EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ)

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) KAYNAKLAR (BUCA/İZMİR)ÇEVRESİNİN DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ DAĞILIMI İLE TOPRAK ÖZELLİKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN GIS VE UZAKTAN ALGILAMA TEKNİKLERİ KULLANILARAK BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Funda ÜNAL ANKAYA Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş tarihi: 15 Haziran 2007 Tez Danışmanı: Yard. Doç.Dr. Bahriye GÜLGÜN

2 II

3 III Funda ÜNAL ANKAYA tarafından YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak sunulan Kaynaklar (Buca/İzmir)Çevresinin Doğal Bitki Örtüsü Dağılımı İle Toprak Özellikleri Arasındaki İlişkilerin GIS Ve Uzaktan Algılama Teknikleri Kullanılarak Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma başlıklı Bu çalışma, E.Ü.Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü.Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve 15 Haziran 2007 tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday çokluğu /oybirliği ile başarılı bulunmuştur. Adı Soyadı İmza Jüri Başkanı; Yard. Doç. Dr. Bahriye GÜLGÜN Raportör Üye; Yard. Doç. Dr. Mustafa BOLCA Üye; Prof. Dr. Bahar TÜRKYILMAZ

4 IV

5 V ÖZET KAYNAKLAR (BUCA/İZMİR)ÇEVRESİNİN DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ DAĞILIMI İLE TOPRAK ÖZELLİKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN GIS VE UZAKTAN ALGILAMA TEKNİKLERİ KULLANILARAK BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ÜNAL ANKAYA, Funda Yüksek Lisans Tezi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tez Danışmanı: Yard.Doç.Dr.Bahriye GÜLGÜN 15 Haziran 2007, 132 sayfa Doğada iklim, toprak gibi çevre koşullarının etkisiyle kendiliğinden doğal yayılış gösteren bitki örtüsü, zaman içersinde insan eliyle değiştirilmekte, hatta çoğu zaman tahriplere uğramaktadır. Oysaki doğal alanların korunması, insanoğlunun üzerinde durmak zorunda olduğu en önemli kavramlardan birisidir. Doğadaki en önemli bileşenlerden birisi olan bitki örtüsü ve dolayısıyla biyolojik çeşitlilik,

6 VI son yıllarda artan çeşitli etkenler ile olumsuz yönde etkilenmektedir. Artan nüfus nedeni ile günümüzde kıt olan doğal kaynaklar hızla tüketilmektedir. Doğal alanlar ekolojik dengenin devamı açısından son derece önemlidir. Kent yakın çevresindeki doğal alanlar, aynı zamanda kent halkının oksijen kaynaklarıdır. Bu çalışmada; Tahtalı Barajının uzun mesafeli koruma alanı içersinde bulunan Kaynaklar (Buca/İzmir)çevresinin doğal bitki örtüsü dağılımı ile toprak özellikleri arasındaki ilişki Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS) ve uzaktan algılama teknikleri kullanılarak belirlenmeye çalışılmıştır. Bu yöntemlerle bitki örtüsü yayılışının belirlenip antropojenik ve doğal etkilerle açılmış olan alanların, toprak niteliklerine bakılarak nasıl bir bitkilendirmenin yapılabileceği, ağaçsız orman toprakları ve yanmış orman arazileri ile çeşitli nedenlerle tarım alanları içerisinde gösterilen arazilerin, ağaçlandırılması konusunda alternatif çözüm önerilerinin ortaya konması hedeflenmiştir. Anahtar kelimeler: Bitki Örtüsü, Toprak, Coğrafi Bilgi Sistemi, Uzaktan Algılama, Alan Kullanımı.

7 VII ABSTRACT A RESEARCH STUDY FOR DETERMINATION OF CONNECTIONS BETWEEN NATURAL VEGETATION AND EDAPHIC PECULARITIES BY GIS AND REMOTE SENSING METHODS IN KAYNAKLAR (BUCA/IZMIR) REGION ÜNAL ANKAYA, Funda Msc Department of Lanscape Architecture Supervisor:Asst.Prof.Bahriye GÜLGÜN 15 Haziran 2007, 132 pages The natural vegetation forms spontaneosly by the effects of natural conditions,changes by antropogenic factors by the time even destroyed drastically.at the other hand conservation of natural areas is one of the most importent concepts that mankind should take into account..biological diversitiy depend on natural vegetation is one the most important components of nature,has been effected negatively in recent years.the rare naturel resources have been diminishing rapidly to day. Natural areas surounding cities are very important for ecological balance and also they are source of oxygen for the people who live in cities. In this study the correlation between soil type and natural vegetation studied by the aid of GIS and remote sensing technics at the area surrounding Kaynaklar village (Buca/İzmir)which lays in long

8 VIII range protection area of Tahtalı dam.with this research study it is aimed to give solution proposals for the treeless areas with tree selection for revegetation by edaphic and vegetative datas (which caused by natural and /or antropogenical factors) thus burned and cultured forest lands could be revegetated. Key Words: Vegetative cover, GIS(geografic information system), Remote sensing,land use.

