ZARFLARIN KİPSEL ALANDAKİ GÖRÜNÜMLERİ ÖZET

Transkript

1 International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY ZARFLARIN KİPSEL ALANDAKİ GÖRÜNÜMLERİ Seçil HİRİK ** ÖZET Konuşurun bir olay ya da durum karşısındaki tutum ve tavrına, ruh haline; cümlede belirtilen hareketin şekline kip denmektedir. Türkçede kiplerle ilgili yapılan sınıflamalar haber ve tasarlama kipi ayrımından öteye gitmemektedir. Oysaki konuşurun ruh durumu kadar kipten söz etmek mümkün olduğuna göre kiplerin sayısının birkaç kategori ile sınırlandırılması doğru bir yaklaşım değildir. Kipler konuşur esas alındığında üç temel kategoriye ayrılmaktadır: 1. Bilgi kipleri, 2. Yükümlülük kipleri, 3. Duygu kipleri. Söz konusu kiplerin ise birden fazla bileşeni bulunmaktadır. Kiplerin bağımlı biçimbirimler, sözlüksel, söyleme dayalı ve söz dizimsel işaretleyiciler olmak üzere farklı türden kiplikleri vardır. Zarflar ise sözlüksel kiplikler arasında yer almaktadır. Durum, zaman, yer-yön, miktar ve soru zarfları olmak üzere alt kategorilere ayrılan zarflar; bilgi, yükümlülük ve duygu kiplerinin sık kullanılan işaretleyicileri arasındadır. Aynı kategori altında değerlendirilen zarflar benzer ya da farklı kip alanlarını kodlayabileceği gibi cümlede geçen tek bir zarf birden fazla kipsel alanı göstermektedir. Örneğin Ali bugün eve belki gelebilir cümlesinde geçen belki zarfı bilgi kipleri içinde yer alan yakın olasılık, tahmin gibi kiplere atıfta bulunurken Ali, derhal buraya gel! cümlesindeki derhal zarfı yükümlülük kiplerinden emir anlam alanını işaretlemektedir. Her ikisi de durum zarflarından olan belki ve derhal kelimeleri farklı türden kipleri gösterebilmektedir. Yapılan incelemeler göstermektedir ki zarflar içinde durum, zaman ve soru zarfları kip alanında zengin bir görünüm sunarken yeryön ve miktar zarfları, söz konusu diğer zarflara oranla kip alanına birincil ve ikincil düzeyde hizmet etmemektedir. Anahtar Kelimeler: Zarf, Kip, Kiplik Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Okt. Dr. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, El-mek:

2 1366 Seçil HİRİK ASPECTS OF ADVERBS IN MODALS STRUCTURED ABSTRACT There are some views in various sources about the fact that a modal is the way an action in a verb is realized. Besides, it is difficult to state that there is a consensus over the mentioned term, which also underlines the speaker s state of mind, expression patterns as well as the temporality feature. With reference to definitions of a modal by a variety of local and foreign scholars such as Korkmaz, Ergin, Karaağaç, Kaya, Akerson, Hacıömeroğlu, Palmer, Hogeweg, de Haan, Nuyts, and Nauze, it is possible to assert that a modal is the attitude, manner, and state of mind of a speaker during an event; the mode of the action, which is specified in a sentence. Beside the numerous definitions of modals, there are also great many modal classifications in literature. The basic modal categories depend on realis and irrealis distinction. Some of the information in the world is realized, in other words, it is completed (realis: Ali bacağını kırdı): some of it, on the other hand, is not realized, which means it is planned (irrealis: Ali bize gelecek). According to this distinction, the idea that mood is divided into two subcategories as indicative and subjunctive is more overwhelming. Modalities, as the lingual markers of the moods, on the other hand, are divided into more different subcategories besides the distinctions abovementioned. Scholars such as Hogeweg, Palmer, Nuyts, Nauze, Nordström, Papafragou, and Kiefer de Haan discuss general epistemology, deontology, event, rational accuracy and speech act categories in modality classification. This study proposes a new mood classification by considering the previous mood and modality categories. Accordingly, moods might be analysed under three main categories such as epistemic, deontic, and boulomaic moods. According to certainty degrees, epistemic moods are divided into more subcategories as evidential modality and epistemic modality, which is based on indirect possibility. Deontic moods are divided into two as their features of being participant internal or participant external while boulomaic moods might be varied in accordance with their inclusion of the speaker s emotional stand such as happiness, anger, sadness, regret, longing, and fear. Besides their semantic aspects, modalities, which are the lingual markers of moods, demonstrate different aspects according to their formal features. Adverbs have a different place among modalities, which have various types such as morphological, lexical, syntactical, and one which is built upon discourse. Adverbs, which are within lexical markers, transfer the speaker s standard of knowledge, locational and directional data as well as quantitative information related to the event or situation s/he mentions along with the time of action. Adverbs, which have a complementary feature apart from being the action and the actuator of the sentence, are useful in identifying the meanings in accordance with the clarity or ambiguity of the information in the proposition.

3 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1367 In Turkish language, there are various surveys about adverb classification, too. The classifications about adverbs are more obvious once modal and modality categories are considered and it is observed that researchers reach a consensus over the categories to a greater extent. Five adverbial subcategories can be asserted as follows: adverbs of manner, adverb of time, adverb of place, quantifiers, and interrogative adverb. Following the analyses, it is found that adverbs, which are among the five main adverbial subcategories, mark one or more than one of the deontic and boulomaic moods at the same time. Adverbs, which are evaluated under the same category, can codify similar or different mood aspects; moreover, an adverb in a sentence can stand for more than one modal aspect. For instance, in the sentence, Ali bugün belki eve gelebilir, the adverb, belki, adheres to probability and prediction moods, which are among epistemological moods, whereas in the sentence, Ali, derhal buraya gel!, the adverb, derhal, marks imperative aspect, which is one of the deontic moods. The words, belki and derhal, which are both adverbs of manner, therefore, can mark different kinds of moods. In this study, some written sources such as novels and short stories are analysed in order to identify the modality aspects of adverbs. Datum, acquired as the result of this study, are given in a chart and the example sentence which includes the adverb in question is given (considering the context, too). Accordingly, the acquired datum may be summarized as follows: 1. Adverbs of manner such as belki, galiba, herhalde, sanki, muhtemelen, acaba, farz et (ki), olsa olsa, mutlaka, hakikaten, elbette, şüphesiz, birden, hemen, derhâl, aniden, inşallah, fiil+-miş gibi, isim+- DAn, bu yüzden/ isim+-dan dolayı, nasıl, and ne kadar mark modal aspects such as certainty, probability and possibility, uncertainty, visual evidence, prediction, inference, assumption, and imperative. 2. Adverbs of time such as bugün, yarın, dün, sabah, iki gün önce, önceden, saatlerce, and ilk defa/kez generally mark the epistemic moods, which are inclusive of certainty, visual evidence, probability, and prediction. 3. Contributions of adverbs of place such as isim+-a, isim+- DA, isim+-dan, arasında, dışarı, yanında, yukarı, and isim+-dan isim+-a kadar to mood area are only evidential. The contribution in question, furthermore, is secondary and tertiary. 4. Quantifiers such as az/biraz, çok, fazla, aşağı yukarı, daha, defalarca, hiç, oldukça, and pek codify epistemic moods such as visual evidence, probability, and prediction as it is also the case with adverbs of place. 5. Interrogatives such as nasıl, neden/niçin, ne zaman, ne kadar, hani, kim/kiminle, and nereye kadar codify certainty areas such as curiosity, suspicion, hesitation, and mirativity, which are among the indirect epistemic moods based on probability. As a result of the survey, it is observed that adverbs, which are under the same category, can mark different kinds of moods. As context changes, even a single adverb can codify more than one semantic area. While adverbs of manner, adverbs of time and interrogatives are the

