International Journal of Languages Education and Teaching

Transkript

1 ISSN: , Mannheim GERMANY p ON THE MULTI-FUNCTIONALITY OF BOUND MORPHEMIC MODALITIES IN TURKISH TÜRKÇEDE BAĞIMLI-BİÇİMBİRİMSEL KİPLİKLERİN ÇOK İŞLEVLİLİĞİ ÜZERİNE 1 Seçil HİRİK 2 ABSTRACT Language markers are called modals that state the moods of speaker and indicate the manner, attitude and movements of speaker over against the circumstance and case. Modals are used in daily life code the certainty, probability, evidential, inference, assumption, presumption, suspicion, curiosity, astonishment depending on information; obligation depending on containing effect of internal or external force; a lot of semantic field depending on containing the emotions like happiness, anger and regret. Each language benefit from the morphological, lexical, syntactical and contextual modalities while referring semantic fields in question. The morpheme -Abil- in sentence Ali gelebilir remarks all probability of Ali s arrival to home and no disability of Ali s arrival to home, allowed to him. If İçeri girmeli refers to girmek zorunda (have to enter) it specifies the obligation modality, if it refers to girmesi gerek/lazım (need to enter) it specifies the necessity modality. The modality -mali in the sentence İçeri giren Ali olmalı refers the prediction or inference semantic field. This study is dwelled on modal functions of basic structured bound morphemic modalities as -DI, -miş, -AcAk, -yor, -Ar/-Ir, -makta, -Abil-, -mali, -sa, -A, (AyIm/-AlIm), -DIr, mi. These suffixes mark one or more modals according to context. For instance, -sa marks the condition, probability, prediction, possibility and optative mood, and -miş marks the certainty, direct epistemic modality and inferential epistemic modality. Key Words: Modality, Context, Multi-Functionality, Semantic, Bound-Morpheme. ÖZET Konuşurun bir olay ya da durum karşısında takındığı tutum, tavır ve hareketleri gösteren veya duygu durumunu anlatan dilsel işaretleyicilere kiplik denmektedir. Günlük hayatta sıkça kullanılan kiplikler, bilgiyi temel almasına göre kesinlik, olasılık, delile dayalılık, çıkarım, varsayım, çıkarım, tahmin, şüphe, merak, hayret; içsel veya dışsal bir gücün etkisini barındırmalarına göre yükümlülük; sevinç, öfke, pişmanlık gibi duyguları içermelerine göre ise duygu kipi gibi pek çok anlam alanını kodlamaktadır. Her dil söz konusu anlam alanlarına göndermede bulunurken biçimbirimsel, sözlüksel, söz dizimsel, söylemsel olmak üzere çeşitli kipliklerden yararlanmaktadır. Ali eve gelebilir sözcesinde -Abil- eki, Ali nin eve gelme olasılığı nı belirtebildiği gibi; Ali nin eve gelmesinde bir sakınca olmadığı, ona izin verildiği anlamını da işaretlemektedir. İçeri girmeli sözcesi ise girmek zorunda anlamına göndermede bulunuyorsa zorunluluk ; girmesi gerek/lazım anlamına göndermede bulunuyorsa gereklilik kipi ni göstermektedir. Söz konusu -mali kipliği İçeri giren Ali olmalı önermesinde ise tahmin veya çıkarım anlam alanına işaret etmektedir. Bu çalışmada -DI, -miş, -AcAk, -yor, -Ar/-Ir, -makta, -Abil-, -mali, -sa, -A, (AyIm/-AlIm), -DIr, mi olmak üzere basit yapılı bağımlı biçimbirimsel kipliklerin kipsel işlevleri üzerinde durulmaktadır. Söz konusu ekler, bağlama göre kip alanlarının bir ya da birkaçını işaretleme işlevi üstlenmektedir. Örneğin bahsi geçen eklerden -sa eki, cümleyi şart, olasılık, tahmin, varsayım, istek gibi anlamlarla işaretlerken; -miş eki kesinlik, doğrudan delile dayalılık, çıkarımsal delile dayalılık gibi kip alanlarından biri ile kodlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Kiplik, bağlam, çok işlevlilik, anlambilim, bağımlı biçimbirim 1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Okt. Dr., Nevşehir Hacı Bektaş Vei Üniversitesi, Türk Dili Bölümü, e-posta: secilhirik@gmail.com