9 IX TEŞEKKÜRLER "Kaynaklar (Buca/İzmir)Çevresinin Doğal Bitki Örtüsü Dağılımı İle Toprak Özellikleri Arasındaki İlişkilerin GIS Ve Uzaktan Algılama Teknikleri Kullanılarak Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma" konulu yüksek lisans tez çalışmamda, öncelikle gerek mesleki bilgi birikimini gerekse yakın ilgi ve desteğini benden esirgemeyerek tezimi yöneten değerli hocam E. Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü öğretim üyesi Sayın Yard.Doç.Dr.Bahriye GÜLGÜN e teşekkür ediyorum. Ayrıca hem kişisel olarak bilimsel desteğinden ve tüm yardımlarından dolayı hem de bölüm olanaklarından faydalanmamı sağlayan E. Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Yard.Doç.Dr.Mustafa BOLCA ya,sayın Prof.Dr.Yusuf KURUCU ya, ve toprak bölümüne,yine bu çalışmamda mesleki bilgi birikimini benden esirgemeyen E. Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Prof.Dr. Bahar TÜRKYILMAZ a,ayrıca tez çalışmamın başlangıcından itibaren her aşamada bana yardımcı olan,hatta büyük bir özveri ile bana katlanan E. Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Araş.Gör. Sayın Fulsen ÖZEN e ve bugünlere ulaşmamdaki büyük azmime çok önemli katkıları olan E. Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü tüm akademik personeline ve her kademedeki tüm çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca tüm hayatım boyunca olduğu gibi,tez çalışmamda da yanımda olup maddi manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen değerli aileme, eşi olmaktan gurur duyduğum moral kaynağım sevgili eşim Kaya ANKAYA ya,dünyalar tatlısı sevgili kızım Kayra ya, var oluşlarıyla bana en büyük desteği verdikleri için çok teşekkür ediyorum. Funda ÜNAL ANKAYA

10 X

11 XI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜRLER. ŞEKİLLER DİZİNİ. V VII IX XIV 1.GİRİŞ 1 2.LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ Uzaktan Algılama Tekniği Ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) nin Önemi Uzaktan Algılama Ve Coğrafi Bilgi Sistemi(CBS) İle İlgili Yapılmış Çalışma Örnekleri Uzaktan Algılama Tekniği Ve Coğrafi Bilgi Sistemi Temel İlkeleri Ve Uygulama Teknikleri Uzaktan Algılama Tekniği Aktif Uzaktan Algılama Pasif Uzaktan Algılama Uydu Görüntülerinin Sınıflandırılması Ve Sınıflandırma Yöntemleri Ekran Sayısallaştırma Yöntemi Coğrafi Bilgi Sistemi 16

12 XII İÇİNDEKİLER( Devamı) Sayfa Coğrafi Analizler MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma Materyali Araştırma Yöntemi BULGULAR Araştırma Alanının Coğrafi Yapısı Ve İklim Özellikleri Jeomorfolojik Yapı Ve Topoğrafik Konum Hidrojeoloji Toprak Özellikleri Eğim Haritası Büyük Toprak Grubu Haritası Arazi Kullanım Yetenek Sınıflandırma Haritası Arazi Kullanım Haritası Derinlik haritası Bünye haritası Erozyon haritası Taşlılık haritası.. 42

13 XIII İÇİNDEKİLER( Devamı) Sayfa 4.5. Araştırma Alanında Yer alan Büyük Toprak Grupları Ve Özellikleri Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları Koluviyal Topraklalar Kireçsiz Kahverengi Topraklar(Alfisol) Terra-Rosa Topraklar Kırmızımsı Kestane Renkli Topraklar (Mollisol) ARAŞTIRMA YÖRESİNİN TOPRAK YAPISINA UYGUN BİTKİ TÜRLERİ VE EKOLOJİK İSTEKLERİ Yerörtücü Bitki Türleri Çalı Ve Maki Bitki Türleri Ağaç Ve Ağaççık Bitki Türleri Arazi Kulanım Yetenek Sınıflandırmaları Araştırma Alanında Yer Alan Toprak Ve Arazi Özellikleri İle Bitkilerin Toprak Ve Arazi İsteklerine Göre Uygun Türlerin Belirlenmesi Toprak Özelliklerine Göre Sorgulama Haritaları Bitki tür haritası

14 XIV İÇİNDEKİLER( Devamı) Sayfa 6. SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR. 123 EKLER ÖZGEÇMİŞ.. 132

15 XV ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil Uzaktan algılama tekniğinin 4 temel ilkesi 13 Şekil Çok katmanlı veri tabanında verilerin saklanması 20 Şekil Kaynaklar Beldesi Bölgesel konum, ulaşım bağlantıları.. 25 Şekil Eğim Haritası. 29 Şekil Büyük toprak grubu haritası. 31 Şekil Arazi kullanım yetenek haritası 33 Şekil Arazi kullanım haritası. 35 Şekil Derinlik haritası 37 Şekil Bünye haritası Şekil Erozyon haritası 41 Şekil Taşlılık haritası. 42 Şekil Sarcopoterium spinosum Şekil Ballota acetubulosa Şekil Stachys cretica 51 Şekil Origanum onites 52 Şekil Salvia fruticosa.. 53 Şekil Rubai peregrina Şekil Hypericum perforatum Şekil Prasium majus Şekil Lavandula stoechas. 55

16 XVI ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil Micromeria juliana 56 Şekil Coridothymus capitatus 56 Şekil Silybum marianum 57 Şekil Scolymus hispanicus. 58 Şekil Onopordum illyricum.. 58 Şekil Phillyrea latifolia. 59 Şekil Juniperus oxycedrus Şekil Pistacia lentiscus Şekil Juniperus sabina Şekil Juniperus excelsa. 62 Şekil Juniperus phoenicea. 63 Şekil Berberis cretica 63 Şekil Reseda lutea. 64 Şekil Erica arborea. 65 Şekil Erica manupuliflora 65 Şekil Rosa canina Şekil Rubus canescens 67 Şekil Rubus sanctus. 67 Şekil Anagyris foetida. 68 Şekil Myrtus communis.. 68 Şekil Paliurus spina. 69