4 1368 Seçil HİRİK ones that mark modal areas most, adverbs of manner and quantifiers codify modal area on the secondary or tertiary degree or they don t mark any area, at all. Key Words: Adverb, Mood, Modality 0. Giriş 0.1. Zarf ve Zarf Kategorileri Söz diziminin önemli unsurlarından biri olan zarflar, kelime türleri içinde ayrı bir yere sahiptir. Konuşurun bir durum ya da olay karşısındaki tutumunun temel işaretleyicileri olan zarflar, yüklemdeki eylemin/hareketin/olayın veya sıfatın anlamını çeşitli bakımlardan sınırlamaktadır 1. Burada söz konusu olan sınır yalnızca anlam daraltma değildir. Aynı zamanda cümledeki anlamı kuvvetlendirme, genişletme, netlik kazandırma ya da küçültme, daraltma işlevlerine sahip olması bakımından zarflar bir dilin duyusal işlemcileri gibidir. Zarflar, sıfatlar gibi sözlüksel niteleyenlerdir; yani niteleme/belirtme işlevli kelimelerdir (Börekçi ve Tepeli 2013: 100). Delice ye göre cümleye tek başına bağımsız şekilde katılabilen kelime türleri asıl; tek başına bağımsız bir şekilde cümleye katılamayan ve sadece kelime öbeği içinde yer alabilen kelime türleri de uydu terimleri ile sınıflandırılabilir. Zarflar ise bağlama, pekiştirme ve ünlem edatları gibi hem asıl hem de uydu kelime olarak kullanılabilen sözcüksel anlamlı kelimeler arasında yer almaktadır (Delice 2012: 30). Farklı türleri olan zarflarla ilgili pek sınıflandırma çalışması bulunmaktadır. Araştırmacıların büyük kısmı zarf türleri ile ilgili neredeyse ortak sayılabilecek görüşe sahiptir. Zarfların cümleye kattığı anlama göre temel olarak beş türden bahsedilebilir: durum zarfları, zaman zarfları, yer-yön zarfları, miktar zarfları ve soru zarfları 2. Her ne kadar cümleye kattıkları anlam alanlarına göre sınıflandırılsa da aynı sınıf içinde yer alan zarflar farklı zamansal ve kipsel alanlara hizmet edebilir. Zarfların işlev açısından zamansal, niteliksel vs. bildirimlere kıyasla kip alanını da sıkça işaretlediği görülmektedir. Aynı türden zarflar bile farklı kip kategorisini gösterebilmektedir Kip ve Kip Kategorileri Konuşurun sözcesinde yer alan, bir olay ya da durum karşısında takındığı tavır, tutum ve duygu durumu ile yüklemin gösterdiği hareketin gerçekleşme şekline kip 3 denmektedir. Kip ile bir 1 Turan; zarfların sıfatları, zarfları ve cümleleri açıklama işlevinin yanı sıra fiilimsileri ve cümleleri açıklama işlevini de vurgulamakta; semantik olarak ise cümleye zaman, şart, yer ve yön, tarz ve benzerlik sebep, sonuç, amaç, derece, azlıkçokluk, cevap, red veya tasvip anlamları kattığını belirtmektedir (Turan 1998: ). Turan ile görüş ayrılıkları yaşayan Kara ise zarfların zaman, kip ve şahıs ekleriyle ilgisinin olmadığını vurgulamaktadır (Kara 2009: 1283). 2 Çeşitli dil bilgisi kitaplarında zarf kategorileri ile ilgili olarak benzer görüşler öne sürülmektedir. Araştırmacıların çoğu yer, zaman, durum/nasıllık-nicelik, azlık-çokluk/büyüklük-küçüklük/miktar, soru zarfları olmak üzere temel beş zarf türünden bahsetmektedir (Korkmaz 2007a: ; Demir ve Yılmaz 2005: 198; Ergin 2002: ; Delice 2008: 51-53; Karaağaç 2012: ; Gencan 2007: ; Gülensoy 2010: ; Eker 2003: ). 3 Korkmaz kipi, fiil kök veya gövdesinin gösterdiği oluş ve kılışın zaman ve şahıs kavramlarına bağlı olarak ne şekilde yapıldığını veya olduğunu gösteren gramer kategorisi olarak tanımlamakta ve söz konusu kavramı fiilin zamanına da vurgu yapan bir yapı olarak ele almaktadır. Ona göre fiiller şekil, zaman ve şahsa bağlı bir yargıya dönüşebilmek için belirli anlatım kalıplarına girerler. Bu anlatım kalıplarına da kip denmektedir (Korkmaz 2007a: 569; 2007b: 103). Ergin ise fiil kök veya gövdesinin ifade ettiği hareketin ne şekilde yapıldığını veya olduğunu gösteren bir gramer kategorisi olarak tanımladığı kipi şekil olarak da adlandırmaktadır. Fiil kipleri yalnızca yalnız kip veya şekil göstermez, bunlardan bazıları aynı zamanda zaman da ifade eder (Ergin 2002: 134). Karaağaç a göre kip, varlıkla eylem arasındaki ilişkiye dayanmakta ve eylemin gerçekleşme biçimini bildirmektedir (Karaağaç 2012: 700). Aksan ise kipi eylemin bildirdiği devinimin, kılınışın konuşan açısından ne tarzda, ne yolda yansıtıldığını gösteren bir kategori olarak değerlendirmekte ve

5 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1369 cümlenin üreticisinin duygu ve düşünceleri hakkında bilgi sahibi olunabilir. Kiplerin cümledeki gösterenleri olan kiplikler söz konusu cümleyi nesnel olmaktan çıkararak öznel veya daha öznel bir hale getirmektedir. Bu nedenle kip ve kiplik, konuşur hakkında bilgi edinilmesini sağlayan en belirleyici ipuçlarıdır. Geleneksel anlayış içinde iki temel kip kategorisinden söz etmek mümkündür: Haber (bildirme) kipleri ve tasarlama kipleri. Bahsi geçen bu iki kategori Lyons un (1977) ortaya attığı kip mantığının temelinde yer alan gerçeklik-gerçek dışılık ayrımından kaynaklanmaktadır. Bu ayrıma göre dünyada var olan ve gerçekleşmiş/gerçekleşmekte olan bir bilgi gerçeklik dairesinde yer alırken (ör. Ali bacağını kırdı) henüz gerçekleşmemiş ve gerçekleşmesi planlanan olay ya da durumlar gerçek dışılık dairesi içinde (ör. Ali bize gelecek) değerlendirilmektedir. Geleneksel anlayış içinde haber ve tasarlama kipleri ile ilişkilendirilebilecek olan gerçeklik-gerçek dışılık ayrımının bütünüyle temel kip kategorisiyle örtüşebildiğini söylemek güçtür. Geleneksel kip ayrımı yanında Dilaçar ın da vurguladığı gibi konuşurun ruh durumu kadar kip sayısından söz etmek mümkündür denebilir (Dilaçar 1971: ). Bu görüşten ve temel kipkiplik mantığından hareketle konuşurun yargısı, duygu ve düşünceleri belirli bir sınıflandırmaya tabi tutulabilir. Sınırsız sayıda ortaya konabilecek kip kategorisi genel olarak bilgi temelli olmaları, dışsal ya da içsel bir gücün yönlendirmesine dayalı olmaları ve konuşurun duygusal yaklaşımını yansıtmaları bakımından üç alt kategoride incelenebilir. Buna göre kip kategorileri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir 4 : 1) Bilgi Kipi 1. Kesinliğin derecelerine göre bilgi kipi A. Kesin dışılık B. Uzak olasılık C. Yakın olasılık D. 2. Delile dayalı bilgi kipi A. Doğrudan delil a. Görsel b. İşitsel c. Duyusal B. Dolaylı delil a. Aktarımsal i. İkinci elden-üçüncü elden ii. Halk bilgisine dayalı b. Çıkarımsal açıklamada beliren ruh durumu olarak yorumlamaktadır (Aksan 2003: 101). Kaya, Akerson ve Hacıömeroğlu kipin olay, iş ya da durumla ilgili fikir belirtme, çıkarım yapma, varsayımda, öneride bulunma vb. işlevlerde kullanıldığı ifade eder. Kip, konuşurun aktardığı içerik karşısındaki tutumudur (Kaya 2004: 90, Akerson 1994: 82, Hacıömeroğlu 2007: 479). Daha fazla kip tanımı için ayrıca bk. Hirik (2013; 2014). 4 Kipleri haber kipi ve dilek kipi olarak iki temel kategoride inceleyen de Haan ın (de Haan 2006: 33) yanı sıra Hogeweg ve arkadaşları gerçeklik-gerçek dışılık ikilisine vurgu yapmaktadır (Hogeweg vd. 2009: 6). Kipin bir olayı betimleyen önermenin doğruluk değeri ile ilgili olduğunu söyleyen Palmer, kipin her zaman olmasa da fiilsel yapılarla yani kipliklerle ifade edildiğini belirtmektedir. Ona göre kiplikler anlam alanlarına göre temel olarak önerme ve olay olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Palmer 2001: 1). Nuyts, kipliklerin bilgi, yükümlülük ve hareket kiplikleri alt türlerinden oluştuğunu ve ayrıca bahsi geçen kategoriler içinde hareket kipliklerinin isteme ve yaratılışsal durumları belirtmesinin yanı sıra zorunluluk ve gerekliliği de belirttiğini dile getirmektedir (Nuyts 2006). Nauze, kipliklerin bilgisel, yükümlülüksel ve durumsal bir bağlama bağlı olduğunu söylemektedir (Nauze 2009: 317). Nordström, kiplikleri söz edimi, önerme ve olay kipliği olmak üzere alt kategorilere ayırmaktadır (Nordström 2010: 16). Kiefer mantıksal doğruluk, bilgi ve yükümlülük kipliklerinden bahsetmekte (Kiefer 2009); Papafragou ise bunlara hareket ve söz edimi kipliklerini eklemektedir (Papafragou 2000: 4, 123; 2006).

