından da zengindir. Anadolu topraklarından çıkan gümü madenlerinden bir kısmı, Tabal toprakları içerisinde olduundan, Asur krallarının yıllıklarında Tunni Daı (Gümü Daları-Günümüzde Toros Daları) olarak geçen bu bölgeler, Asur Devleti nin ilgi alanındaydı 13. Asur ordusunun demir ve at ihtiyacı göz önüne alındıında, Asur devletinin bu bölge ile neden ilgilendii kendiliinden ortaya çıkmaktadır. Tabal bölgesi, zengin doal kaynaklara sahip olmasının yanı sıra, aynı zamanda ticaret yollarının da birletii bir konumda bulunmaktadır. Orta Anadolu nun hayat damarı olan ve önemini tarihin her döneminde koruyan dou-batı ile kuzey-güney dorultusunda uzanan ticaret yolları, M.Ö.I.Binyılın ilk yarısında Tabal Krallıkları 14 içerisinden geçmektedir. 10 Anadolu nun ortasında Fırat ve Kızılırmak arasındaki geni bölgeye Kapadokya adı verilmitir. Bu isim, etnik anlam ifade etmeyen Anadolu daki birkaç bölge isminden birisi olarak karımıza çıkmaktadır. M.Ö. VI. yüzyıldan balayarak Persler tarafından Katpatuka olarak isimlendirilen bölge,eski Persçe de Güzel Atlar Ülkesi anlamına gelmektedir. Bkz. Selim Pullu, Tabal Bölgesi Tarihi (M.Ö.I.Binyılın lk Yarısında Tabal Krallıının Siyasal ve Ekonomik Tarihi), Basılmamı Doktora Tezi, stanbul Üniversitesi, stanbul 2006, s.15; Gerçekten Asur kralları bu bölgeden haraç olarak, çounlukla at ve katır almılardır. Tabal dan alınan haraç hususunda detay için bkz. J.David Hawkins- J.Nicholas Postgate, "Tribute from Tabal," State Archives of Assyria Bulletin, 11/1 (1988), (ed.) F. M. Fales- G. B. Lanfranchi, Italy; Daha sonraki yüzyıllarda Strabon da XI-13,2 de Kapadokya bölgesinin Persler e haraç olarak at, katır ve koyun verdiini belirtmektedir. Bölge, sonraki zamanlarda, Roma mparatorluu nun bir eyaleti olduu dönemlerde de, vergisinin büyük bir kısmını at olarak ödemitir. Bkz. Pullu, 2006: 57; Bölgenin büyükba hayvan, koyun ve at bakımından zengin olması hususunda ayrıca bkz. The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol.I, (ed.) Alexander P. Kazhdan vd., Oxford University Press, New York-Oxford 1991, s.378; The Oxford Classical Dictionary, (ed.) Simon Hornblower-Antony Spawforth, New York-Oxford University Press, New York-Oxford 1996, s. 288; Ayrıca bkz. Veli Sevin, Güzel Atlar Ülkesi Kapadokya, Ayhan ahenk Vakfı Yay., stanbul 1998, s Yiit, 2000: Yiit, 2000: Pullu, 2006: Asur kralı III.Salmanassar (M.Ö ) a ait Siyah Obelisk te 24 Tabal krallıından bahsedilmesi, bölgenin konfedarasyon eklinde yönetildiini akla getirmektedir. Bkz. Pullu, 2006: 19 ve dier muhtelif sayfalarda Tabal krallıı yerine Tabal krallıkları tabiri kullanılmıtır.; Ayrıca bkz. B.Landsberger, Sam'al, TTK, Ankara Söz konusu konfedarasyona balı ehrilerin hepsini bilmiyorsak da, Nahita (Nide) kralı Saruvanas ın bu gruba dahil olduuna üphe yoktur. Aynı ekilde eski isimlerini bilmediimiz fakat Erkilet, Suasa Bahçe, Topada, Karada, Karaburnu, Çalapverdi, Bor, vriz, Andaval