17 XVII ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil Nerium oleander 70 Şekil Jasminium fruticans 70 Şekil Verbascum sp. 71 Şekil Styrax officinalis 71 Şekil Amygdalus orientalis. 72 Şekil Cupressus sempervirens.. 72 Şekil Cedrus libani. 73 Şekil Pinus Sylvestris 74 Şekil Pinus nigra. 75 Şekil Pinus brutia.. 75 Şekil Pinus pinea.. 76 Şekil Laurus nobilis Şekil Morus alba 77 Şekil Castanea sativa 78 Şekil Alnus orientalis 78 Şekil Platanus orientalis.. 79 Şekil Ulmus minor.. 80 Şekil Ficus carica 80 Şekil Juglans regia Şekil Quercus frainetto 81 Şekil Quercus pubescens 82

18 XVIII ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil Quercus cerris. 82 Şekil Quercus ithaburensis.. 83 Şekil Quercus ilex 83 Şekil Quercus aucheri.. 84 Şekil Quercus aucheri.. 85 Şekil Tilia argentea.. 85 Şekil Tamarix symrnensis 86 Şekil Populus alba Şekil Arbutus unedo Şekil Arbutus andrachne.. 87 Şekil Pyrus amygdaliformis 88 Şekil Ceratonia siliqua.. 89 Şekil Elaeagnus angustifolia Şekil Rhus coriaria.. 90 Şekil Fraxinus ornus 91 Şekil Olea auropeae Şekil BUH 1 Haritası Şekil BUH 2. Haritası Şekil BUH 3. Haritası Şekil BUH 4. Haritası Şekil BUH 5. Haritası

19 XIX ŞEKİLLER DİZİNİ (Devamı) Sayfa Şekil BUH 6. Haritası 105 Şekil BUH 7. Haritası 107 Şekil BUH 8. Haritası. 109 Şekil BUH 9 Haritası Şekil BUH 10. Haritası Şekil BUH 11. Haritası Şekil BUH12. Haritası Şekil Genel BUH haritası Şekil Bitki tür haritası. 120

20 XX

21 1 1.GİRİŞ Nüfus artışı ve kentleşmenin en yoğun yaşandığı alanların başında kıyı kentleri gelmektedir. Türkiye nin 3. büyük kenti olan İzmir, doğal bir liman olmasının yanı sıra, tarihin ilk dönemlerinden beri pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmış, ekonomik ve sosyal alanda Türkiye nin en önemli metropollerinden birisi durumundadır. Uygun iklim koşulları, zengin tarihi geçmişi ve yöreye hâkim olan doğal güzellikleri, İzmir ve çevresini turizm merkezi haline getirmiştir. Doğal kaynakların zenginliği, ekonomik gelişmenin temeli olup gelişmeyi hızlandırırken, ekonomik gelişmeye bağlı olarak tüketimin artması sonucunda doğal kaynaklar hızla azalmaktadır. Gereksinimden doğan birtakım ihtiyaçların çevreye vermiş olduğu tahribatlar, geleceğimiz açısından son derece önemlidir. Doğal kaynaklar üzerindeki yanlış kullanımlar, ülkemizde olduğu gibi birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin de gündemindeki sorunlardır. Bu sorunların yaşanmasında en büyük etkenler, koruma ve kullanım dengesinin yeterince kurulamaması ve alan kullanım planlarında çevresel boyutun yeteri kadar dikkate alınmamasıdır. Tarihte koruma kavramı ilk kez M.Ö. 252 yılında Hindistan İmparatoru Asoka tarafından, hayvanların, balıkların ve ormanların korunması için bir ferman çıkarması ile ortaya çıkmış, daha sonra 1084 yılında İngiltere kralı 1. William, koruma amaçlı bir arazi etüdü

22 2 yapılmasını ve ilkelerinin belirlenmesini istemiş, böylece Domesday Book adıyla yayınlanan bu çalışma, tüm İngiltere de ormanlar, balıkçılık, tarım alanları, av rezervleri,verimli toprak kaynaklarının envanterini içeren, ülkenin yönetimi ve gelişimi konusunda gerçekçi planlar hazırlamaya temel oluşturan bir kaynak olmuştur ( Mac Kinnon vd., 1986). Doğanın korunması günümüzde insanoğlunun önemle üzerinde durması gereken konulardandır ve doğanın en önemli yapıtaşlarından birsi olan bitki örtüsü ne yazık ki tükenmez bir kaynak değildir. Özellikle son yıllarda bitki örtüsü, dolayısıyla biyolojik çeşitlilik, çeşitli etmenlerle olumsuz yönde etkilenmektedir. Çevresel sorunların küresel boyutlara ulaştığı günümüzde, başta korunması gereken alanlar olmak üzere, daha birçok alanda, mevcut doğal kaynakların ve potansiyellerinin belirlenmesi, zamansal değişimlerinin izlenmesi, güncelleştirilmesi amacıyla, konuyla ilgili yapılan çalışmalarda, uygun uzaktan algılama verilerinin kullanılması, doğru, hızlı ve düşük maliyetli bilgi elde edilmesini sağlayacaktır. ( Kacch Wala, 1985). Bu bilinç, ülkemizde henüz tam olarak yerleşmemiş olmasına karşın yabancı ülkelerde bu amaçlara yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Sorun çözme - karar verme sürecinde yardımcı olacak bilgilerin üretilmesi ve yönetilmesinde, uzaktan algılama ve CBS gibi iki disiplinin bir arada kullanılması, elde edilen bilgilerin takibi ve kontrolü açısında büyük önem taşımaktadır. (Güleryüz ve Aslan, 2001 )