2 2396 Seçil HİRİK 0. GİRİŞ Konuşurun bir durum ya da eylem karşısındaki tavır, duygu, düşünce ve ruh haline kip denmektedir. Kip, aynı zamanda zamansal bildirimleri de içermekle birlikte zaman dan farklı bir kavram olarak kabul edilmelidir 3. Kipin dilsel gösterenleri olan kiplikler ise konuşurun bir önermenin içeriği konusunda tavır, duygu, düşünce ve ruh halini sözlü veya yazılı olarak ifade eden her türlü dilsel öğedir. Söz konusu kiplikler, beden dilini içerebileceği gibi bir ünlem, biçimbirimsel veya sözlüksel bir öğe de olabilir. Kip aynı zamanda bir olayı betimleyen önermenin doğruluk değeri ile ilgilidir. Palmer, kipin her zaman olmasa da fiilsel yapılarla yani kipliklerle ifade edildiğini belirtmektedir (Palmer 2001: 1). Kiplik, zaman ve görünüş kategorilerinin aksine zamanla ilgili değildir; bir durumun doğrudan ya da diğer yollarla bilinen bir gerçeği sunup sunmadığı ile ilgilenmektedir (Göksel ve Kerslake 2005: 337). Fiil tarafından belirlenen bir olayın veya hareketin nasıl oluştuğunu veya nasıl düşünüldüğünü ifade eden kiplikler, önermenin belirttiği içeriğin değeri ve geçerliliği karşısında, konuşulan veya anlatılan olayın katılımcısının fikrini, bakışını, bildirimle ilgisini ve ilişkisini gösteren bir anlambilimi kategorisidir (Karabağ 2000: 275; Kılıç 2004: 2). Kiplik aynı zamanda kişinin kendi isteği ya da dışarıdan gelen bir baskıdan dolayı eylem yapması, bir başka özne tarafından yapmaya zorlanması ya da öznenin kendi yetenek ve isteklerinin ortaya çıkmasını belirten sözceler olarak ele alınmaktadır (Günay 2001: 27). Çürük, kipliğin konuşurun ifade edilen önermeye karşı ne yaptığını; önerme hakkındaki bilgi durumunu, öznel bakışını, görüş ve duygularını içeren bir yapıya sahip olduğunu dile getirmektedir (Çürük 2010: 59). Konuşurun önermeyle ilgili fikirlerini ve öznel yorumunu belirtmesini sağlama işlevine sahip olan kiplikler, yüklem ve özne arasındaki ilişkiyi gösteren anlamsal/bağlamsal düzenek olarak kabul edilebilir (Butler 2003: 969; Yarar 2001: 89) 4. Kipin dil bilgisel işaretleyicileri olan kiplikler, konuşurun bir olay ya da durumla ilgili duygu, düşünce, yargısı belli etmektedir. Konuşur kiplikler sayesinde, tavır ve tutumlarını yansıtabilmektedir. Bunun yanı sıra konuşurun bir önermeyle ilgili bilgi ve güven düzeyi; tahmin, çıkarım, varsayım, merak, şüphe, endişe, hayret, tereddüt, söz konusu olaya/duruma tanık olup olmadığı, önermenin olasılık barındırıp barındırmadığı veya istekler, ricalar, emirler, gereklilikler; hatta sevinç, korku, üzüntü, kıskançlık, öfke, pişmanlık, özlem vs. farklı türden işaretleyicilerin kipsel amaçla kullanımıyla sunulmaktadır. 1. ANLAM ALANLARINA GÖRE KİPLİK KATEGORİLERİ VE KİPLİK SINIFLANDIRMALARI Kip-kiplik mantığının dayandığı iki temel ayrım vardır: 1. olasılık-zorunluluk, 2. gerçeklikgerçek dışılık 5. Her iki ayrıma göre dünyada var olan bilgiler ya olası olarak doğrudur ya da 3 Geleneksel dil bilgisi kitaplarında [Ör. Ergin (2002), Korkmaz (2007), Karaağaç (2012), Gencan (2001), Banguoğlu (2007: 440)] kip ve zaman kavramları iç içe ele alınmaktadır. 4 Daha fazla kiplik tanımı için ayrıca bk. Benzer (2008: 181), İmer vd. (2011: 176), Vardar (1980: 104). 5 Gerçeklik-gerçek dışılık için bk. Palmer (2001: 1), Boland (2006: 85-90), de Haan (2006: 42), van Gijin ve Gipper (2009), Nordström (2010: 24, 31), Morante ve Sporleder (2012: 227), Bhat (1999: 67), Hirik (2014: 9, 15).

3 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine 2397 zorunlu olarak doğrudur. Bilginin olasılık ya da zorunluluk taşıması konuşurun sahip olduğu bilginin düzeyi ile ilgilidir. Bakkaldan ekmek alan çocuk şimdiye evine gitmiştir önermesinde çocuğun eve gidip gitmediği bilgisi kesinlik dâhilinde değildir; fakat konuşurun bu tahmini, çeşitli varsayımlara dayandığından olasılık dairesinde yer almaktadır. Camı kıran o çocuktu önermesinde ise konuşurun gözlem yoluyla tanığı olduğu bir durum anlatılmaktadır. Çocuğun camı kırdığı bilgisi gerçek dünyaki bilgi ile örtüştüğünden dolayı zorunlu olarak doğrudur. Kip mantığının diğer bir ayrımı olan gerçeklik-gerçek dışılık, bir olay ya da durumun gerçek dünyada var olması ya da var olmaması ile ilgilidir. Tüm kipsel ayrımlar gerçeklik-gerçek dışılık ayrımına dayanmaktadır. Gerçekleşmiş veya gerçekleşmekte olan bir durum veya olay gerçeklik dairesinde yer alırken tasarı aşamasında olan yani henüz gerçekleşmemiş olan olay ya da durumlar gerçek dışılık sınırları içinde değerlendirilmektedir. Gerçek dışılıkta önemli olan olayın/durumun olmamış olmasıdır. Dolayısıyla konuşurun zihninde planlanan, gerçek dünyada gerçekleşmek için sırasını bekleyen ya da olmamış her şey gerçek dışı kabul edilmektedir. Gerçeklik ile kipsel ayrımın diğer bir bileşeni olan zorunluluk; gerçek dışılıkla olasılık aynı semantik alanın parçaları olarak değerlendirilebilir. Bir olay gerçekleşmişse zorunlu olarak gerçeklik taşımaktadır; tam aksi bir durumda gerçekleşmeyen bir olay doğal olarak olasıdır ve gerçeklik dışı kabul edilir. Gerçeklik-gerçek dışılık ya da olasılık-zorunluluk ayrımları dikkate alınarak kiplikler işaret ettikleri anlam alanlarına göre farklı kategorilere ayrılmaktadır. Konuşurun önerme karşısındaki tutum, tavır, duygu, düşünce ve ruh durumu olan kipin sayısını sınırlamanın mümkün olamayacağı gibi kiplerin dilsel karşılıkları olan kipliklerin işaret ettikleri anlam alanlarını sıralamak da kolay olmayacaktır. Araştırmacıların 6 kiplik sınıflandırmaları da dikkate alınarak anlam alanlarına göre kiplikler tarafımızdan temelde üç kategoride 6 Kiplikle ilgili önemli çalışmaları bulunan araştırmacılardan bazılarının yapmış oldukları kiplik sınıflandırmaları şu şekilde verilebilir: Von Wright, kiplik sınıflandırmalarına öncülük eden ilk isimlerden kabul edilebilir. Kipsel mantığı açıklamaya çalıştığı çalışmasında dört kiplik kategorisinden bahsetmektedir: Mantıksal doğruluk kiplikleri, bilgi kiplikleri, yükümlülük kiplikleri ve varoluşsal kiplikler (von Wright 1951: 8-56). Mood and Modality (Kip ve Kiplik) çalışmasıyla kiplik çalışmalarının önemli isimlerinden biri olan Palmer, kiplikleri önerme ve olay kiplikleri olmak üzere iki temel sınıfta incelemektedir (Palmer 2001: 8, 22). Nordström, Palmer gibi önerme ve olay kipliklerinden bahsetmekle birlikte kiplik kategorilerine söz edimi kipliğini de dâhil etmiştir. Önerme kiplikleri bilgi, delile dayalılık, haber-dilek, gerçeklik-gerçek dışılık ve şartı içerirken olay kiplikleri yükümlülük ve hareketi içermektedir. Söz edimi kiplikleri ise emir, nasihat verici, yumuşatıcı emir, yasaklayıcı, istek ve soru kategorilerini de kapsamaktadır (Nordström 2010: 16) Nuyts (2006), Papafragou (2000), Sweetser (1990: 49) ve Kiefer (2009) kipliklerin geleneksel olarak bilgi, yükümlülük, hareket ve kök kiplikleri gibi alt türlerden oluştuğunu ifade etmektedir. Mantıksal doğruluk ve söz edimi kiplikleri de araştırmacıların sınıflandırmalarında yer verdiği kiplik türleri arasındadır. Nauze, Nuyts tan farklı olarak hareket kipliği yerine durumsal kipliklerden de bahsetmektedir (Nauze 2009: 317). Ayrıca Nauze, Türkçedeki kipsel yapıları incelediği çalışmasında, belirttikleri anlamlara göre kiplikleri dörde ayırır: katılımcı-dâhili kiplikler, katılımcı-haricî kiplikler, bilgi kiplikleri ve delile dayalılık kiplikleri (Nauze 2008: 90). Johanson, yukarıda adı geçen araştırmacılardan farklı olarak kiplikleri isteme (volution), zorunluluk (necessity) ve olasılık (possibility) olarak üçe ayırmaktadır (Johanson 2009: ).