5 Bunun sonucu olarak ekonomik, askeri ve stratejik bakımdan vazgeçilmez bir konumda olan Tabal Krallıkları, kendisiyle çada olan Frig ve Urartu devletleri ile ekonomik açıdan boy ölçüebilecek bir durumdadır 15. M.Ö.I.Binyıl ın süper gücü olan Asur un yayılmacı politikasına Anadolu da geçit vermeyen krallıklar arasında yer alan Tabal, bu konuda kendisi ile müttefik olmak isteyen Urartu ve Frig devletlerine de tam destek vermitir 16. Bununla birlikte Anadolu daki bu devletler, Asur için problem oluturmadıı ve vergilerini ödedikleri sürece Asur kralları tarafından dokunulmamılardır Asur Kaynaklarına Göre Asur-Tabal likileri: Hiyeroglif yazıtların dilinin Luwice olması dolayısıyla nüfusunun daha çok Luwi etnik bünyesine yakın olduu kabul edilen Tabal'ın, M.Ö. IX. yüzyılın son çeyreinden M.Ö.VII. yüzyıl ortalarına dek bir bütün olarak olmasa bile, tarihi izlenebilmekte; en azından siyasal varlıından haberdar olunabilmektedir 18. Tabal'ın tarihi, dier Geç Hitit Krallıkları nda olduu gibi, daha çok Asur kaynaklarına dayalı olarak incelenebilmektedir 19. Asur kaynakları ise Tabal krallıkları hakkında ilk kez M.Ö. IX. yüzyılda bilgi vermektedir. IX.yüzyıla ait kayıtlar Asur kralı III.Salmanassar (M.Ö ) 20 dönemine aittir 21. Salmanassar, Siyah Obelisk te, 22. ve 31. saltanat yıllarında Tabal üzerine sefer yaptıından bahsetmektedir: ve Bulgarmaden de bulunan Hitit Hiyeroglif yazılı kitabelerle var oldukları anlaılan bu döneme ait daha birçok ehrin, Tabal konfederasyonuna balı olduu anlaılmaktadır. Kınal, 1998: Avantajlarına ramen, Akdeniz e ulaamama ve burada bir limandan yoksun olma, Tabal ın en büyük kaybı olmutur. Bkz. Mehmet Kurt, M.Ö.I.Binde Anadolu-Mezopotamya likileri, Murat Kitabevi, Ankara 2007, s.78 16Pullu,2006: iii. Kurulan askeri, siyasi ve ticari ilikilerin, Tabal krallıı üzerinde kültürel bir etki de bıraktıı anlaılmaktadır. Dier Geç Hitit krallıkları Asur etkisinde kalırken, vriz Kaya Kabartması ndaki elbise ve balık stili, Tabal krallıında Asur yanında Frig etkisini de gözler önüne sermektedir. Bkz.Kurt,2007: A.K.Grayson, Assyrian Expansion into Anatolia in the Sargonid Age (c B.C.), XXXIV. International Assyriology Congress (6-10 /VII/1987 stanbul), TTK, Ankara 1997, s Yiit, 2000: Yiit, 2000: Kronolojide Amèlie Kuhrt, Eskiça da Yakındou, Çev. Dilek endil, Cilt II, Türkiye Bankası Kültür Yayınları, stanbul 2009, s.132 deki tablo esas alınmıtır. Bu tablo, CAH 3/2 deki kronolojik sıra ile de paralelik göstermektedir. 21J.G.Macqueen, Hititler ve Hitit Çaında Anadolu,Çev.Esra Davutolu,Arkada Yay.,Ankara 1999,s. 172.