23 3 2.LİTARETÜR BİLDİRİŞLERİ 2.1.Uzaktan Algılama Tekniği ve Coğrafi Bilgi Sistemi(CBS) nin Önemi Doğal ve kültürel kaynakları koruma yönteminin temelinde fiziksel çevrenin işlevselliğini ve çok yönlü yararlanmayı sağlayacak planlamatasarım ve yönetimden söz etmek mümkündür. Bu anlamda doğal kaynakların korunma - kullanımının dengesi gözetilerek toplumun da talepleri doğrultusunda ve sürdürülebilir biçimde çok yönlü olarak kullanımının sağlanması büyük önem taşır. Korunması gereken alanların ileriye dönük koruma planlarının yapılabilmesi, var olan doğal zenginlikleri ile ilgi bir veri tabanını oluşturulmasını gerektirir. Oluşturulacak böyle bir veri tabanı, vejetasyonun mevcut durumunu göz önüne sermesinin yanı sıra zaman içersinde oluşabilecek değişikliklerin gözlenmesinde de önemli bir araçtır. Uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemleri teknikleri bu tip amaçlar için kullanabilecek son derece gelişmiş tekniklerdir. Coğrafi bir harita, amaca uygun olarak temsil ettiği bölgeye ait eş yükselti eğrileri, akarsular, tepeli, il, bölge veya ülke sınırları, şehir merkezleri gibi coğrafi varlıkları içerir. CBSleri ise coğrafi varlıkların toplanmasını, depolanmasını ve analizini sağlayan donanım, yazılım ve kullanıcılar bütünüdür. CBS temeli 1960 lı yıllarda Kanada da atılmıştır. Son 20 yılda bilgisayar teknolojisindeki gelişmelerle birlikte şehir ve bölge planlama, Peyzaj Planlama, ormancılık, tarım ve hayvancılık, turizm, kamu hizmetleri, savunma gibi değişik disiplinlerde kullanımı

24 4 artmaktadır CBS, Coğrafi varlıklar ile onların öznitelikleri arasındaki ilişkileri sağlayabilirken aynı zamanda farklı analizlerin yapılmasında da olanak sağlar Bu analizler çoğunlukla CBS sorgulama yeteneğe bağlıdır. Bu özellikler sayesinde bir bölgenin tüm coğrafi ve öz nitelik değerleri arasındaki ilişkiler belirlenebilir. Örneğin A noktasına en yakın ve stabilize olan yol hangisidir, şehir merkezinden en uzaktaki göl hangisidir, gibi pek çok sorgulamanın yapılabilmesi CBS nin en önemli özelliğidir. Sorgulama yeteneğinin olması bu sistemleri doğa koruma çalışmaları için ideal kılmaktadır. Özellikle ayrıntılı çevresel değerlendirme çalışmalarının duyarlılığını ve kalitesini de arttıran bu teknikler, vejetasyon ve diğer coğrafi varlıklar arasındaki ilişkileri sağlayabilmektedir. Biyolojik verilerin haritalanması bitki gruplarının dağılımı, hayvan toplulukların, habitatların veya orman toprağındaki mikroorganizmaların dağılımı farklı düzeylerde ele alınabilmelidir. Temel habitatları gösteren ekolojik haritalar, toprak tiplerini gösteren tarım veya coğrafi haritalar gibi farklı tiplerdeki haritalar, doğanın korunmasında ve değerlendirilmesinde önemli bilgiler sağlayabilir. (Güleryüz G.ve Aslan H.2001) 2.2. Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemi(CBS) İle İlgili Yapılmış Çalışma Örnekleri Dünyada birçok ülkede, uzaktan algılama tekniği ve Coğrafi bilgi sistemi kullanılarak çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalardan bazı örnekler verecek olursak;

25 5 Finlandiya da yapılan bir çalışmada eutrophic gölündeki aquatik vejetasyon topluluklarının, 1953,1996 ve 2001 yıllarına ait uydu görüntüleriyle sığ(yüzeysel)yerlerdeki bitki türleri ile derin sulardaki aquatik vejetasyon topluluklarının arasındaki değişimler ortaya konmuştur.bunun sonucunda yaygın olan saz türlerinin hızlı büyüdükleri tespit edilmiş,gerekli önlemlerin alınmasıyla beraber,bu türlerin yayılış alanlarında hissedilir derecede azalma görülmüştür. ( Valta, et al., 2004). Bir başka çalışmada, Avustralya nın subtropik ormanlarındaki gizli kalmış, Triunia robusta çalı türü incelenmiştir.1999 yılına ait uydu fotoğrafları ve GIS yöntemiyle; bitki türünün, toprak yapısı ile olan ilişkisi, biotik ve abiotik faktörler, doğal bitki örtüsü içinde kapladığı alan ve alan sınıflandırılması yapılmıştır. Lokal alanlarda yüksek yoğunlukta,habitatlar içinde ve bir de Maroochy nehri kenarlarında görülmüş olan T.robusto, kolay yetişen ve çabuk gelişme gösteren bir türdür.( Powell, et al., 2004) yılında; Orman ekosistemlerini güçlendirmek, orman kaynaklarını daha etkili bir şekilde kullanmak, orman içi bitki türlerinin dağılımını ve bu dağılımdaki türler içerisinde iyi gelişme gösterememiş bireyleri tespit etmek, peyzaj ölçeğindeki karışıklıklara cevap vermek için bir çalışmada, bir vejetasyon modeli alınmış USA Kuzeydoğu merkez şehri nin, GIS yöntemiyle endüstriyel orman haritaları incelenmiş, en iyi alt habitat türleri tespit edilmiş ve bu türlerin toprak yapısı ile olan ilişkisi ortaya konularak, çok yönlü gerilemeler ve türlerdeki yok oluşlar tespit edilmiştir ( Andrew C., 2007).