4 2398 Seçil HİRİK incelenmiştir. Bilgi kiplikleri kesinliğin derecelerini, delile dayalılığı ve dolaylı olasılık temelli kipleri kodlamaktadır. Yükümlülük kiplikleri, dışsal veya içsel bir otoriteden/güçten gelen gereklilik, istek, emir, rica, yeterlilik gibi kipsel alanları işaretlemektedir. Duygu kiplikleri ise konuşurun duygu dünyasının içinde yer alan üzüntü, sevinç, kızgınlık, özlem, pişmanlık gibi duyguların anlatımını gerçekleştiren kipliklerdir. Böylece anlam alanlarına göre kiplikler aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir: 1) BİLGİ KİPLİKLERİ 1. Kesinliğin derecelerine göre bilgi kiplikleri A. Kesin dışılık B. Uzak olasılık C. Yakın olasılık D. Kesinlik 2. Delile dayalılar dayalılık kiplikleri A. Doğrudan delil dayalılık a. Görsel b. İşitsel c. Duyusal B. Dolaylı delil dayalılık a. Aktarımsal i. İkinci elden-üçüncü elden ii. Halk bilgisine dayalı b. Çıkarımsal i. Sonuca dayanan çıkarım ii. Akıl yürütmeye dayalı çıkarım c. Algısal i. Algısal delile dayalılık ii. İdrak etmeye dayanan delile dayalılık 3. Dolaylı olasılık temelli diğer bilgi kiplikleri A. Tahmin B. Çıkarım C. Varsayım D. Şüphe E. Hayret F. Endişe G. Tereddüt H. Merak 2) YÜKÜMLÜLÜK KİPLİKLERİ 1. Dışsal Katılımcı Temelli A. Gereklilik B. Zorunluluk C. Emir D. Rica E. Şart

5 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine 2399 F. Yasaklama G. Uyarı/tehdit H. Nasihat İ. İzin 2. İçsel Katılımcı Temelli A. İstek B. Yeterlilik 3) DUYGU KİPLİKLERİ 1. Üzüntü 2. Sevinç 3. Kıskançlık 4. Pişmanlık 5. Tedirginlik 6. Korku 7. Özlem 8. Öfke 9. Beklenti 2. KİP İŞARETLEYİCİLERİ Zaman, görünüş ve kiplik işaretleyicileri (TAM Markers) olarak geçen işaretleyiciler dilde iletişim esnasında konuşurun bir durum ya da olay karşısındaki tüm tutumlarını veya durumun/eylemin içsel-dışsal dinamiklerini, eylemin zamanını veya tamamlanıp tamamlanmadığı bilgisini göstermektedir. Dolayısıyla örneğin -miş ekini geçmiş zaman eki olarak adlandırmak bu noktada doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Söz konusu ek zaman bildirimlerinin haricinde delile dayalılık, uzak olasılık, yakın olasılık, tahmin, çıkarım gibi kipsel alanları da kodlamaktadır. Türkçede (diğer dillerde olduğu gibi) bir morfolojik, sözlüksel, söz dizimsel 7 vb. dilsel öğe tek bir anlam alanını işaretlemez. Kipsel alanları kodlayan işaretleyiciler de bu anlamda çeşitlilik göstermektedir. Örneğin tek bir bağımlı biçimbirim birden fazla semantik alanı işaretleyebilmektedir. Bu noktada ise devreye cümlenin içinde bulunduğu bağlam ve konuşurun sözcesindeki semantik değer girmektedir. Bir kipliğin işlevinin tespitinde, o kipliğin içinde yer aldığı cümlenin üreticisinin amacı, söyleyiş biçimi ve bahsi edilen kipliğin sözcedeki diğer öğelerle etkileşimi de büyük rol oynamaktadır. Dil bir bütün olarak ele alındığında ve yazılı-sözlü olarak ikiye ayrıldığında konuşurun kipsel durumunu gösteren farklı birimler ortaya çıkmaktadır. Sözlü iletişimde konuşurun beden dili, suskunluğu, herhangi bir ünlemi kullanış şekli bile bir kiplik değeri taşımaktadır. Bu 7 Kip işaretleyicileri için ayrıca bk. Aslan Demir (2008).