6 Saltanatımın 22. yılında Tabal topraklarına indim (ehirleri) yaktım, yıktım, atee verdim 24 Tabal kralının hediyelerini kabul ettim Saltanatımın 31. yılında Tabal topraklarına indim komularıyla birlikte 22 ehri atee verdim, yaktım, yıktım. 23. IlI.Salmanassar'ın zamanına ait kayıtlarla açıkça ortaya çıkan Tabal'ın birleik krallıklardan olutuu, sonraki Asur kayıtları tarafından da aynı yönde iaretlerle dorulanmakta ve yerli kaynaklardan edinilebilen bilgiler de bunu desteklemektedir 24. Buradaki kayıtlardan, M.Ö. IX.yüzyılda Asur devletinin Tabal üzerinde tam hakimiyet saladıı, Tabal krallıklarının mukavemet etmek yerine, Asur a boyun edii görülmektedir. M.Ö. VIII. yüzyılda ise, Tabal ile ilgili ilk kayıtlar, Asur kralı III.Tiglat-Pileser (M.Ö ) dönemine aittir. Bu dönemde, önceki dönemlerden farklı olarak, tek bir Tabal kralından bahsedilmekte ve bu kralın dier Geç Hitit krallarının kullanmaya cesaret edemedii Büyük kral unvanını kullandıı görülmektedir 25. III. Tiglat-Pileser in annallerinde Tabal, kralın haraca baladıı yerler arasında sayılmaktadır. Söz konusu belgede haraca balanan ehirler ve onların kralları sayılır 26. Tabal kralı Uassurme burada III.Tiglat-Pileser'in çadaı olarak görülmektedir. Çünkü hem annallerde hem de Nimrud Tableti'nde Uassurme haraca balananlar arasında bulunmaktadır 27. III.Tiglat-Pileser'in çadaı ve mücadele edip, haraca baladıı kral olarak verilen Uassurme, Geç Hitit döneminden günümüze kalan ve Tabal krallıına ait olduu anlaılan Topada, Bulgarmaden ve Bor Hitit Hiyeroglif yazılı yazıtlardan 28 tanıdıımız 22 D.David Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, Vol.I (=ARAB, I), Historical Records of Assyria from Earliest Times to Sargon, The University of Chicaqo Press, Chicaqo 1926, no. 579; Shigeo Yamada, The Construction of the Assyrian Empire, A Historical Study of the Inscriptions of Shalmaneser III ( BC) Relating to his Campaigns to the West, Brill 2000, s.209; Seton Llyod, Türkiye nin Tarihi, Çev. Ender Varinliolu, TÜBTAK Yay., 20.Basım, Ankara 2007, s ARAB, I, no Yiit, 2000: Pullu, 2006: III.Tiglat-Pileser kendisine vergi ödeyen 5 kralın ismini öyle sıralamaktadır:tabal lı-uassurme (M.Ö )=Wasu-Sarma; Atuna lı-uhitti (M.Ö ); Tuhana lı (Bor)-Urballa (M.Ö )=Warpalawa;Itunda lı-tuhamme(m.ö );hubina lı (Kybistra, Konya-Ereli)-Uirime (M.Ö ); inuhtu lu (Aksaray) Kiakki (M.Ö.718). Bkz. Pullu, 2006: 20; Sevin, 1997: Yiit, 2000: Kınal, 1998: 239; Tabal ile ilgili yer ve ahıs isimlerinin geçtii hiyeroglif yazıtlar ve bulundukları yerler hususunda detaylı bilgi için bkz. S.Ö.Sava, Anadolu (Hitit-Luwi) Hiyeroglif Yazıtlarında Geçen Tanrı, ahıs ve Corafya Adları, Ege Yay., stanbul 1998.