26 6 Dumortier ve arkadaşları 2002 de yaptıkları çalışmada, bitki türlerini, (özellikle damarları belirgin yapraklara sahip bitkiler),tarım yapılan peyzaj alanları ile orman içi toprak yapısı, orman habitatlarındaki çeşitlilik, orman yaşı, orman alanlarındaki bitki örtüsünü GIS ortamında karşılaştırmışlardır. Buna göre; alluvyal toprak ve genç ormanlarda ayrıca topraktaki ph ve C/N oranı düşük topraklarda çeşitliliği fazla olan türler tespit edilmiştir ( Dumortier et al., 2002) Lawrence Fox III. ve Steven A.Carlson 1994 yılında Landsat tematik haritalarını sınıflandırarak, GIS yöntemiyle Klamath nehri boyunca, bu nehri besleyen yan su kollarından 180 mt. Uzunluğunda dar bir su koridoru tespit etmişlerdir. Buna göre doğal habitat sınıflandırılması, vejetasyon türleri ve bu türlerin birbirleriyle olan ilişkileri incelenmiş, suyolundaki balık türleri ve bu türlerin korunması yönünde tedbirler alınmıştır. Bu tip çalışmalar arazi sahiplerine de kendi alanlarında yapılabilecek en uygun çalışmaların neler olabileceği konusunda yol göstermektedir ( Fox III and Carlson, 1994) İtalya da yapılan bir araştırmada ise yine GIS yöntemiyle park vejetasyonlarını değerlendirme metotları tanımlanmış, peyzaj nitelikli haritaların topoğrafik özelliklerinin, alandaki öncelikli olarak ifade edilen görsel nitelikler arası uyumu incelenmiştir. Çalışmada, şehrin bir bütününün parçası olan kent parkı detayları tanımlanmış, GIS yöntemiyle yapılan analizler sonucunda; alandaki vurgulanması gereken kısımlar belirlenmiş ve yeşil alana ilave park

27 7 alanları planlanmıştır. Kentsel yeşil alan planlamalarında objektifliğe yer verilmesi kararı ile vericilerle yapıcılar arasındaki zıt fikirlerin de yardımcı olabileceğini kanıtlamıştır (Villa and Mazza 1996) 2003 yılında yapılan çalışmada; doğal floradaki türler, bu türlerin çeşitlilikleri ve alt türlerin sayısı GIS yaklaşımı ile ele alınmıştır. Toprak, topografik yapı, topraktaki mineral maddeleri tespit edilmiş. Basit bir floristik alandaki bitki dağılımları ve çevresel değişkenler incelenip, birbirleriyle yakınlık dereceleri ve muhtemel farklılıklar, çevre koşullarına direnen özellikle kozalaklı türler, yaşlı ve yaprak döken ağaçlar belirlenmiş, bu bitki türlerinin demografik ve biyolojik yapıları incelenmiş, kavramsal haritalarla uzmanların bilgisine sunulmuştur (Skov et al.,2003) Güney Amerika nın Teksas kentinde yapılan araştırmada; çoklu ortamdaki habitat modelleri geliştirilerek, bölgesel peyzaj alanlarında yetişen sekiz adet nadir bulunan tür tespit edilmiştir. Peyzaj koruma alanları, anayol, inşaat, yapı gibi bölgesel ölçeklerdeki habitat modelleri, GIS ortamına aktarılarak dağılımlar yapılmış, alandaki mevcut türler ile seyrek bitki türleri karşılaştırılmıştır. Toprak, toprak formları, vejetasyondaki biçim-yapı tespit edilerek peyzaj alanları çıkarılmış, peyzaj ölçeğinde modeller geliştirilmiştir. Alan kullanım kararlarının çakışması incelenmiştir. Gelecekte alan kullanımı ve habitatların değerlendirmesi konularında bilgi elde edilmiştir ( Fred, 2000).