6 2400 Seçil HİRİK çalışmada 8 yazılı iletişimde/dilde kullanılan basit yapılı bağımlı biçimbirimsel 9 kiplikler değerlendirilmeye alınmıştır DI Eki ve İşlevleri -DI ekinin temel görevlerinden biri eylemde bitmişlik/tamamlanmışlık göstermesidir. Bitmiş/tamamlanmış bir eylem kipsel olarak kesinlik taşımaktadır. Ayşe dün yanıma geldi cümlesini kuran bir konuşur için Ayşe nin yanına gelmesi eylemi bitmiştir. Konuşur görsel olarak tanık olduğu bu olay hakkında herhangi bir şüphe duymamaktadır. Bu yönüyle de -DI eki, kesinlik bildirmesinin yanında sözceye görsel, işitsel ve duyusal delile dayalılık anlamı da sağlamaktadır miş Eki ve İşlevleri -miş, görsele dayanan bir durumun aktarımında kullanılıyorsa kesinlik bildirmektedir. Söz konusu delil hala ortada veya olayın etkisi devamlılığını hala koruyorsa o zaman kesin bir bilgiden söz ederken de bu ek kullanılabilmektedir: Yemeği ne güzel yapmışım. Görerek ya da işiterek tanık olunan olay ve durumların aktarımında da tercih edilen eklerden olan -miş, aynı zamanda farkına varmayı da içermektedir: Gözlerin güzelmiş; Sesin etkileyiciymiş. -miş ekinin en işlek görevlerinden biri de aktarımsal anlatımlarda kullanılmasıdır. İkinciüçüncü elden duyumlarda (Ör. Çocuk gözlerini kapayarak yürüyormuş sokaklarda.; Seni çok seviyormuş.) ve halk bilgisine dayalı delile dayalılıkta da (Ör. Rivayet ederler ki padişahın peri kadar güzel bir kızı varmış.) kullanılan ekler arasında olan -miş, aynı zamanda çıkarımsal delile dayalılık kiplikleri arasında yer almaktadır. Sonuca dayanan çıkarımsal delile dayalılığın temel morfolojik işaretleyicilerinden olan -miş eki sonuca dayanan (Ör. Anlaşılan bu resmi Ahmet yapmış), akıl yürütmeye dayanan (Ör. Sesi titriyor! Evet, bu kadın ağlamış.), algısal delile dayanan [Ör. -Sadece tütsü değil, başka bir koku daha var. Sormama gerek kalmadan Şefik açıklıyor. Esrar da içilmiş. Her yana sinmiş kokusu. (Kvm: 26)] ve idrak etmeye dayanan [Ör. Kurmamışım galiba, dedi, saat işlemiyor. (ŞLA: 84)] çıkarımsal delile dayalılık semantiğini de işaretlemektedir. Olasılığı dolaylı olarak kullanan bilgi kipleri arasında yer alan çıkarım ifadelerinde de kullanılan -miş eki, konuşurun algısının, idrak edişinin veya tümden gelim ya da tüme varıma dayalı bilgi çıkarsamasının dilsel yansımasıdır AcAk Eki ve İşlevleri Zamansal bildirimlerde henüz gerçekleşmemiş, tasarı aşamasında olan olay ve durumların aktarımında kullanılan -AcAk eki, bu yönüyle kesin dışılık kategorisinde değerlendirilmekte; 8 Çalışma konusunun bağımlı biçimbirimler olması sebebiyle bağımlı biçimbirimsel kiplikleri olmayan duygu kipleri kapsam dışına alınmıştır. 9 Johanson, sentetik ve analitik olarak ikiye ayırdığı kipsel işaretleyiciler içinde sentetik olanların -Abil-, -mali gibi eklerden; analitik olanların ise iste-, mümkün değil gibi isim ya da fiil kökenli yüklemleyicilerden oluştuğunu dile getirmektedir (Johanson 2009: ).

7 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine 2401 gelecekte gerçekleşme olasılığı barındıran olay ya da durum konuşur açısından belirsizlik taşımaktadır: On yıl sonra doktor olacağım. Gelecekte gerçekleşme olasılığı taşıyan -AcAk ile ifade edilmiş önermeler bu yönüyle uzak ya da yakın olasılık alanına da dâhil edilebilir. İleri sürülen önermenin gerçeklik taşımasına bağlı olarak yakın olasılık (Ör. Saat beşte buluşacağız); gerçeklikten biraz daha uzak olması durumuna göre ise uzak olasılık (Ör. Gün gelecek çok para kazanacağım) dairesinde ele alınmaktadır. Çıkarımsal delile dayalılık kiplikleri arasında yer alan -AcAk eki, konuşur açısından güçlü bir çıkarım bildirmektedir. Sonuca dayanan ve akıl yürütmeye dayanan çıkarımsal ifadelerde - AcAk ekine ol- fiilinin de yardım ettiği görülmektedir: Gökyüzüne bakarsan birazdan yağmur yağacak; Söylediklerine göre kopyayı Ahmet çekmiş olacak. Tahmin semantiğinin en işlek kipliklerinden biri olan -AcAk eki, Seni bir görse ne çok sevecek önermesinde olduğu gibi konuşurun geleceğe yönelik bir tahminini işaretlemektedir. -AcAk ekinin kesinlik kategorisi ile yükümlülüksel alanı keşistirdiği örneklere de rastlanmaktadır. O kadını içeri almayacaksın cümlesinde konuşur karşısındaki kişiye sert bir dille emir vermektedir. Kuvvetli istek barındıran bu emir semantiği aynı zamanda kesinlik taşımaktadır yor Eki ve İşlevleri -yor eki, gelecek zaman anlamıyla kullanıldığında henüz gerçekleşmemiş bir olaya atıfta bulunulduğu için kesin dışılık semantiğini işaretlemektedir: Hafta sonu size geliyorlar. Bahsi geçen ek, gerçekleşme durumuna yakınlık gösteriyorsa o zaman yakın olasılık da işaretleyebilmektedir: Yarın seninle gelmeyi düşünüyorum 10. (: Büyük ihtimalle geleceğim). - yor eki, tıpkı -AcAk gibi kesinlik kiplikleri arasında sayılmaktadır. Doğrudan delile dayalılıkla da beslenen semantik anlam kesinlik kazanmaktadır: Karşıdan Ayşe geliyor. Varsayımsal anlatımlarda kullanılan ve kurgusal metinlerde tercih edilen -yor, gerçekleşmemiş; fakat gerçekleşmesi hayal edilen olay ve durumların aktarımında kullanılmaktadır: Bir de bakmışsın okulu bitiriyorsun. Hatta okulun birincisi oluyorsun. Okul biter bitmez iş teklifleri yağıyor. Ekin yükümlülüksel kiplerden emir semantiğine atıfta bulunduğu söylenebilir: İki gün içinde verilen görevi tamamlıyorsun; Derhal onu buraya çağırıyorsun Ar/-Ir Eki ve İşlevleri 10 Söz konusu örnekte düşün- fiilinin anlama katkısı unutulmamalıdır. Düşün-, iste-, planla-, tasarla- gibi yüklem görevinde kullanılacak olan kelimeler birincil düzeyde kesinliğin derecelerini kodlayan bağımlı biçimbirimlerin yanında geleceğe yönelik eylemlerin ifadesinde görev almaktadır.