7 Wasusarma'dır. Daha önce de bahsettiimiz üzere, Wasusarma yazıtlarda "büyük kral" olarak gösterilmektedir 29. III.Tiglat-Pileser'e ait Nimrud Tableti'nde anlatıldıına göre, Uassurme, Tiglat-Pileser e gereken sadakâti göstermemi, metindeki ifadeyle, Asur'un baarılarına kayıtsız kalmı ve Asur kralının huzuruna gelmemitir. Bunun üzerine Tiglat-Pileser tarafından, Tabal kralı Uassurme tahttan indirilmi ve yerine Hulli geçirilerek 30 (M.Ö.730) ondan vergi alınmıtır 31. Tabal krallıı, bu dönemde de, Asur a vergi ödeyen bir krallık konumundadır. Tabal kralının bataki umursamaz tavrı, bir nevi meydan okuma olarak algılanabilirse de, bu durum, Asur un Tabal seferi için bekledii fırsatı yaratmıtır. Tabal daki taht deiiklii ve kukla bir kralın tahta çıkarılması, Asur için gelecekte yapılacak seferlerde Tabal ın desteini salamaya yöneliktir. Buradan alınan vergiler de, Asur ekonomisi ve ordusu için büyük bir kazanç olmutur. Asur kralı II.Sargon (M.Ö ) dönemine gelindiinde ise, Asur-Tabal ilikileri farklı bir boyut kazanmı ve Tabal 32 krallıı Asur karıtı koalisyonlarda yer almaya balamıtır. Bu durum da, Anadolu üzerinde Asur baskısının arttıını ve Anadolu daki irili ufaklı devletlerin, Mezopotamya dan gelen bu tehlikeye karı birlemek zorunda kaldıını göstermektedir. Bu dönemde Batı ve Orta Anadolu da Frig (Asur kaynaklarında Muki 33 ), Dou Anadolu da ise Urartu devleti güçlü konumdadır. Konumu itibariyle bu iki devlet arasında köprü vazifesi gören Tabal krallıı, hem Frig hem Urartu için iyi bir müttefik olabilirdi. Nitekim, her iki devlet de, Asur un Anadolu daki yayılımını tedirginlikle izlemekte ve Asur karıtı koalisyonlar oluturmaktadırlar. Bu balamda, Frig Kralı Midas (Asur kaynaklarında Mita) ın kıkırtmaları sonucu Tabal kralı Kiakki, M.Ö. 718 de isyan etmi ancak II. Sargon tarafından bölge ele geçirilmitir 34. Ancak Midas bo durmamı ve kısa bir süre sonra, Asur a karı Urartu devleti ile ittifak kurmu 35 ve Tabal kralı Ambaris 36 de bu 29 Yiit, 2000: Macqueen, 1999: ARAB, I, II.Sargon un anallarında Tabal bölgesi için, corafi bir ad olarak Bit-Buruta adının da geçmeye baladıı görülmektedir. Bu iki ayrı ismin aynı bölgeyi ifade ettii kabul edilmektedir. Bkz. Yiit, 2000: dipnot 41; Sevin, 1997: 126; Hitit Hiyeroglif yazılı kitabelerde ise bu bölge, Parmeta (Klasik dönemdeki Bareta) olarak geçmektedir. Bkz. Kınal, 1998: Pullu, 2006: 90 da Frig-Muki eitliine karı çıkmaktadır. 34 D.David Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, Vol.II (=ARAB, II), Historical Records of Assyria from Sargon to the End, The University of Chicaqo Press, Chicaqo 1927, s Mellink, 2008: Ambaris, Tabal krallarından Hulli nin olu olup, II.Sargon tarafından tahta çıkarılmıtır. Hatta Ambaris i kızı ile evlendirerek, çeyiz olarak Hilakku bölgesinin yönetimini de ona vermitir. Bkz.