28 8 Belçika Ename de yapılan bir araştırmada, 1850 ile 1869 yıllarında tarım alanı iken terk edilerek ormanlaştırılmış olan alan incelenmiştir.(yaklaşık 62 ha) O yıllarda 466 bitki türünden günümüze kadar gelen 6 bitki türünün (Anemone nemorasa,corclus avellena,hyacint hoides non-scripta,paris guadrifoia,mercurialis pernnis,vinca minor) kendine özgü toprak değerleri,topraktaki fosfat içeriği,ph değerleri,tarım alanları,tarım alanlarındaki devamlılık süresi,eski orman alanlarındaki bitki türleri arasındaki ilişki,arazi kullanım yetenek sınıflandırılması GIS ortamında incelenmiştir.buna göre yapılacak ağaçlandırma çalışmalarında toprak yapısı ile doğal bitki örtüsü arasındaki ilişkiler ortaya konmuştur ( Honnoy et al.1999) Başka bir araştırmada Barn adasındaki gel-git ile oluşan tuzlu bataklık alanların iyileştirilmesi ve bu iyileştirme sırasında vejetasyon eğilimlerinin GIS yöntemi kullanılarak incelenmesi yapılmıştır.1946 yılında bataklık alan çevresinde yoğun miktarda Typha angustifolia görülmüştür.1978 yılındaki sel baskınları ile bataklık alanlarda bir artış gözlenmiştir. GIS yöntemiyle coğrafik uzantılardaki benzerlik ile alandaki bitki örtüsü ilişkilendirilmiştir, farklı hidrolojik durumların coğrafik karşılaştırılması yapılmıştır.1976 yılında durdurulan restorasyon çalışmaları 1988 yılında tekrar ortak bir noktada birleşen, bataklık restorasyon yöntemi belirlenmesine rağmen ancak bir ölçüde iyileştirilebilmiştir( Barett and Niering 1993). Neale and Mcgrath (2002) nin de belirttiği gibi gittikçe artarak tanınan GIS, vejetasyon yönetim planlanmasında; öznitelik, ölçek ve havza ölçeğinde bilgiler kullanılarak, arazi sahiplerinin bölgesel karar almalarını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca, vejetasyon planlanmasında ana

29 9 konular, toprak kütle hareketleri, biyolojik çeşitlilik, koruma alanları, toprak tuzluluğu ve otlak- mera yönetimleridir. Ayrıca GIS, bölgesel vejetasyon planlamasında kaynakların ve yatırımların uzun vadede yapılmasını sağlar. Ülkemizde de GIS ve uzaktan algılama ile yapılan çalışmalar yakın tarihlerden itibaren başlamıştır yılları arasında Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğünce; biyolojik çeşitlilik açısından zengin bir yapıya sahip olan sedir ormanlarının flora, fauna, toprak, iklim, jeoloji, ve su kaynakları gibi bugüne kadar yeterince araştırılmamış özellikleri ile amenajman planı verileri kombine edilmek suretiyle CBS ortamına aktarılarak sedir araştırma ormanı nda aktüel durumun CBS ortamında sayısal haritaların ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Elde edilecek veriler doğrultusunda mutlak korunacak alanların ortaya çıkarılması da amaçlanmaktadır. Ayrıca hala devam eden( ) Bük Lütfi Büyükyıldırım araştırma ormanında aktüel durumun GIS tabanlı haritalarla ortaya konulması konulu araştırmada da benzer çalışmalar yapılmaktadır.(batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü, İ.Ü.O.Fak. ve ekoloji anabilim Dalı.2006) yıllarında CBS ve uzaktan algılama teknikleri uygulanarak elmalı sedir ağacı ormanı ve çığlıkara tabiatı koruma alanında izleme sisteminin kurulması isimli araştırmada, biyolojik çeşitlilik açısından zengin bir yapıya sahip olan araştırma alanında flora,fauna,toprak,iklim,jeoloji, ve su kaynakları gibi bugüne kadar yeterince araştırılmamış özelliklerinin ortaya çıkarılması,yapılacak yersel

30 10 çalışmalar ile uzaktan algılama tekniği kullanılarak uydu görüntüleri ve hava fotoğrafları alanının geçmişi,bugünü ve geleceği hakkında bilgi edinilmesi, elde edilecek bulgular doğrultusunda sahanın sürdüre bilirliği,korunması ve izlenmesi için alınacak önlemler konusunda ilgililerin bilgilendirilmesi amaçlanmıştır.(batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü, İ.Ü.O.Fak. ve ekoloji anabilim Dalı, Anadolu üniversitesi uydu ve uzay bilimleri enstitüsü, Akdeniz üniversitesi ) yılında başlayıp,2011 yılına kadar da devam edecek olan Burdur yöresindeki toprakların erozyona duyarlılıklarının saptanması ve erozyon önlemede kullanılacak bitki türlerinin belirlenmesi çalışmasında uzaktan algılama, CBS yöntemleriyle arazide mevcut bitki örtüsünün belirlenmesi bakı, eğim ve erozyon haritalarının oluşturulması, toprakların erozyona duyarlılıklarının saptanması belirlenecektir.( Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü ve A.Ü.Ziraat fakültesi). Antalya Manavgat örneğinde; Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğünce CBS uzaktan algılama ve yersel çalışmaların biyotop tiplerinin karakterize edilerek sınıflandırılması ve haritalanmasına yönelik yöntemlerin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bunun için uygulama yeri olarak köprülü kanyon milli parkı seçilmiş olup kontrolsüz sınıflandırma yapılmıştır. Araştırma sahasındaki kaynakların ve arazi kullanımlarının (orman, çayır, kayalık, yol, iskan.) kontrollü alan yöntemlerinde denenmesinde gerçekleştirilmektedir.