6 1370 Seçil HİRİK i. Sonuca dayanan çıkarım ii. Akıl yürütmeye dayalı çıkarım c. Algısal i. Algısal delile ii. İdrak etmeye dayanan delile 3. Dolaylı olasılık temelli diğer bilgi kipi A. B. Çıkarım C. Varsayım D. Şüphe E. Hayret F. Endişe G. Tereddüt H. Merak 2) Yükümlülük Kipi 1. Dışsal Katılımcı Temelli A. Gereklilik B. Zorunluluk C. Emir D. Rica E. Şart F. Yasaklama G. Uyarı/tehdit H. Nasihat İ. İzin 2. İçsel Katılımcı Temelli A. İstek B. Yeterlilik 3) Duygu Kipi 1. Üzüntü 2. Sevinç 3. Kıskançlık 4. Pişmanlık 5. Tedirginlik 6. Korku 7. Özlem 8. Öfke 9. Beklenti 1. Bir Kip Göstergesi Olarak Zarflar Her dil kendi imkânları oranında kipleri kodlayan işaretleyicilere sahiptir. Söz konusu işaretleyiciler dil bilgisinde kiplik olarak adlandırılmaktadır. Kiplikler, farklı dil bilgisel birimlerden ve yapılardan oluşabilmektedir. Bağımlı biçimbirimler, sözlüksel öğeler, sözdizimsel öğeler, söyleme dayalı öğeler ve birden fazla öğeden oluşan birleşik öğeler (bağımlı biçimbirim+sözlüksel öğeler, bağımlı biçimbirim+sözdizimsel öğeler vb.) kipliklerin biçimsel yapısını göstermektedir 5. Var olan bu sınıflandırmaya göre zarflar, sözlüksel değer taşıyan kiplikler 5 Ayrıca bk. Aslan Demir (2008).

7 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1371 arasında yer almaktadır. Zarflar, konuşurun duygu durumu ve olay/durum karşısındaki yaklaşımı hakkında bilgi veren ve Türkçede kullanım sıklığı diğer kipliklere göre yüksek öğelerden biridir. Bu özelliği sebebiyle zarfları, kiplerin bir parçası olarak görmek gerekmektedir. Zarfların Türkçe kiplik sistemi içinde önemli bir yere sahip olduğunu söyleyen Kerimoğlu, önermedeki belirsizlik ve çok anlamlılığın zarflar ile netlik kazanabileceğini belirtmektedir (Kerimoğlu 2010: 450). Konuşurun bir olay ya da durum karşısındaki duygu, düşünce, tutum ve tavrını yansıtan her türlü dilsel öğe olan kiplikler, pek çok anlam alanını işaretlemektedir. Konuşurun bilgi düzeyinin yansıması olan tahmin, çıkarım, varsayım, delile ve olasılık temelli pek çok durum kipliklerle dile kodlanmaktadır. Söz konusu bilgisel alanların yanı sıra isteme yi temelinde barındıran zorunluluk, emir, gereklilik, yasaklama, rica, nasihat gibi anlam alanlarıyla üzüntü, sevinç, korku gibi anlamlar cümlede kipliklerle gösterilmektedir. Ali bugün eve geldi gibi bir cümle konuşuruyla ilgili sınırlı bilgi vermektedir. Böyle bir cümleyi kuran konuşur, yalnızca Ali nin eve bugün geldiği bilgisi ne sahiptir ve muhtemelen de bu bilgiyi gözlem yoluyla (görsel delile dayalı olarak) elde etmiştir. -DI ekinden başka sözün üreticisinin varlığına rastlanmamaktadır. Ali nin büyük ihtimalle bugün eve geldiğini düşünüyorum diyen bir konuşur içinse bilgisinin düzeyi, tahminde veya çıkarımda bulunması ve görsel delile sahip olup olmadığı bilgisi hakkında konuşmak mümkündür. Konuşurla ilgili bu yargılara varmak için büyük ihtimalle zarfı, -DI eki ve düşün- fiili yol gösterici olmaktadır. Konuşurun tahmin/çıkarımını hatta olayla ilgili varsayımını işaretleyen en önemli öğe büyük ihtimalle zarfıdır. Söz konusu zarfa yardımcı olan unsur ise düşünfiilidir. Benzer ya da farklı türden kipliklerin sayısı attıkça o cümlenin anlam alanı genişleyerek daha da netlik kazanır. Kimi zaman tek başına bağımsız bir biçimbirim anlam ifade etmede yeterli olabilirken kimi zaman da söz konusu anlamı vermede bu öğe yeterli olmayabilir. Bağımlı biçimbirimin anlam ifade etmede yeterli olmadığı durumlarda devreye sözlüksel öğeler girmektedir. Aşağıda yer alan a cümlesinde -Abil- eki olasılık veya tahmin bildirmek için yeterli görünmektedir; oysaki b cümlesinde konuşurun tahmin, olasılık, tasarı, çıkarım vb. anlamı kast edip etmediği cümleden anlaşılmamaktadır. Cümledeki anlam belirsizliğini ortadan kaldırmak için galiba, herhalde, sanırım, diyelim ki, farz edelim ki gibi sözlüksel bir ya da birkaç kipliğe ihtiyaç vardır. a. Ali bugün eve gelebilir. b. Ali bugün eve gelecek. Yukarıda bahsi geçen özelliğinden dolayı ekin anlam ifade etme aracı olarak yeterli olmadığı durumda özellikle sözlüksel kiplik öğeler, başta da kiplik zarflar büyük önem kazanmaktadır. Bu nedenle zarfları sıradan bir cümle öğesi olarak görmek yerine derin yapısına inerek kipsel boyutunun da incelenmesi metin çözümlemeleri ve derin-yüzey yapı araştırmalarında büyük önem taşımaktadır. 2. Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri Türkçede sık kullanılan kipliklerden biri olan zarflar, kategorilerine göre farklı kipsel alanları temsil etmektedir 6. Kimi zaman aynı kategoride yer alan zarfların birden fazla ve farklı kip 6 Zarfların bildirme kipleriyle kullanımları üzerine çalışma yapan isimlerden olan Kaya, çalışmasında zarfların tezlik, pekiştirme, istek ve olasılık, olumsuzluk ve sitem, kesinlik, yeterlik, gereklilik, nitelik, asıl zamandan farklı zaman ifadesi bildirme işlevi olmak üzere farklı işlevlerinin geleneksel anlayışla bildirme kipleri denilen kiplerdeki görünümlerinden bahsetmektedir (Kaya 2004: 89-98).