8 2402 Seçil HİRİK -Ar/-Ir ekinin kesinlik bildirme işlevi, ekin genel-geçer durumları işaretliyor olmasından kaynaklanmaktadır. İki kere iki dört eder önermesinde olduğu gibi sonucu tartışmasız bir gerçek ve kesin bilgi dile getirilmiştir. Ek, geleceğe yönelik bir göndermede bulunurken gerçekleşme olasılığının yüksekliği söz konusuysa yakın olasılık ve akıl yürütmeye dayanan delile dayalılık kipliği olarak kullanılmaktadır. Çalışkanlığına bakılırsa bu kitabı yalnızca o bitirir makta Eki ve İşlevleri Konuşur, gerçekleşmesi kesin olan ve sürekli yapılan eylemlerin aktarımında -makta ekini kullanmaktadır: Her akşam çöpler saat onda toplanmaktadır. -makta ile verilen bilgi tartışmaya mahal bırakmadığı gibi karşı tarafın kafasında da herhangi bir soru ve şüphe uyandırmamaktadır. Sürece tanık olan konuşur görsel, işitsel veya duyusal gibi delillerden yararlanarak bilgiye ulaşmaktadır: Genç kız karşıdan salına salına gelmekteydi; Nehir usulca akmaktaydı. Örneklerde de görüldüğü gibi -makta eki, kesinliğin yanı sıra doğrudan delile dayalılığı da kodlamaktadır Abil- Eki ve İşlevleri İlk anlamı yeterlilikten çıkmış olan -Abil- eki, kesinliğin derecelerinden uzak ve yakın olasılığa hizmet etmektedir. -Abil-, elde bulunan bilginin kesinliğe uzaklığına göre uzak olasılığın (Ör. Çok zor görünüyor ama göçüğün altında kalanları sabaha kadar çıkarabiliriz), yakınlığına göre ise yakın olasılığın (Ör. Her şey yolunda giderse yarına ödevi bitirebilirim) işaretleyicisidir. Ek, doğrudan olasılık temelli bilgi kipini kodlamasının yanı sıra olasılığı dolaylı olarak (ikincil düzeyde) barındıran tahmin semantiğini de göstermektedir. Konuşurun çeşitli delilleri kullanarak veya deneyimlerinden yola çıkarak ortaya koyduğu yeni olasılık tahmin olarak adlandırılmaktadır. İşte bu tahminin temel kipliklerinden biri de -Abil- tir: Havanın durumuna bakılırsa birazdan yağmur yağabilir. -Abil- eki, yakın ve uzak olasılıkla ilişkili olan yeterlilik semantiğinin birincil düzeydeki kipliğidir. Konuşur ya da eylemin katılımcısının bir konuda yeterli olması söz konusu eylemi gerçekleştirme potansiyelinin bulunduğu anlamına gelmektedir. Dolayısıyla -Abil- ekinin olasılık ve yeterlilik bildirme işlevi tek bir işlev gibi iç içe geçmiş olarak düşünülebilir. Yarışmanın birincisi sen olabilirsin diyen bir konuşur, eylemi gerçekleştirecek olan kişinin birinci olma olasılığı yani yeterliliğinden bahsetmektedir. Eylem henüz gerçekleşmediği için de olasılık dâhilindedir. -Abil- ekinin yukarıda bahsi geçen işlevlerinden başka sıkça kullanılan işlevlerinden biri de izin semantiğini kodlamasıdır. Yükümlülüksel alan içinde değerlendirilen izin anlamı dışsal bir otoritenin etkisi üzerine, yumuşatarak yapılması istenen bir eyleme atıfta bulunulmaktadır: -İçeri girebilir miyim? -İçeri girebilirsin; Sessizce gitmene göz yumabilirim.