31 11 Yine ülkemizde Bartın ve Çevresindeki doğal olmayan değişikliklerin uzaktan algılama tekniği ve CBS kullanılarak belirlenmesi isimli bir başka araştırma yapılmış, Bartın ili ve çevresindeki doğal kaynakların bir takım doğal olmayan değişimlerle tahrip edilmiş olduğu ortaya konmuştur Landsat 5 TM uydu görüntüleri elde edilerek Maksimum Likelihood yöntemi ile bu veriler arazi kullanım bilgilerine dönüştürülmüştür. (Tunay ve Ateşoğlu,2004) Ekosistem içerisinde özel bir yeri olan bitki örtüsünün yatay düzlemdeki yapısını gösteren ve CBS teknikleri kullanılarak hazırlanabilen vejetasyon mozayiği haritaları doğa koruma çalışmalarında, biyolojik çeşitliliğin değerlendirilmesi için bir veri tabanı olarak düşünülebilir. Bu veri tabanında; Bir bölgedeki doğal vejetasyonu ortaya koymak, doğal vejetasyonda meydana gelen kayıpları ve bunların sebeplerini belirlemek, kayıpları mümkün olan en düşük seviyede tutacak önlemleri belirlemek için gereklidir. (Anonim,1998) 2.3. Uzaktan Algılama Tekniği Ve Coğrafi Bilgi Sistemi Temel İlkeleri Ve Uygulama Teknikleri Uzaktan Algılama Tekniği Uzaktan algılama tekniğinin temelinde, yeryüzünden yansıyan elektromanyetik enerjinin uzaya yerleştirilmiş algılayıcılar (sensor) tarafından sayısal olarak algılanıp yeryüzündeki gözlem platformlarına gönderilmesi ve bunların radyometrik ve geometrik düzeltmeleri

32 12 yapıldıktan sonra bilgisayar ortamında renklere ve gri-renk tonlamasındaki parlaklık seviyelerine göre görüntüye dönüştürülmesi ve yorumlanması temeline dayanır (Altınbaş vd., 2003). Uzaktan algılama tekniğinde elektromanyetik enerji kaynağı güneş ya da elektromanyetik dalga üreten yapay bir cihaz olabilir. Uzaktan algılama tekniği, yeryüzüne ulaşıp yansıyan ve algılanan enerjinin kaynağına ve türüne göre aktif ve pasif olmak üzere iki temel başlık altında incelenir. Aktif uzaktan algılama tekniğinde enerji kaynağı uydu ya da uçak gibi taşıyıcı platformların sahip olduğu düzeneklerdir. Bu teknikte kullanılan enerji çeşidi mikrodalga boyutundaki enerjilerdir. Pasif uzaktan algılama tekniğinde ise enerji kaynağı güneştir ve gündüz saatlerinde ve açık havada görüntü alınabilmesi koşulu olan bu teknikte enerji çeşidi ise görünür bölgedeki mavi, yeşil, kırmızı dalga boyundaki elektromanyetik enerji ile insan gözü ile görülemez özellikli kızılötesi ve termal özellikli elektro manyetik enerjilerdir (Kurucu vd., 2004). Uzaktan algılama tekniğinin uygulanması dört esas ögeye dayanmaktadır. Bunlar; radyasyon ya da elektromanyetik enerji, atmosferik geçiş koridoru, elektromanyetik enerjinin soğurulması ya da yansıtılmasını gerçekleştiren doğal ögeler ve yansıyan ya da yayılan elektromanyetik enerjinin algılandığı algılama düzenekleri ile onları taşıyan platformlardır (Kurucu, 2002). Uzaktan algılama tekniği ile çalışmalar, cisimlerden yansıyan enerjinin algılayıcılar ile kaydedilmesi ve bunların sayısal görüntü şeklinde değerlendirmeleri temel prensibine göre yürütülmektedir. Her cismin kendine özgü yansıma veya enerji salma (emissive) özelliği vardır. Yeryüzünden yansıyan ışınların algılanması ise

33 13 daha çok uçak ve uydulara takılı kamera ve anten gibi algılama düzenekleri ile olmaktadır. Şekil Uzaktan algılama tekniğinin 4 temel ilkesi (Altınbaş vd. 2003). Uzaktan algılamanın temel kuralı, uzay boşluğunun belirli yörüngelerine yerleştirilmiş algılayıcıların görüntü alanına giren doğal ve yapay yeryüzü öğelerinin yüzeyinden yansıyan veya yüzeyinden salınan enerjinin algılanarak kayıt edilmesidir. Her cismin kendine özgü yansıma veya sıcaklık yayma özelliği vardır. Algılama düzenekleri, elektromanyetik tayfın değişik dilimlerinde (0,3 15 µm), cisimlerin özelliklerine göre yansıyan enerjiyi ayrımlı dalga boylarında kayıt ederek çalışırlar. Uzaktan algılama tekniğinde elektromanyetik enerji kaynağı güneş ya da elektromanyetik dalga üreten yapay bir cihaz olabilir. Güneş enerjisi kullanımı pasif uzaktan algılama tekniği olarak isimlendirilirken, yapay enerji kaynağı kullanımı ise aktif uzaktan algılama tekniği (radar) olarak tanımlanır (Kurucu vd. 2000).