8 ittifaka katılmıtır 37. Ancak II. Sargon, düzenledii sefer sonucunda M.Ö. 714 te Urartu ya büyük bir darbe indirmitir 38. Ardından da Geç Hitit krallıklarını tek tek ele geçirmitir 39. Dolayısıyla Frig devleti umduunu yine bulamamı, Urartu Asur saldırısından payını almı ve Tabal yine Asur a balı bir eyalet konumuna getirilmitir. Tüm bunlar, söz konusu dönemde, Anadolu daki devletlerin, Asur karısındaki güçsüzlüünü göstermektedir. Ancak, Tabal ın, II.Sargon un son zamanlarında veya hemen ölümünden sonra, Asur dan ayrıldıı tahmin edilmektedir 40. Asur Devleti, II.Sargon döneminde, Anadolu üzerindeki emellerini, belli bir ölçüde gerçekletirebildi ise de, hiçbir zaman Anadolu'nun tam sahibi olamamıtır. Çünkü, Urartu Devleti'ni önce ekonomik yönden çökertmi ve ardından siyasal olarak da kendisine balayacaı sırada, Anadolu, Kafkaslar üzerinden gelen Kimmer ve skit kavimlerinin 41 istilâsına uramıtır. Daha sonra skitler, Asur için de tehlikeli olmaya balamılardır 42. Ancak bu tehlike, Anadolu daki bir baka devleti de yakından ilgilendirmekte idi: Frig 43. Nitekim, M.Ö. 709 da, Frig kralı Midas, Kimmer tehlikesi yüzünden politika deitirerek II. Sargon ile yakınlamaya çalımıtır 44. M.Ö. 705 yılında II. Sargon, Tabal a yaptıı bir sefer sırasında ölünce 45, Tabal, Milid, Que ve Hilakku için bu Asur a karı Macqueen, 1999: 173; Dolayısıyla Asur karıtı koalisyonda yer alarak Ambaris bir vefasızlık örnei sergilemitir. Bkz. ARAB, II, ARAB, II, 24;Kemalettin Körolu, Eski Mezopotamya Tarihi, letiim Yayınları, stanbul 2006, s.168; Her ne kadar Frig devleti öne çıkmakta ise de, Asur karıtı koalisyonda Kargamı, Que, Tabal ve Urartu bulunmakta olup, Urartu nun önderliinde bu grubun oluturulduu anlaılmaktadır. Bkz. Pullu, 2006: 24; Mellink, 2008: A.K.Grayson, Assyria: Tiglat-Pileser III to Sargon II ( BC), The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East, from Eighth to Sixth Centuries B.C., The Cambridge Ancient History, Edited by John Boardman,.E.S.Edwards, N.G.L. Hammond, E.Sollberger, C.B.F.Walker, Vol.III, Part II (2008) (=CAH 3/2), The Cambridge University Press, UK, s. 91, Bu olaylardan sonra Tabal kralı Ambaris sürülerek, bölgeden çıkarılmıtır. Bölgenin idaresinin, Ambaris in ei, Sargon un kızı Ahat-abia ya verildii ileri sürülmütür. Bkz. Yiit, 2000: 184; Seferler arkeolojik açıdan da deerlendirilmtir. Detay için bkz. Julian Reade, Sargon s Campaignes of 720, 716 and 715 B.C.: Evidence from the Scluptures, Journal of Near Eastern Studies, 35/2 (1976), s Yiit, 2000: Söz konusu kavimler hakkında detaylı bilgi bkz. lhami Durmu, skitler (Sakalar), Ankara 1993;.Durmu, skitler in Kimlii, Türkler, Cilt I, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s ; Taner Tarhan, Ön Asya Dünyasında lk Türkler: Kimmerler ve skitler, Genel Türk Tarihi I, Ankara 2002, s Ekrem Memi, Asur Devletlerinin Anadolu Politikası, XII. Türk Tarih Kongresi nden Ayrıbasım, TTK, Ankara 1999, s Frig devleti, M.Ö. 696 yılında Kimmerler tarafından yamalanacak ve devletin bakenti Gordion bu kavimlerce ele geçirilecektir. Bkz. McEvedy, 2004: Körolu, 2006: George Roux, Ancient Iraq, Great Britain 1969, s. 286; Körolu, 2006: 172; Eva Cancik-Kirschbaum, Asurlular (Tarih, Toplum, Kültür), Çev. Aslı Yarba, lya zmir Yayınevi, zmir 2004, s. 95. II.Sargon un ölümü ile ilgili farklı görü için bkz. Kuhrt, 2009: 158; McEvedy, 2004: 48.Burada Asur kralının Kimmer seferi sırasında öldüü belirtilmektedir.