9 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine mali Eki ve İşlevleri -mali eki, daha çok yükümlülüksel alana hizmet etmesinin yanında bilgisel alan içinde uzak ve yakın olasılığın işlek eklerinden sayılabilir. Uzak ve yakın olasılıkla birlikte tahmin ve varsayım semantiğini de kodlayan ek, konuşurun olası bir durumdan bahsederken öyle olması gerektiği yönündeki tahminini yansıtmaya yardımcıdır. Ekin olasılık semantiğine yardımcı olmasının sebeplerinden biri henüz gerçekleşmemiş olay ya da durumlara atıfta bulunuyor olmasıdır. Aşağıda yer alan örnekte konuşurun olasılık barındıran tahmini ver almaktadır. Tabii söz konusu anlamlar yalnızca -mali eki ile değil, aynı zamanda -miş + olmali birliği ile verilmektedir. Diğer öğelerin varlığı da anlamın ortaya çıkmasında son derece etkilidir. Mezuniyet töreninde çıkıp bir konuşma yapacağım. Konuşmayı kendin hazırlamış olmalısın. Öyle değil mi? -mali ekinin dolaylı delile dayalılık kipi içinde akıl yürütmeye dayalı delile dayalılık kipinin işaretleyicileri arasında önemli bir yerinin olduğu söylenebilir. Akıl yürüterek yapılan çıkarımda konuşur, öyle olduğu/olması gerektiği yönünde karar verirken -mali kipliğini kullanabilmektedir: Eve geldiğimde kimseler yoktu. Dışarıda olmalılar. Aslan Demir e göre -mali, ileri derecede varsayıma dayanan ve hayal edilenleri bildirir (Aslan Demir 2007: 6, 10). Gelecek yaz tatile çıkmalıyım. Valizim hemen hazır olmalı. Gider gitmez kendimi sulara atmalıyım örneğinde olduğu gibi konuşurun varsayıma dayalı, gerçek dışı kabul edilebilecek bir durumdan bahsettiği görülmektedir. Aynı zamanda yükümlülüksel alan içinde değerlendirilen istek kipinin de -mali ile söz konusu türden cümlelerde kodlandığı görülmektedir. -mali ekinin birincil işlevi gerekliliği kodlamasıdır: Ödevimi bir hafta içinde bitirmeliyim. Olasılık, tahmin ve varsayım gibi anlamlar gereklilikten çıkmış olmalıdır. Gerekliliğin derecesine ve otoritenin gücüne göre gereklilik zorunluluğa dönüşebilmektedir: Paraları hemen bankaya yatırmalısın sa Eki ve İşlevleri Baban gelirse dışarı çıkarız; Yağmur yağmazsa pikniğe gidebiliriz gibi cümleler şart anlamı bildirmelerinin yanı sıra olası durumlara işaret etmektedir. Tabii bahsi geçen olasılık anlamının kesinliğe uzak veya yakın olması durumu ya da konuşurun konu hakkında kesin bir bilgisi olmadığı için kesin dışılık bildirmesi bağlama göre şekillenmektedir. -sa ile kurulan yan cümle, ardından asıl yargıyı taşıyacak olan ana cümleyi tahmin anlamında da besleyebilmektedir: Sohbete bu kadar vakit ayırsak işimiz akşama kadar bitmez. -sa lı cümleler konuşurun varsayıma dayalı yorumlarında sıkça tercih edilmektedir: Elime ayda en az bin lira geçse öncelikle fakirleri sevindiririm.

10 2404 Seçil HİRİK Ek, bilgi kipinin yanı sıra yükümlülük alanına da aynı oranda hizmet etmekte ve öncelikli olarak istek semantiğinin işaretleyicileri arasında yer almaktadır: Keşke her gün bayram olsa. Genellikle eksiltili cümle kuruluşunda olan -sa lı cümlelerde istek, temenni, beklenti gibi anlamlar ön plandadır. Yarım bırakılan cümle karşı tarafın zihni ve algısınca tamamlanmaktadır. Yükümlülüksel alanda katılımcı denilen eylemi gerçekleştirecek olan kişi, içsel bir gücün veya dışsal bir otoritenin etkisi altındadır. Söz konusu eylem bahsi geçen dinamiklerin itici gücü altında yapılmaktadır ve şart anlamı bildirmektedir: Kendime iyi bakarsam sağlıklı kalabilirim; Çok çalışırsan karşılığını alırsın, Sınıfı temizlerseniz bir daha cezaya kalmazsınız A (-AyIm/-AlIm) Eki ve İşlevleri -A (-AyIm/-AlIm) eki ile konuşur geleceğe yönelik yapmayı planladığı bir durumdan bahsedebilmektedir. Ek, yapılması düşünülen ve henüz gerçekleşmemiş olay veya durumlara atıfta bulunduğundan dolayı olasılığı da göstermektedir. Söz konusu eylem gerçekleşme olasılığı yüksek olduğu için de yakın olasılık semantiğinin içinde kabul edilmektedir: Saat beş gibi dışarı çıkayım. Ekin olumsuzluk eki -ma ile birlikte kullanımı ile konuşur ileriye dönük bir tahminde bulunabilmektedir: Parayı o çalmış olmaya; Sakın mektubu sen yazmış olmayasın. Olumsuzluk ekinin ve sakın zarfının varlığı bahsi geçen cümlelerdeki anlamı olumsuzlaştırıyor gibi görünse de olumsuzluktan çok karşı tarafı düşündürmeye yönelik olumluya giden bir anlam alanı söz konusudur. Ek, gerçekleşmemiş durumlara atıfta bulunduğundan dolayı içerisinde kesin dışılık barındıran durumların aktarımında da tercih edilmektedir. Konuşur açısından kuşku, kaygı duyulan ve sonucu belli olmayan yani konuşurun öyle olup olmadığı ile ilgili tereddüt yaşayabileceği olay ve durumlar yine -ma ile birlikte kullanılan -A eki ile işaretlenmektedir: Başlarına bir iş gelmiş olmaya. -A (-AyIm/-AlIm) eki, varsayıma dayalı ve hayali durumların anlatıldığı ifadelerle uyumlu bir ektir: Bir bulut olayım, yağmur olup yağayım üzerine. -A (-AyIm/-AlIm) eki, yükümlülüksel alanda sıkça emir semantiğini işaretlemektedir: Buralardan hemen gidesin. Söz konusu emir anlamının alt anlamlarında konuşurun isteği de yer almaktadır. Verilen örneğe göre konuşur aslında karşısındakinin gitmesini emrederken bir yandan da isteğini dile getirmektedir DIr Eki ve İşlevleri Sargın a göre konuşur, -DIr eki kullanarak ileri sürdüğü fikri kesinleştirmektedir; fakat verdiği bilgiye ilişkin olarak kişisel tutumunu yansıttığı için bu, konuşurun, verdiği bilgiden ne derece emin olduğunu yansıtmakta; ancak bilginin mutlaka doğru olduğunu göstermemektedir: Bella Bartok tanınmış bir Macar bestecisidir (Sargın 2014: 377). Özenen e göre ise -DIr eki, fiile en azından kesinlememe, olasılığa bağlamama gibi sıradan durumlardan ayırarak bir sınıflama ve giderek bir soyutlama yapma olanağı sunmaktadır (Özenen 2010: 191, 194). Bilimsel, akademik veya kesin yargıların vurgulandığı, tartışmaya bile gerek