8 1372 Seçil HİRİK alanlarını işaretledikleri görülmektedir. Temel zarf kategorilerine göre sık kullanılan zarfların 7 işaretledikleri kipsel alanlar 8 aşağıdaki gibi verilebilir Durum Zarfları Türkçede konuşurun bir olay karşısındaki tutumunu yansıtan temel işaretleyicilerden biri olan durum zarfları kullanım sıklığı yüksek bir orana sahiptir. Durum zarfları, konuşurun bir olay ya da durum karşısındaki tahmin, çıkarım, varsayım, tereddüt, şüphe, hayret, merakı veya bir önermeyle ilgili kesin olan/kesin olmayan bilgisini yansıtmaktadır. Aynı zamanda eylemin gösterdiği hareketin ne şekilde ve nasıl gerçekleştiğini göstermesi bakımından konuşuruna dair daha çok bilgi edinmek mümkündür. Aşağıdaki tabloda durum zarflarının kipsel alandaki görünümleri verilmektedir. Zarf Geçtiği Cümle Kip Alanı/Alanları Mümtaz avuçlarında hala bu kilitlenmenin, belki ölümün Kesin dışılık, ötesine kadar sürecek kavrayışını duyardı. (Huz) Uzak olasılık, belki (de) galiba herhalde muhtemelen sanki Belki de bu yüzden babam bir baltaya sap olamamış, bir işte dikiş tutturamamış. Günler diken üstünde geçip gitmiş. (UH) Belki şimdi bir şeyler olur. Anadolu teşkilatlanmaya başlamış. İşgale karşı mukavemet taşrada tutarsa, İstanbul da hareketlenir. (Ved) Bu ismi daha önce duydum galiba Başkomiserim (Kav) Şairim, galiba uykunu alamamışsın!.. Gözlerin pek mahmur, diyordu. (Sam) Üstadım, istihzanızı anlamıyor değilim. Fakat bu incir ağacı bence çok manâlı. Bahçenizde böyle bir ağaç olmasaydı, piyesinizdeki kahraman herhalde kendisini bir incir dalına asmıyacaktı. (BAY) Eğer bir sene evvel olsaydı muhakkak ki, Mümtaz bugün, yahut yarın, herhalde ilk görüşünde, bir vesile uydurur, merak ettiği bir hadise için istihareye yatmak istediğini ve bu beş ismi yedi defa okuduktan sonra gördüğü rüyayı anlatırdı. (Huz) İkinci bir varsayım da aynı bölgeye istilacı kavimlerden birinin konduğu -ki bu kavim Şeref Bey'e göre muhtemelen Moğollar olmalıdır- ve ordu komutanı olan Han'ın çadırını mezkûr noktaya kurdurduğu şeklindedir. (UH) Ancak bu sefer garip bir tutukluk vardı sanki üstlerinde. Söze nereden başlayacağını bilemiyor gibiydi Yorgo. (Has) Önüne konan sıcak kahveyi sanki çabuk bitirirse hemen Sonuca çıkarım, Varsayım, dayanan Yakın olasılık Algısal delile, Sonuca dayanan çıkarım Akıl yürütmeye dayanan çıkarım, Yakın olasılık, Kesin dışılık, Varsayım Varsayım, 7 Türkçe, zarflar bakımından zengin bir yapıya sahiptir. Bu çalışmada belirli zarf kategorisinde yer alan zarfların hangi kip alanına dâhil olduğunun tespit edilmesi temel amaç olduğundan çalışmanın kapsamı gereği tüm zarflara yer verilmeyecektir. Özellikle kip alanıyla ilişkili olduğu düşünülen ve kullanım sıklığı yüksek zarflar çalışmanın evrenini oluşturmaktadır. 8 Zarfların işaretledikleri kipler birincil, ikincil, üçüncül düzey anlam alanlarını göstermektedir.

9 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1373 büyük ihtimalle acaba farz et (ki) olsa olsa mutlaka kesinlikle hakikaten elbette kalkacaklarmış gibi, boğazını yakarak içti ve sabırsızlıkla Kemal le Azra nın sohbetinin sona ermesini bekledi. (Ved) Büyük ihtimalle eve dönmeden önce iki dükkân ötedeki Güzel Antalya manavından mandalina almak istiyordu. (Kar) Artık ne çocukluğunda iliklerine kadar ürperten ya görürlerse korkusu, ne de tekkeye geldikten sonra zaman zaman bedenini yalayan öğrendiklerinde acaba kapının önüne koyarlar mı? kaygısı... artık hiçbirine yer yoktu. (Pin) Mümtaz kendi mazilerinden ziyade Suat'ı düşünüyordu. Bu hoyrat adamın o geceki sözleri, duruşu, gülüşü ve acayip bakışı hayalinden bir türlü çıkmıyordu. -Ne demek istediydi acaba?- diye kendisine durmadan soruyordu. (Huz) Acaba Nuran'la aralarındaki dargınlık hangisinin hatırına gelmişti. (Huz) Farzet ki ben bu mutluluğun zedelenmeden şehirden kurtulasın diye getirdiğin teklifleri kabul ettim, Kadife de ablasının mutluluğu bozulmasın diye onurunu zedelemeyecek münasip bir şekilde oyunda yerini aldı; sözlerini tutup beni serbest bırakacakları ne malum? (Kar) Olsa olsa Fahir'i biraz sevebilirdi; çünkü şefkat ve merhamet de bir nevi sevgidir; onunla son görüştükleri günü düşündü. (Huz) Hasılı Söğüt'te her ev her akşam, ocağını mutlaka yakmaktaydı ama, kuru ekmekleri gevretmek için... (DA) Biraz sabırla her şey ayağınıza gelir. Mesela İhsan iyi olduktan altı ay sonra bile bir iki hastabakıcı mutlaka onu arayacaktır. (Huz) -Mutlaka gitmelisin Nejat! Seni istemiş!.. (Sam) İstanbul Hükümeti ni tehdit ettiler ve hava karardıktan sonra köprülerin altından, hangi boyda olursa olsun, her türlü deniz vasıtasının geçmesini kesinlikle yasakladılar. (Ved) Fahir bu sefer hakikaten gafil avlandı ve karşısındakine bir saniye için hayretle baktı. (Huz) Bu kelimeyi söyler söylemez, yüzünü ateş basmıştı. Hakikaten bu gece bir yere gitmiyecekler miydi? (Huz) Asrımızın ileride tarihini yazacak adam, elbette ki müstahzar salgınını göz önünde tutacaktır. Yaşar bu salgının en büyük kurbanlarındandı. (Huz) Her istediğimiz yere gidiyoruz gibi geliyor bize, halbuki ölmüş köklerin arasından daima aynı boşluğa, imkansızlığın ta kendisi olan bir imkan kalabalığına çıkıyoruz. Bu bizi elbette şaşırtır. Bugün bir insan Türkiye'yi herşey olabilir, sanabilir. (Huz) Ben şaşkındım, elbette kederliydim, onun biraz da abartılı neşesine katılamadım. (UH) Akıl yürütmeye dayanan çıkarım Endişe, Merak Merak, Şüphe Tedirginlik, Korku Akıl yürütmeye dayanan çıkarım, Merak Varsayım,, Görsel delile Emir, Gereklilik Görsel delile Kesin dışılık, Şüphe Akıl yürütmeye dayanan çıkarım