9 bir isyan fırsatı domutur. Bu isyanlar ile birlikte Asur kontrolü ve otoritesinin de bölgede sonu gelmitir 46, denilebilir. Asur kralı Sanherip (M.Ö ) ise, Tabal bölgesine birkaç sefer düzenlemekten öteye gidememitir. Tabal'a ilikin kayıtlardan sadece bu kralın Tabal sınırındaki Tilgarimmu'ya 47 seferler yaptıını, burayı ele geçirerek yakıp yıktıını öreniyoruz. Sanherib'in 5., 6. ve 8. seferleri 48 bu bölge üzerine yapılmıtır.buna göre, Sargon zamanında dorudan Asur'a balanan ve baına bir idareci atanan Tabal, artık Asur'a balı gözükmemektedir 49. Asur kralı Aššurhaddon (M.Ö ) zamanında da Tabal, Asur a balı gözükmez ve Asur a karı, Geç Hitit krallıklarından Melid ile ittifak kurar. Tabal da skallu adında bir kral vardır. Melid krallıı ise Mugallu 50 idaresindedir 51 ve bu dönemde ortaya çıkan Kimmer tehlikesi bu krallıklar için hem olumlu hem olumsuz sonuçlar dourmutur 52. Kimmer akınları, Asur un Anadolu ya yayılımını engellemi ancak bu kez de Anadolu daki krallıklar Kimmer tehdidine maruz kalmılardır 53. Aššurbanipal (M.Ö yak.627) döneminde Mugallu, Tabal kralı olarak karımıza çıkmaktadır. Aššurbanipal'e ait yazıtlarda Tabal kralı Mugallu hep birbirine benzeyen ifadelerle yer almaktadır. Bunlara göre, Mugallu Aššurbanipal'in atası krallara boyun ememitir. Ancak Aššurbanipal'e boyun emi ve cariyesi olarak hizmet etmesi için, Aššurbanipal'e bir kızını çok miktarda çeyizle yollamıtır. Bu kayıtlarda yer alan ilginç bir nokta da, Tabal'a yıllık vergi olarak çok sayıda at koyulmu olmasıdır. Anlatılanlara göre, Mugallu herhangi bir çarpıma olmaksızın, korkarak Asur'un egemenliine boyun emitir. Mugallu ile birlikte artık 46 Pullu, 2006: Kınal, 1998: 239 da Tilgarummu, Gürün e yerletirilmektedir. 48 Seferler için bkz. ARAB, II, 290, 329, Yiit, 2000: Aššurhaddon zamanında Melid kralı Mugallu ile ilikiler hususunda bkz. Ivan Starr, Queries to the Sungod: Divination and Politics in Sargonid Assyria, State Archives of Assyria, Vol.IV (=SAA 4), Helsinki 1990, no. 2 ile no. 17 arasındaki metinlere bakılabilir. Mugallu Aššurhaddon'un ölümünden sonra Tabal'ı kendi ülkesine ilhak etmi ve bundan böyle Tabal kralı Mugallu unvanını taımıtır. Bkz. KadriyeTansu, Kimmerler in Anadolu ya Girileri ve M.Ö.7.Yüzyılda Asur Devletinin Anadolu le Münasebetleri, AÜDTCF Dergisi, VII/4 (1949), Ankara, s.545 vd; ARAB, II, no Yiit, 2000: Pullu, 2006: Kimmerler tarafından Frig devletinin bakenti Gordion ele geçirildikten sonra, Batı Anadolu da oluan lider boluunu Lidya devleti doldurmaya balamıtır. M.Ö.660 yıllarında Lidya devletinin de Kimmer tehlikesi yüzünden Asur yardımına bavurduu anlaılmaktadır. Asurlular, M.Ö.630 larda bu tehlikeyi yok etse de, Lidya devleti, M.Ö.610 yılına kadar Kimmerler den kurtulamamıtır. Bkz. Macqueen, 1999: 176.