11 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine 2405 duyulmayan durumlarda -DIr eki sıkça tercih edilmektedir: İki kere iki dört etmektedir; Türkiye nin başkenti Ankara dır; Sınıfın en başarılı öğrencisi Ayşe dir. Tahmin semantiği ile yakın olasılık semantiği arasındaki bağı sağlayan -DIr eki, konuşurun yüksek bir olasılıktan bahsederken kullandığı ve anlamı pekiştirme görevini üstlenmektedir: Patron sana layık olduğun görevi verecektir önermesinde konuşur, patronun tavrıyla ilgili bir tahminde bulunmaktadır. Söz konusu tahmin güçlü bir inanç ve olasılık barındırmaktadır. Yine olasılığa dayalı kabul edilebilecek konuşurun akıl yürütmeye dayanarak ulaştığı bir sonucun ifadesinde -DIr eki kullanılabilmektedir. Bu tür çıkarımsal yargılarda konuşurun bilgiye inancı yüksektir: Işık yandığına göre annemler evdedir; Öğretmeni kızdığına göre büyük bir kabahat işlemiştir mi Eki ve İşlevleri Soru eki olarak bilinen mi eki, bu temel işlevinden dolayı öncelikli olarak bilgisel alana hizmet etmektedir. Bilinmeyeni, merak edileni sorgulayan konuşur merak ettiklerini sorular sorarak bulmaya çalışmaktadır. Soru sorma eyleminin dilsel karşılıkları olan soru zarfları, soru zamirleri ve soru ekleridir. Soru eki mi kesinliğin derecelerinden kesin dışılık kategorisinin işaretleyicisi olarak görev yapmaktadır: Misafirleriniz akşam oturmaya geldiler mi? Cevabı öğrenilene kadar konuşur açısından kesin dışı olarak kalacak ve konuşuru tereddütte bırakacak olan misafirlerin akşam gelip gelmediği konusu aynı zamanda şüphe ve merak da uyandırmaktadır. Dolayısıyla mi dolaylı olasılık temelli bilgi kipleri arasında şüphe ve merak kipinin işaretleyicisidir. Endişe duyulan yani yine bilinmeyen durumların aktarımında da konuşur mi ekini tercih etmektedir: Çabuk söyle, kaza mı geçirmişler? Endişe ile birlikte yeni öğrenilen bir haber ve edinilen bir bilgi karşısında konuşurun düştüğü hayreti ve şaşkınlığı da mi eki kodlamaktadır: Parayı ben mi çalmışım? Yükümlülüksel alan içinde rica ve ricayla karışık emir semantiğinin kodlanmasında yardımcı unsur olarak görev yapan mi soru eki, konuşurun aynı zamanda karşı tarafa uyarıda bulunmasını sağlamaktadır: (Rica etsem) elindekileri yere bırakır mısın?; Benim için bu akşam köpekleri sen gezdirir misin/gezdirebilir misin?; Hemen ödevini bitirir misin? Kızacağım yoksa. 3. SONUÇ Türkiye Türkçesinde yüklemleştirici bağımlı biçimbirimsel unsur olarak tanımlanabilecek olan görünüş, zaman, kip işaretleyicileri -DI, -miş, -AcAk, -yor, -Ar/-Ir, -makta,- Abil-, -mali, -sa, -A, -DIr ve mi olarak sıralanabilir. Tüm işaretleyicilerin zaman ve görünüş bildirmelerinin yanı sıra birden fazla kipsel işlevi bulunmaktadır. Kipsel işlevlerinden dolayı kiplik olarak adlandırılan söz konusu bağımlı biçimbirimler yani ekler aynı anda farklı anlam alanlarını 11 Söz konusu cümlelerde -DIr ekinin kullanımı, çıkarımsal anlamın verilmesi için kimi zaman yeterli olmayabilir. Bunun için -DIr eki, -DIĞInA göre yapısı ile birlikte kullanılmaktadır.

12 2406 Seçil HİRİK kodlayabilmektedir. Bu özelliklerinden dolayı bir eke tek bir görevi yüklemek doğru bir yaklaşım değildir. Anlam alanlarına göre temel olarak bilgi, yükümlülük ve duygu olmak üzere üç semantik kategoride değerlendirilebilecek olan kipliklerden bağımlı biçimbirimsel kiplikler, bilgi ve yükümlülük kiplerini işaretleyebilmektedir. Bilgi kiplerinin yükümlülük alanına göre daha fazla kipliğinin olması da dikkate değerdir. Yapılan incelemeler sonucunda söz konusu bağımlı biçimbirimlerin kipsel işlevleri aşağıdaki gibi gösterilebilir: Bağımlı biçimbirim -DI -miş -AcAk -yor -Ar/-Ir -makta -Abil- Kip Kesinlik Görsel, işitsel ve duyusal delile dayalılık Kesinlik Görsel, işitsel delile dayalılık İkinci-üçüncü elden duyum Halk bilgisine dayalı delile dayalılık Sonuca dayanan çıkarımsal delile dayalılık Akıl yürütmeye dayanan çıkarımsal delile dayalılık Algısal delile dayanan çıkarımsal delile dayalılık İdrak etmeye dayanan çıkarımsal delile dayalılık Şüphe Kesin dışılık Uzak olasılık/yakın olasılık Sonuca dayanan ve akıl yürütmeye dayanan çıkarımsal delile dayalılık Tahmin Emir Kesin dışılık Yakın olasılık Görsel, işitsel ve duyusal delile dayalılık Kesinlik Varsayım Emir Kesinlik Yakın olasılık Akıl yürütmeye dayanan çıkarımsal delile dayalılık Kesinlik Görsel, işitsel ve duyusal delile dayalılık Uzak olasılık/yakın olasılık Tahmin Yeterlilik