10 1374 Seçil HİRİK gerçekten/sahid en illa ki Kerim, ilk defa, gerçekten ve de teke tek dövüşüyordu. (DA) -Sahiden sana bütün varlığıyla tutkunmuş bu çocuk Zülal!.. (Sam) Aklına koyduğunu illa ki yapacak, yapmazsa hem kendi uykusunu hem de bizimkileri haram eder. (Pin) Allah a şükür düzeldi. Ara sıra yine kâbus görüyor ama eskisi gibi değil. Ha, bir de sobayı illaki yatağımın yanına kurun diye tutturmuyor artık. (Ved) -Adamlar geliyor Uranha... Bu kez hiç şüphesiz batakta adam var! (DA) Sefil bir oda, bir nevi mahalle aşçısına benzeyen bir lokanta, şüphesiz akşama kadar yandaki odanın piyanosu, ufak ekonomilerle alınan birkaç parça eşya... Şüphesiz uzviyet bakımından çok eğlenmişti; fakat velev ki onun için bile olsa artık bazı mahrumiyetlere tahammül edemiyordu. (Huz) birden Tılsıma değil demircilerin yaptığı kurt kapanına yakalandığını anlayınca birden umutlanıp davrandı. (DA) Eğer Cengiz Müdür buraya gelirse, derhal beni arayacaksın. Ve bundan onun haberi olmayacak. Ben sabaha kadar odamdayım. Anlaşıldı mı? (Kav) hemen/derhal Leş kargaları! diye söylendi Sofia. Dilinden dökülüverenleri geri çevirmek ister gibi, eliyle ağzını kapadı hemen. (Has) Bu sözler ölümün kesinliğini taşıyordu oysa. Hemen harekete geçmesi gerekti. (LM) aniden/ çabucak/ yavaşça/ fiil+-miş gibi inşallah keşke isim+-dan, Emir Akıl yürütmeye dayanan çıkarım Görsel Emir Emir delile Oturuyordu, aniden kalktı, oracıktaki küçük masada duran Görsel delile küçük daktiloya uzandı. (UH) Emniyet müdürlüğünün önünde durdular ve kamyonda iyice Görsel delile üşüdükleri için çabucak içeri girdiler. (Kar) Başkalarına duyurmamak için yavaşça sesleniyordu. (DA) Görsel delile Geleceğin araştırmacıları, bilim adamları, bir gün Şeref Uzak olasılık, Bey'in bu unutulmuş kasaba gazetesinde neşrettiği kitapları keşfedecek, bir hazine bulmuş gibi sevineceklerdi. (UH) Nuran, dostunun bir tarafını keşfetmiş gibi ona bakıyordu. (Huz) İnşallah Mümtaz da büyüyünce ona benzer. (Huz) İnşallah el avuç açasın. Yüz okka ibrişim boyu yerin dibine gecesin. (Pin) Keşke İhsan'ın nasihatini dinlese ve seyahate çıksaydı. Şimdi unuturdu. (Huz) Susuşu, dikkati üstüne çekmek istemediğinden besbelli!.. (Sam) Varsayım İstek İstek, Öfke İstek, Varsayım Sonuca dayanan çıkarım, Akıl yürütmeye dayalı çıkarım Kirpiksiz kapakların içinde, parlak kabuklu birer siyah Sonuca dayanan böcek gibi asabî ve haşin kımıldayan, dönen, çırpınan çıkarım, gözbebeklerinden anlıyordum ki babam beni bu gece, acı Akıl yürütmeye sözlerle hırpalamağa karar vermişti. (Gen) dayalı çıkarım, Algısal delile Genç kadın onun dostluğunda bütün imkanlarının açıldığı Sonuca dayanan

11 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1375 bu yüzden/ isim+-dan dolayı diye diyelim fiil+-mak için ancak artık şekilde nasıl ne kadar müstesna iklimi bulmuştu. Bu yüzden her hevesi, her hareketi, her düşüncesi, küçük dargınlıkları, naz ve şımarıklıkları, ufak tefek çolpalıkları bile etrafına bir yığın sır ve güzellik getiren, hayatın nizamını çok mesut buluşlarla değiştiren, sanat kadar mucizeli oyunlar haline gelmişti. (Huz) Ama aklının bir yanının hâlâ Batılı, bambaşka biri olarak işlediğini, durumundan dolayı kendisini küçümsediğini hissetti. (Kar) İçeri kaçmakla kalmayıp senesine varmadan kasabadan da kaçtı Suna. Bir gezginci tiyatroda jön oynayan orta yaşlı bir aktöre tutulmuş güya. Kaçmadı, kaçırıldı diyenler oldu. Döner gelir bir gün diye bekleyenler oldu. (UH) -Kim demiş kolay! Benim bu dediğim, düzen bozulmazsa... Buralarda, düzen apansız bozulur şövalyem! Diyelim bozuldu, sen sezemedin öncesinden, yandın! Bunun için tek gözüyle uyuyor uçların adamı... Sopayı, pala bıçağını, oku yayı başucundan eksik edebilemez! (DA) İhsan vaktinde hastahaneye yetişebilmek için bir türlü araba bulamamış, tramvayla gelmişti. (Huz) Kendi arkadaşları kendisine kalmalıydı. Onlarla ancak küçük flörtler yapılabilirdi. (Huz) -Hadi uğur ola... Artık uğrayamazsınız bana... İnegöl'de görüşürüz! (DA) Silahşor olmayan bir insanın, ancak öldürerek öç alma durumuna düştüğü zaman, neler duyabileceğini pek bilemiyordu ama içine gömüleceği umutsuzluğun çok daha derin olacağını kestiriyordu. Artık Kerim Çelebi'yle ilgilenmek de, ondan yardım beklemek de boştu. (DA) Kemal, üzeri kapalı bir şekilde, afiyette olduğunu bildiriyor, evdekilere sevgi ve selamlarını gönderiyor ve sadede geliyordu. (Ved) Nasıl akıyor zaman rüya gibi. (Naciye'ye bakar) Hiç değişmemişsin ama. (FE) Annem kim bilir nasıl sıkılırdı bitmez tükenmez dil tartışmalarımızdan! (Uçu) Ne kadar uzak oldu; tamamıyla gitti; halbuki siyah gözleriyle beni gördü zannetmiştim; ne kadar merak ediyorum. (DÇK) çıkarım, Akıl yürütmeye dayalı çıkarım Sonuca dayanan çıkarım, Akıl yürütmeye dayalı çıkarım Varsayım, Beklenti Yakın olasılık Emir Yasaklama Öfke, Sonuca dayanan çıkarım Görsel Şaşkınlık Merak Merak delile 2.2. Zaman Zarfları Zaman zarfları, yüklemde yer alan hareket ya da durumun hangi zaman aralığı içinde gerçekleştiğini gösteren sözlüksel birimlerdir. Basit yapıda olanlarının (bugün, yarın, sabah, dün vb.) yanı sıra birleşik yapılı olan (akşama kadar, iki gün önce, yıllar sonra vb.) zarflar da bulunmaktadır. Bu kategoride yer alan zarfların genellikle bilgi kipi alanına hizmet ettikleri görülmektedir. Fakat zaman zarflarının sözceye kattıkları kipsel anlam, durum zarflarındaki kadar bariz ve kuvvetli değildir. Zaman zarflarının kipsel anlamda katkısı zamansal katkısından sonra ve ikincil, üçüncül düzeyde gelmektedir. Bunun sebebi ise zaman bildiren kipliklerin konuşurun duygu ve düşünce durumu hakkında bilgi verme işlevi bakımından daha zayıf kalmalarıdır.