10 Tabal'ın siyasal varlıının sona erdii kabul edilmektedir. Nitekim bundan sonra çiviyazılı kaynaklarda Tabal'a ilikin kayıtlar susmaktadır 54. Sonuç Kısaca üzerinde durmaya çalıtıımız Asur Kaynaklarına Göre Demir Çaı nda Tabal krallıı ya da krallıkları hakkında unu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, Asur kralları, bölgeye ilk balarda ekonomik kaygılarla gelmilerdir. Atlarının güzellii ile ün yapan Tabal krallıı, Asur un Anadolu politikasındaki yerini, devletin yıkılıına kadar devam ettirmitir. Bölgeden elde edilen atlar, Asur ordusunun güçlendirilmesinde büyük rol oynamıtır ve Asur için, Tabal ın konumunu ön plana çıkarmıtır. Ancak dier Geç Hitit krallıkları gibi, Asur a vergilerini ödeyip, problem çıkarmadıkları sürece Asur kralları tarafından dokunulmamılardır. Asur kralı III. Salmanassar zamanında balayan Asur-Tabal ilikileri, Asur devletinin yıkılıına kadar devam etmi ve farklı aamalardan geçmitir. Önceleri mukavemet etmeden Asur a boyun een bu krallıklar, Asur a vergi ödeyen vassallar haline gelmi, belki de, bu vergilerin aırlıı yüzünden, sonraki dönemlerde Asur karıtı koalisyonlarda yer almaya balamılardır. Bu nedenle de, özellikle Batı ve Orta Anadolu daki Frig ve Dou Anadolu daki Urartu devletleri ile siyasi ilikiler kurarak, Asur karısındaki konumlarını korumaya gayret etmilerdir. Asur devleti ile açık mücadeleden kaçınan Urartu ve Frig devletleri, Asur karıtı koalisyonlar kurarak Anadolu daki küçük krallıkları isyana tevik etmilerdir. Bununla birlikte, Anadolu da Kimmer-skit akınlarının ba göstermesi üzerine Frig kralı Midas, ikiyüzlü bir siyaset izleyerek Asur devletine yakınlamı ve bu yeni tehlike, Geç Hitit krallıklarının da kendi aralarında ittifaklar kurmasına vesile olmutur. 54 Yiit, 2000: 186.

11 Ek I: Tabal ve Komuları (J.D.Hawkins, The Neo-Hittite States in Syria and Anatolia, CAH 3/1, Second Edition, Chicaqo 2008,s.374) KAYNAKÇA DURMU., skitler (Sakalar), Ankara DURMU., skitler in Kimlii, Türkler, Cilt I (2002), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. GRAYSON A.K., Assyria: Tiglat-Pileser III to Sargon II ( BC), The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East, from Eighth to Sixth Centuries B.C., The Cambridge Ancient History, Edited by John Boardman,.E.S.Edwards, N.G.L. Hammond, E.Sollberger, C.B.F.Walker, Vol.III, Part II (=CAH 3/2), (2008) The Cambridge University Press, Second Edition, UK.