13 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine mali -sa -A (-AyIm/- AlIm) -DIr mi Olasılık İzin Olasılık Tahmin Varsayım İstek Gereklilik Zorunluluk Şart Olasılık Tahmin Varsayım İstek Emir Yakın olasılık Tahmin Varsayım Kesin dışılık Tereddüt Emir İstek Kesinlik Yakın olasılık Tahmin Akıl yürütmeye dayanan çıkarımsal delile dayalılık Kesin dışılık Tereddüt Şüphe Merak Endişe Hayret Şaşkınlık Rica Emir

14 2408 Seçil HİRİK KAYNAKÇA Aslan Demir, S. (2007). İstek kipliği, gerçeklik ve gerçekleştirilebilirlik, VII. Uluslararası Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu. Konya Aslan Demir, S. (2008). Türkçede isteme kipliği: semantik-pragmatik bir inceleme. Ankara: Grafiker Yayınları. Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları. Benzer, A. (2008). Fiilde zaman, görünüş, kip ve kiplik. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı Doktora Tezi. İstanbul. Bhat, D. N. S. (1999). The prominence of tense, aspect and mood. Studies in Language Companion Series 49. Amsterdam/Philedelphia: John Benjamins Publishing Company. Boland, J. H. G. (2006). Aspect, tense and modality: theory, typology, acquisition, 1, The Institutional Repository of the University of Amsterdam. Butler, J. (2003). A Minimalist Treatment of Modality, Lingua 113. UK Çürük, S. (2010). Olumsuzluk ve Kiplik arasındaki ilişki: bakış ve yaklaşımlar, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7 (2), Ankara Ergin, M. (2002). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları. Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınları. Göksel, A. ve Kerslake C. (2005). Turkish: a comprehensive grammar, London and Newyork. Günay, D. (2001). Göstergebilimsel çözümlemede kiplikler kuramı ve özne: eylemi gerçekleştirici öznenin kimliği ve gücü. Dil Dergisi, 99, 27-53, Ankara. Haan, de F. (2006). Typological approaches to modality. W. Frawley (Ed)., The Expression of Modality. Berlin: Mouton de Gruyter. Hirik, S. (2014). Türkiye Türkçesinde Bilgi Kiplikleri, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale. İmer, K., Kocaman, A., Özsoy S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Johanson, L. (2009). Modals in Turkic. B. Hansen ve F. de Haan (Eds.), Modals in the languages of europe: reference work, Berlin: Mouton de Gruyter, Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları. Karabağ, İ. (2000). Türkçede Kip ve Kiplik Olgusu, Türk Dili, (585), , Ankara. Kiefer, F. (2009). Modality, F. Brisard. J. O. Östman, J. Verschueren (Eds.), Grammar, meaning and pragmatics. Amsterdam/Philedelphia: John Benjamins Publishing Company. Kılıç, F. (2004). Kırgız Türkçesinde bilgi kipliği: delile dayananların diğer bilgi kiplikleriyle ilişkisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. Korkmaz, Z. (2007). Türkiye türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları. Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge: Cambridge University Press. Morante, R. ve Sporleder, C. (2012). Modality and negation: an introduction to the special issue. Computational Linguistic, 38 (2), Narrog, H. (2008). The Aspect-modality link in the japanese verbal complex and beyond. W. Abraham, E. Leiss (Ed.), Modality-Aspect Interfaces: Implications and Typological Solutions. Amsterdam/Philedelphia: John Benjamins Publishing Company. Nauze, F. D. (2009). Modality and context dependence. L. Hogeweg, H. de Hoop, A. Malchukov (Eds.), Cross-linguistic Semantics of Tense, Aspect and Modality. Amsterdam/Philedelphia: John Benjamins Publishing Company.

15 Türkçede Bağımlı-Biçimbirimsel Kipliklerin Çok İşlevliliği Üzerine 2409 Nordstrom, J. (2010). Modality and subordinators. Amsterdam/Philedelphia: John Benjamins Publishing Company. Nuyts, J. (2006). Modality: overview and linguistic issues. W. Frawley (Ed.), The Expression of Modality. Berlin: Mouton de Gruyter. Özenen, M. Y. (2010). Türkçede bildirme çekimi ve pekiştirme-olasılık kategorisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17 (2), Palmer, (1986). Mood and modality. Cambridge: Cambridge University Press. Palmer, F. R. (2001). Mood and modality. Cambridge: Cambridge University Press. Papafragou, A. (2000). Modality: issues in the semantics-pragmatics interface. Amsterdam; New York: Elsevier. Sargın, M. (2014). Türkçede verilen bilginin kaynağına ilişkin tutumu belirten dilsel düzenekler, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16, Adıyaman, Sweetser, E. E. (1990). From etymology to pragmatics: metaphorical and cultural aspects of semantic structure. Cambridge: Cambridge University Press. Van Gıjın, R. ve Gipper, S. (2009). Irrealis in yurakare and other languages: on the crosslinguistic consistency of an elusive category, L. Hogeweg, H.de Hoop, A. Malchukov (Eds)., Cross-Linguistic Semantics of Tense, Aspect and Modality. John Benjamin Publishing Company. Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. Von Wright, G. H. (1951). An Essay in Modal Logic. Amsterdam: North-Holland Publishing Company.