12 1376 Seçil HİRİK Bununla birlikte özellikle gelecek zaman anlamı içeren zarfların (yarın, ertesi gün, üç gün sonra, haftaya vb.) ise daha çok bilgisel alan içinde kesinliğin dereceleri, tahmin, varsayım, çıkarım gibi anlam alanlarını kodladıkları görülmektedir. Zaman zarfları cümleye zaman ve kipsel katkının yanı sıra görünüşsel katkı da sunmaktadır. Adam sandalyeye oturdu cümlesi ile Adam sandalyede iki saat boyunca oturdu cümlesi arasındaki eylemin yapılış şekli arasındaki fark ve sürecin vurgulanıyor olması iki saat boyunca zarfı ile ortaya konmaktadır. Aşağıdaki tabloda zaman zarflarının kipsel alandaki görünümleri verilmektedir. Zarf Geçtiği Cümle Kip Alanı/Alanları bugün Tutmuyor diye yineliyor Zeynep. "Son cinayetten bu, yana üç ay geçmedi. Üstelik bugün cuma değil." (Kav) Algısal delile, yarın Vardapet çadıra gelip Bünyamin'i görünce, "Yarın gece çok tehlikeli bir iş bizi bekliyor. Yirmi birinci adımdan yukarı doğru kazacağız. Neyle karşılaşacağımız belli değil. O yüzden şu zırh gömleği üzerine giysen iyi olacak" demişti. (PKA) Emredersiniz Başkomiserim, sabah erkenden ofisinizdeyim. Duraksıyor, dudaklarında yine o hınzır gülümseme beliriyor. Siz de isterseniz dışarıda çok kalmayın bu gece, dediğiniz gibi yarın zor bir gün olacak. (Kav) Görsel delile Kesin dışılık, dün sabah her zaman asla/hiçbir zaman iki gün önce önceden saatlerce ilk defa/kez Halbuki daha dün beraberdiler. Daha dün kollarının arasındaydı. (Huz) O gün, sabahtan akşama kadar babamı seyrettim. Seyretmeyi işte o zaman öğrendim. İnsanları izlerken, daha evvel hiç görmediklerini görebilir, hiç hissetmediklerini hissedebilirsin Pinhan. (Pin) Yine de kalabalık içinde Ka'ya gerçekten dikkat etmiş, akıllı, zeki, duyarlı birileri her zaman çıkardı. (Kar) Kocasının öldüğü gün yemin etmişti, gözü bir başka erkeğin gözüne, eli bir başka erkeğin eline asla değmeyecekti. (Has) Ka onu onaylayınca Kadife babasının asla evden çıkmayacağını söyledi. (Kar) Zavallı kadıncağız, kocasının nasıl olup da böyle birdenbire değiştiğini hiçbir zaman anlayamadı. (Kav) Sunay Zaim üzerinde Ka'nın onu iki gün önce ilk gördüğünde giydiği yıpranmış palto ve kazak, ayaklarında asker çizmeleri, parmaklarının arasında filtresiz bir sigara odada aşağı yukarı yürüyordu. (Kar) Bugünü, çok önceden düşünmüş, suyu baştan kesmeye, böylece, babasının arkadaşlarıyla ayrı ayrı uğraşmaktan kurtulmaya karar vermişti. (DA) Eğildi ve başını kızın dizlerine koyarak saatlerce gözyaşı döktü. (PKA) Baba-oğul ilk kez birbirimizden ayrılacaktık. (UH) Ka ilk defa onun gözlerinde Necip'in gözlerinde gördüğü ışığı gördü. Bir hayaletle karşı karşıya hissetti kendini. (Kar), Görsel delile, Görsel delile Yakın olasılık, Görsel delile, Görsel delile Yakın olasılık

13 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri Yer-Yön Zarfları Yüklemdeki hareketin ne yönde, nerede, nereden nereye kadar gibi yer-yön bilgisini taşıyan zarflardır. Yer-yön zarfları, cümleye çoğunlukla zamansal ve kipsel katkı sağlama işlevine sahip değildir. Yalnızca bağlama göre konuşur açısından eylemin nerede gerçekleştiğinin görülmesi ve bilgisel alan içindeki delile dayalılığı göstermesi bakımından bir değer taşımaktadır. Aşağıdaki tabloda yer-yön zarflarının kipsel alandaki görünümleri verilmektedir. Zarf Geçtiği Cümle Kip Alanı/Alanları isim+-a Yusuf korkuyla yüzüme baktı. (Kav) Görsel delile isim+-da Asya Oteli'nin yanında Yeni Hayat Pastanesi var. (Kar) Görsel delile isim+-dan Ve elimi uzatıp onu boynundan yakaladım, derhal kendisini Görsel delile salıverdi. (AD), Duyusal delile arasında Satıcının dört yanında kalabalık halinde halka olmuş Görsel delile erkekler arasında, yalnız iki dişsiz ihtiyar kadın vardı. (ÇD) dışarı Bitişikteki odada anne ile bebeğim göremedi, kapıdan kipsel değeri yok kimseye görünmeden dışarı çıktı. (Kar) geri Nesrin in saçları uçarı kızıldı. Hareli. Sıkı sıkı geriye taradı kipsel değeri yok da gene kıvırcıklanırdı alnında. (Öde) yanında Karısına açılması inciticiydi; çevirmene itiraf etse, terbiyeye kipsel değeri yok sığmazdı; edebiyat öğretmenine anlatmaya çekinirdi; hem kadınların yanında oldum bittim zor bulurdu sözcükleri; gerçi, öğretmeni cinsiyetsiz bir insan gibi algılıyordu ve dostum diyordu ona, ama gene de yakışıksızdı işte. (Uçu) yukarı Üçüncü bardak rakıyı içtikten sonra dört dakikada yürüdüğü kipsel değeri yok tekkenin kapısı yukarıdan otomatikle açıldı. (Kar) uzakta Ta uzaktan, paltonuzdan sizi tanıdım. (Kar) Görsel delile isim+-dan isim+-a kadar Atatürk Caddesi'nden sola sapıp ayrıldı, çayhaneleri dolduran kalabalığa, açık televizyonlara, bakkal ve fotoğrafçı dükkânlarına baka baka gezinerek Kars çayına kadar yürüdü. (Kar) kipsel değeri yok 2.4. Miktar Zarfları Yüklemin belirttiği olay veya durumla ilgili azlık, çokluk, üstünlük, aşırılık 9 gibi bilgiler veren miktar zarfları cümleye kipsel anlamı daha çok delile alanında katmaktadır. Konuşurun bilgi düzeyi hakkında ipucu taşıyan bu kategorideki zarflar, çoğunlukla bilme durumunu yansıttığı için bilmenin derecelerinden olan görsel delile ve tahmin anlamlarında izleri görülmektedir. Miktar zarflarının yukarıda bahsi edilen diğer zarflara göre kip alanının vazgeçilmez ve belirleyici bir parçasıdır demek doğru bir yaklaşım değildir. Yapılan incelemeler göstermektedir ki söz konusu zarfları kullanan konuşur kipsel bir durumu anlatmaktan ziyade yalnızca bahsi geçen durum veya olayla ilgili miktar bilgisi verme niyetindedir ve bunun da 9 Şen, çalışmasında miktar, azlık, çokluk bildiren az, birazcık, çok, pek, bol, fazla, gayet, seyrek gibi zarfların haricinde alabildiğine, fevkalade, olağanüstü, son derece ve acayip, inanılmaz, korkunç, müthiş gibi zarfların da dâhil edilmesi gerektiğini söylemektedir. Acayip yoruldum, inanılmaz güzel, korkunç beğendim gibi kullanımlara vurgu yapan Şen, bu zarfların daha çok günlük dilde kullanıldığını dile getirmektedir (Şen 2008: ).