12 GRAYSON A.K., Assyrian Expansion into Anatolia in the Sargonid Age (c B.C.), XXXIV. International Assyriology Congress (6-10 /VII/1987 stanbul), TTK, Ankara HAWKINS J.D. - POSTGATE J.N. (1988), "Tribute from Tabal," State Archives of Assyria Bulletin, 11/1 (1988), Italy. HAWKINS J.D.,The Neo-Hittite States in Syria and Anatolia, The Cambridge Ancient History, Vol. III, Part 1 (2008), Cambridge University Press, UK. KINAL Füruzan, Eski Anadolu Tarihi, TTK, Ankara KIRSCHBAUM, Eva Cancik, Asurlular (Tarih, Toplum,Kültür), Çev. Aslı Yarba, lya zmir Yayınevi, zmir KÖROLU Kemalettin, Eski Mezopotamya Tarihi, letiim Yayınları, stanbul KUHRT Amèlie, Eskiça da Yakındou, Çev. Dilek endil, Cilt II, Türkiye Bankası Kültür Yayınları, stanbul KURT Mehmet, M.Ö.I.Binde Anadolu-Mezopotamya likileri, Murat Kitabevi, Ankara LANDSBERGER B., Sam'al, TTK, Ankara LLYOD Seton, Türkiye nin Tarihi, Çev. Ender Varinliolu, TÜBTAK Yay., 20.Basım, Ankara LUCKENBLL D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia, Vol.I (=ARAB, I), Historical Records of Assyria from Earliest Times to Sargon, The University of Chicaqo Press, Chicaqo LUCKENBLL D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia, Vol.II (=ARAB, II), Historical Records of Assyria from Sargon to the End, The University of Chicaqo Press, Chicaqo MACQUEEN J.G.,Hititler ve Hitit Çaında Anadolu, Çev.Esra Davutolu,Arkada Yay.,Ankara MCEVEDY Colin, lkça Tarih Atlası, Çev. Ayen Anadol, Sabancı Üniversitesi Yay., stanbul MELLINK M., The Native Kingdoms of Anatolia, The Cambridge Ancient History, Vol. 3, Part.2 (2008), Cambridge University Press, (Ed.) J.Broadman vd., Second Edition, UK. MEM Ekrem, Asur Devletlerinin Anadolu Politikası, XII. Türk Tarih Kongresi nden Ayrıbasım, TTK, Ankara PULLU Selim, Tabal Bölgesi Tarihi (M.Ö.I.Binyılın lk Yarısında Tabal Krallıının Siyasal ve Ekonomik Tarihi), Basılmamı Doktora Tezi, stanbul Üniversitesi, stanbul 2006.

13 READE Julian, Sargon s Campaignes of 720, 716 and 715 B.C.: Evidence from the Scluptures, Journal of Near Eastern Studies, 35/2 (1976), s ROAF M., Continuity and Change from The Middle to The Late Assyrian Period Migration und Kulturtransfer. Der Wandv vorder und zentralasiatisc Kulturen im Umbruch vom 2. zum 1.vorchristlichen Jartausend, Akten des nternationalen Kolloquiums (ed. Eichmann- Parzinger), Berlin ROUX George, Ancient Iraq, Great Britain SAVA S.Ö., Anadolu (Hitit-Luwi) Hiyeroglif Yazıtlarında Geçen Tanrı, ahıs ve Corafya Adları, Ege Yay., stanbul SEVN Veli, Güzel Atlar Ülkesi Kapadokya, Ayhan ahenk Vakfı Yay., stanbul SEVN Veli, Anadolu Arkeolojisi, Der Yay., stanbul STARR Ivan, Queries to the Sungod: Divination and Politics in Sargonid Assyria, State Archives of Assyria, Vol.IV (=SAA 4), Helsinki TANSU Kadriye, Kimmerler in Anadolu ya Girileri ve M.Ö.7.Yüzyılda Asur Devletinin Anadolu le Münasebetleri, AÜDTCF Dergisi, VII/4, Ankara TARHAN Taner, Ön Asya Dünyasında lk Türkler: Kimmerler ve skitler, Genel Türk Tarihi I, Ankara 2002, s The Oxford Classical Dictionary, (ed.) Simon Hornblower-Antony Spawforth, New York-Oxford Universty Press, New York-Oxford The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol.I, (ed.) Alexander P. Kazhdan vd., Oxford University Press, New York-Oxford YAMADA Shigeo, The Construction of the Assyrian Empire, A Historical Study of the Inscriptions of Shalmaneser III ( BC) Relating to his Campaigns to the West, Brill YT Turgut, Tabal, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Dergisi, 40/ 3-4 (2000), Ankara.