14 1378 Seçil HİRİK kipsel bir bildirimi yoktur. Aşağıdaki tabloda miktar zarflarının kipsel alandaki görünümleri verilmektedir. Zarf Geçtiği Cümle Kip Alanı/Alanları Tiren istasyonda pek az kalır, bu aralıkta askerler bağırışçağırış Görsel delile tulumbaya saldırır; döke-saça el-yüz yıkar, şişeleri az/biraz yarıbuçuk doldurup bir telaş yeniden tirene koşarlardı. (UH) Bu kez burdu kopardı birazcık, öyle savuştu. (DA) Görsel delile çok Demek yırttın Can Efendi diyor, ama bu duyguya çok kipsel değeri yok alıştırma kendini. Yakında yine görüşeceğiz. (Kav) Hiç itiraz etme, bunu fazlasıyla hak ettin. (Kav) Uyarı fazla Hala ile çocuklarının dışında, kimse fazla keyifli Görsel delile görünmüyordu. (Ved) aşağı yukarı Kaç defa Mümtaz, tıpkı, şurada sekiz, on kulaç su kaldı; ayaklarım karaya bastığı, kollarım toprağı kucakladığı zaman bütün yorgunluklarım bitecek diye düşünen bir yüzücü gibi, onu bir selamet toprağı, geçilmesi lazım bir karşı yaka gibi görmüştü. Bu, herkes için aşağı yukarı böyle olmalıydı. Hayır, kötü olan ölüm değildi; ölümün, bu basit işin, bu peşin pazarlığın birdenbire ve herşeyle beraber son derece güçleşmesi, çözülmez yumak haline gelmesi, beş on kulaç suyun, bin türlü engelle doluvermesiydi. (Huz) daha Ali bizden önce gelmiş merkeze. O daha şanslıymış, Mehmet Uncu nun yandaki komşusu Sıdıka Teyze, tarif üzerine çıkarmış Can ın eşkâlini. (Kav) defalarca Allah a emanet ol, sevgilim, dedi ve Kemal in yanındayken söylemeye cesaret edemediği bu sözü, ruhu, yüreği ve dudakları yanarak defalarca tekrarladı kendi kendine, sevgilim, sevgilim, sevgilim... (Ved) hiç Vicdanlı demirci, bizim oralarda pek çoktur ama, köylünün boynundan tasma sökeni hiç yoktur. (DA) pek Vicdanlı demirci, bizim oralarda pek çoktur ama, köylünün boynundan tasma sökeni hiç yoktur. (DA) oldukça İsa, Tanrı tarafından gönderildi. Gerçi bu konuya dinlerin bakışı da oldukça farklı. (Kav) bir miktar Yufka yüreklisin, kalbin dayanmayabilir, ama bu söylediklerimin doğruluğundan hiç şüphen olmasın diye, devletimizin onca masrafla kaydedip sonra kâtiplere daktilo ettirdiği aşk konuşmalarından da inandırıcı bir miktar okuyacağım izninle. (Kar) isim+ kadar Mavro, cıvık herifi yeteri kadar bunalttıktan sonra, yay gibi, sayvana atladı. (DA) kipsel değeri yok kipsel değeri yok Görsel delile Görsel delile kipsel değeri yok kipsel değeri yok kipsel değeri yok 2.5. Soru Zarfları Soru zarfları, yüklemde gösterilen hareketin nasıl ve ne şekilde gerçekleştiğini sorgulamayı sağlayan sözlüksel öğelerden oluşmaktadır. Konuşurun hakkında bilgi sahibi olmadığı, merak

15 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1379 ettiği, şüphe duyduğu veya sorguladığı olay ve durumlar soru zarfları ile ortaya konmaya çalışılmaktadır. Çoğunlukla bilgi kipi alanı içinde değerlendirilebilecek olan soru zarflarının diğer kipsel alanlar içinde de bağlama göre izleri görülmektedir. Aşağıdaki tabloda soru zarflarının kipsel alandaki görünümleri verilmektedir. Zarf Geçtiği Cümle Kip Alanı/Alanları nasıl Dağdan gelip bağdakini nasıl kovarsın? Mahallenin temeli Sadettin'i kedi enciği gibi tutup ensesinden nasıl atarsın sen? (FE) Hayret Merak Şaşkınlık Yüz yılın bütün günahlarını, sevaplarını bir başıma nasıl omuzlarım? (AEÇ) Merak Saide bunları öğrendi bir günde öğrenmedi ya! Neden Kesin dışılık, neden/niçin kocasına hiçbir şey açmadı? (MA) Merak Benden başka hiçbir şey yoksa niçin korkayım? diye düşündü. (Pin) ne zaman Bu belâdan ne vakit kurtulacağız? Başımızdan ne zaman Kesin dışılık, defolup gidecekler?.. (MSŞ) Merak ne kadar Bugünkü tevekkül daha ne kadar devam edebilirdi? (BK), Merak hani İçimdeki bin bir hasret ve hüzün var; hani bunu benimle paylaşacak, hani bugünleri bir bahar yapacak kadın? (DÇK), Merak kim/kiminle Sekiz ay, beş gün oldu gideli, kim görmüş, kiminle? (Sav) Kesin dışılık, Merak, Şüphe nereye kadar Nereye kadar gider bu ses, kime ulaşır? (UH) Kesin dışılık, Merak, Şüphe 3. Sonuç Temelde üç kategoride ele alınan kiplerin cümlede pek çok işaretleyicisi bulunmaktadır. Bağımlı biçimbirimlerden söz dizimsel ve söyleme dayalı farklı işaretleyicilere kadar farklı yapılardan oluşan kiplikler içinde zarflar da önemli bir yere sahiptir. Sözlüksel nitelikli kipliklerden olan zarflar konuşurun duygu, düşünce ve yargılarının ifadesinin sağlayan, yüklemdeki hareketi ve oluşu durum, miktar, zaman, soru bakımından sınırlayan dil işlemcileridir. Zarfların cümleye kattıkları temel kategorik anlamların dışında kip alanına büyük ölçüde hizmet ettikleri görülmektedir. Bu özelliği, zarfları kiplerin ayrılmaz bir parçası haline getirmektedir. Yapılan metin taramaları ve incelemeler göstermektedir ki farklı zarf kategorilerinde yer alan farklı zarflar genel olarak benzer kipsel alanları işaretleme eğilimdedir. Durum zarfları çoğunlukla bilgi kiplerini göstermektedir. Bilgi kipleri içinde ise kesinliğin dereceleri, delile kodlanırken dolaylı olasılık temelli bilgi kiplerinden tahmin ve varsayım kipi, durum zarfları tarafından sıkça işaretlenmedir. Bunun yanı sıra durum zarfları, nadiren de olsa yükümlülük kipleri içinde emir ve yasaklama ile duygu kipleri içinde öfke, beklenti ve şaşkınlık anlam alanının sözlüksel gösterenleridir. Zaman zarfları bilgi kipleri içinde özellikle kesinlik, yakın olasılık, tahmin ve doğrudan delile kiplikleri olarak görev yapmaktadır. Zarf kategorileri içinde yer-yön ve miktar zarflarının diğer zarflara oranla kipsel alana daha az hizmet ettikleri görülmektedir. Bahsi geçen zarflar birincil dereceden olmasa da görsel delile

16 1380 Seçil HİRİK bildirmekle yükümlü bir rol oynamaktadır; fakat söz konusu rol kipsel değeri yüksek bir nitelik göstermemektedir. Zarf kategorilerinden soru zarfları ise kip kategorileri içinde dolaylı olasılık temelli bilgi kiplerini en çok işaretleyen kiplik olma özelliğine sahiptir. Cümlede özellikle merak, hayret, şüphe gibi anlam alanlarını kodlayan bu kiplikler birincil düzeyde kipsel işleve sahiptir. AD AEÇ BAY BK Eser Kısaltmaları UŞAKLIGİL, Halit Ziya (2007), Aşka Dair, Özgür Yayınları, İstanbul. UZUNER, Buket (2003), Ayın En Çıplak Günü, Everest Yayınları, İstanbul. KISAKÜREK, Necip Fazıl (2013), Bir Adam Yaratmak, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul. SEYFETTİN, Ömer (1999), Beyaz Kelebekler-Ömer Seyfeddin, (Yay. Haz. M. Fatih Andı), Şule Yayınları, İstanbul. ÇD Halikarnas Balıkçısı, Çiçeklerin Düğünü, Bilgi Yayınevi, Ankara DA DÇK FE Gen Has Huz Kar Kvm LM MA MSŞ Öde PKA Pnh Sav Sam Uçu UH Ved TAHİR, Kemal (2004), Devlet Ana, Tekin Yayınevi, İstanbul. ADIVAR, Halide Edip (2005), Dağa Çıkan Kurt, Özgür Yayınları, İstanbul. TANER, Haldun (2010), Fazilet Eczanesi, Bilgi Yayınevi, Ankara. SAFA, Peyami (1999), Gençliğimiz, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul. TAN, Canan (2013), Hasret, Doğan Kitap, İstanbul. TANPINAR, Ahmet Hamdi (2004), Huzur, Dergâh Yayınları, İstanbul. PAMUK, Orhan (2002), Kar, İletişim Yayınları, İstanbul. ÜMİT, Ahmet (2010), Kavim, Doğan Kitap, İstanbul. MUNGAN, Murathan (2002), Lal Masallar, Metis Yayınları, İstanbul. ESENDAL, Memduh Şevket (1983), Mendil Altında, Bilgi Yayınevi, Ankara. GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (2012), Melek Sanmıştım Şeytanı, Everest Yayınları, İstanbul. UYAR, Tomris (1982), Ödeşmeler, Yazko Yayınları, İstanbul. ANAR, İhsan Oktay (2013), Puslu Kıtalar Atlası, İletişim Yayınları, İstanbul. ŞAFAK, Elif (2009), Pinhan, Doğan Kitap, İstanbul. HEPÇİLİNGİRLER, Feyza (1998), Savrulmalar, Remzi Kitabevi, İstanbul. NADİR, Kerime (2010), Samanyolu, Doğan Kitap, İstanbul. ATASÜ, Erendiz (1998), Uçu, Bilgi Yayınevi, Ankara. KUTLU, Mustafa (2013), Uzun Hikâye, Dergâh Yayınları, İstanbul. KULİN, Ayşe (2007), Veda: Esir Şehirde Bir Konak, Everest Yayınları, İstanbul.

17 Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri 1381 KAYNAKÇA AKERSON, Fatma (1994), Türkçede Yüklem, Görünüş, Zaman ve Kip, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi VIII. Dilbilim Kurultayı Bildiriler Kitabı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul. AKSAN, Doğan (2003), Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim, 2. Cilt, TDK Yayınları, Ankara. ASLAN DEMİR, Sema, (2008), Türkçede İsteme Kipliği: Semantik-Pragmatik Bir İnceleme, Grafiker Yayınları, Ankara. BÖREKÇİ, Muhsine; TEPELİ, Yusuf (2013), İşlevsel Dil Bilimi Yaklaşımıyla Türkçede Sözcük Türleri Üzerine, Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, C: 1, S: 7, s DE HAAN, Ferdinand (2004), Typological Approaches to Modality, The Expression of Modality, Ed. William Frawley, Mouton de Gruyter, Berlin, pp DELİCE, H. İbrahim (2008), Sözcük Türleri, Asitan Yayınları, Sivas. DELİCE, H. İbrahim (2012), Sözcük Türleri Nasıl Tasnif Edilmelidir?,, Vol. 7/4, Fall 2012, p DEMİR, Nurettin; YILMAZ, Emine (2005), Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara. DİLAÇAR, Agop (1971), Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi, TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s EKER, Süer, (2003), Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara. En yaygın kiplerin haber kipi ve dilek kipi olduğunu söyleyen de Haan ın (de Haan 2006: 33) ERGİN, Muharrem, (2002), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul. GENCAN, Tahir Nejat, (2007), Dilbilgisi, Tek Ağaç Yayınları, Ankara. GIVON, T. (1993), English Grammar: A Function-Based Introduction, Vol. I, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/philadelphia. GÜLENSOY, Tuncer (2010), Türkçe El Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara. HAAN, de Ferdinand (2006), Typological Approaches to Modality, The Expression of Modality, Ed. William Frawley, Mouton de Gruyter, Berlin. HİRİK, Seçil (2013), Türkçede Kip-Kiplik Terimleri ve Tanımları Üzerine, Bengü Beläk, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ed. Bülent Gül, Ankara, s HİRİK, Seçil (2014), Türkiye Türkçesinde Bilgi Kiplikleri, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale. HACIÖMEROĞLU, Mine Sultan (2007), Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğrenenler İçin Kiplik Öğretimi Üzerine Materyal Geliştirme, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İzmir. HOGEWEG, Lotte; HOOP, Helen de; MALCHUKOV, Andrej (2009), The Semantics of Tense, Aspect and Modality in the Languages of the World, Cross-linguistic Semantics of Tense, Aspect and Modality, Ed. Lotte Hogeweg, Helen de Hoop, Andrej Malchukov, John Benjamin Publishing Company, Amsterdam/Philedelphia. HOGEWEG, Lotte; HOOP, Helen de; MALCHUKOV, Andrej (2009), The Semantics of Tense, Aspect and Modality in the Languages of the World, Cross-linguistic Semantics of Tense,

18 1382 Seçil HİRİK Aspect and Modality, Ed. Lotte Hogeweg, Helen de Hoop, Andrej Malchukov, John Benjamin Publishing Company, Amsterdam/Philedelphia. KARA, Funda (2009), Edat ve Zarf Üzerine Bazı Düşünceler,, Vol. 4/3, Spring 2009, p KARAAĞAÇ, Günay (2012), Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara. KAYA, Nesrin (2004), Türkçede Bildirme Kiplerinde Zarf Kullanımlarına Dayalı Anlam Özellikleri, TDAY Belleten, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s KERİMOĞLU, Caner (2010), On the Epistemıc Modality Markers in Turkey Turkish: Uncertainty,, Vol. 5/4, Fall 2010, p KIEFER, Ferenc (2009), Modality, Grammar, Meaning and Pragmatics, Ed. Frank Brisard, Jan Ola Östman, Jef Verschueren, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philedelphia. KIEFER, Ferenc (2009), Modality, Grammar, Meaning and Pragmatics, Ed. Frank Brisard, Jan Ola Östman, Jef Verschueren, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philedelphia. KORKMAZ, Zeynep (2007a), Türkiye Türkçesi Grameri, TDK yayınları, Ankara. KORKMAZ, Zeynep (2007b), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara. LYONS, John (1977), Semantics, Cambridge University Press, Cambridge. NAUZE, Fabrice Dominique (2009), Modality and Context Dependence, Cross-linguistic Semantics of Tense, Aspect and Modality, Ed. Lotte Hogeweg, Helen de Hoop, Andrej Malchukov, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philedelphia. NORDSTROM, Jackie (2010), Modality and Subordinators, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philedelphia. NUYTS, Jan (2006), Modality: Overview and Linguistic Issues, The Expression of Modality, Ed. William Frawley, Mouton de Gruyter, Berlin. PALMER, Frank Robert (2001), Mood and Modality, Cambridge University Press, Cambridge. PAPAFRAGOU, Anna (2000), Modality: Issues in the Semantics-Pragmatics Interface, Elsevier, Amsterdam; New York. PAPAFRAGOU, Anna (2006), Epistemic Modality and Truth Conditions, Lingua, 116 (10), pp ŞEN, Mesut (2008), Miktar Zarfı Olarak Kullanılan Kelimelere Lengüistik Bir Bakış, TDAY Belleten, s TURAN, Fikret (1998), Türkçede Zarflar Üzerine, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Öncü Kitap, Ankara, s Citation Information/Kaynakça Bilgisi HİRİK, S., Zarfların Kipsel Alandaki Görünümleri, - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ISSN: , DOI Number: ANKARA-TURKEY