34 Aktif Uzaktan Algılama Aktif uzaktan algılama atmosfer koşullarından etkilenmeyen mikrodalganın kullanıldığı ve enerji kaynağı ile algılayıcının aynı platformda yer aldığı düzeneklerle yapılır. Aktif mikrodalga algılayıcılar görüntü kaydeden ve etmeyenler olmak üzere ikiye ayrılmaktadırlar. Görüntü kaydeden aktif mikrodalga algılayıcılar olarak en iyi tanımlananlar RADAR lardır. Algılayıcı sistem, mikrodalga enerjiyi hedefe yollamakta ve bu yolladığı sinyalin geri saçılan miktarını kaydetmektedir. Geri saçılma miktarı objeleri birbirinden ayırt edebilmek için ölçülürken, aynı zamanda yollanan ve dönen sinyal arasındaki zaman farkı da hedef ve uydu arasındaki mesafeyi belirlemek için kullanılır. Mikrodalga algılaması sayesinde radar sistemlerinin en büyük avantajı bulut ve her türlü atmosfer koşullarından geçebilmesidir gündüz ve tüm hava koşullarında çalışıyor olmaları radarın en önemli iki özelliğidir. Aktif uzaktan algılamada kullanılan enerjinin dalga boyları, objelerin bu aralıklarda gösterdiği tepkilere göre değişmektedir (Kurucu vd. 2004) Pasif Uzaktan Algılama Pasif uzaktan algılama tekniğinde yüzeye çarparak yansıyan ışının kaynağı güneştir. Güneşten dünya atmosferine ve yeryüzüne ulaşan elektromanyetik enerjiyi, cisimler doku özelliklerine, büyüklüklerine ve doğada duruş konumlarına bağlı olarak farklı şiddetlerde ve dalga boylarındaki enerjiyi yansıtırlar. Özellikle bünyesinde su içeren ya da dokularında gözeneklilik özelliği bulunan cisimler daha düşük yansıma yaparlar. Bu nedenle, her cismin kendine özgü yansıma veya enerji salma

35 15 (emissive) özelliği vardır. Pasif uzaktan algılama tekniğinde alıcılar, elektromanyetik spektrumun görünebilir ( μm mavi, μm yeşil, μm kırmızı ve kızıl ötesi ( μm yakın kızıl ötesi; μm orta kızıl ötesi; 3-15 μm uzak kızıl ötesi veya termal) bölgelerindeki enerjiyi algılamaktadırlar. İnsan gözü sadece 0,4 0,7 μm dalga boyunda gelen enerjiyi algılayabilir, bunun dışındaki dalga boylarındaki verileri algılayamamaktadırlar. (Kurucu ve ark., 2000). Bu çalışmada IKONOS ve Landsat 5 uydu görüntüleri kullanılmıştır. Landsat 5 uydusunun özellikle bitkiler tarafından yansıtılan kızıl ötesi enerjiyi algılayabilmesi arazi bitki örtüsü haritalanması çalışmalarında işlevsel olarak kullanılmasına neden olmuştur Bitkiler, sahip olduğu bu özellik nedeniyle uydu görüntülerinde toprak, su, jeolojik yapı vb. diğer ögelerden oldukça kolay şekilde ayırt edilirler. Bunun yanı sıra bitkilerin yeryüzündeki konumları yani toprağa dik ya da paralel olma durumlarına göre bitkinin boyutları, yaprak şekilleri, hücre şekilleri, bitkideki su içeriği, toprağı örtme yüzdeleri gibi birçok faktör farklı yansıma değeri vermek suretiyle bu verilere uygun şekilde bitki türleri değerlendirilerek kendi içlerinde sınıflandırılmaları mümkün olmaktadır.(türkyılmaz,2005) Her bitkinin, kendine özgü farklı fizyolojik yapısı ve farklı hücre şekli ve farklı büyüme zamanına sahip olması, onların doğadaki yerlerinin ve yoğunluklarının, Uzaktan Algılama Tekniği ile kolayca saptanmasına yardımcı olmaktadır. Örneğin orman ya da maki-funda vb. doğal bitki

36 16 örtüsü sınırlarının belirlenmesi ya da haritalanması bu teknik yardımı ile kolaylıkla yapılabilmektedir. (Türkyılmaz,2005) Uydu Görüntülerinin Sınıflandırılması Ve Sınıflandırma Yöntemleri Yapılan bu çalışmada ekran sayısallaştırılması yöntemi ve kullanım şekillerinin ayırt edilmesinin yanı sıra uydu görüntüsü sınıflandırma yöntemi de kullanılmıştır. Sınıflandırma, uydu görüntülerinin çeşidine, tanımladıkları ögeye ve alınma zamanlarına bağlı olarak farklı yansıma özelliği gösteren piksellerin gruplandırılmaları işlemidir.(türkyılmaz,2005) Ekran sayısallaştırma yöntemi Uydu görüntülerinde objelerin dağılım alanlarının sınıflandırma yöntemleri kullanılarak belirlenebilmesinde yüksek çözünürlüklü uydu görüntülerinin uygulamasında sınırlamalar vardır. Örneğin ağaç şeklindeki objelerin bulunduğu arazilerde sınıflandırma yapılarak sonuca ulaşılamayabilinir. Bu gibi durumlarda, görüntü üzerinde ekran sayısallaştırılması yöntemi uygulanarak objelerin sınırları yada coğrafi dağılımları belirlenir. (Türkyılmaz,2006) Coğrafi Bilgi Sistemi Burrough ve McDonnell, 1998 e göre coğrafi bilgi sistemi; özel bir amaç için gerçek dünyaya ait mekansal verileri toplayan, depolayan, dönüştüren, analiz eden ve görüntüleyen güçlü bir araçtır. Coğrafik veriler yapılarına, içerdikleri verinin çeşidine bağlı olarak grafik ya da grafik olmayan veriler olmak üzere iki grupta incelenirler.

37 17 Grafik bilgiler; verinin yeri, şekli ve sınırları gibi verileri içermektedir. Bulundukları yerlerin koordinat bilgileri, çizgi ya da poligonu oluşturan noktalar ile belirtilir. Böylece ölçek ve alan bilgilerinin de sunulması olanağı vardır. Örneğin kadastral bilgilerde parsel sınırları, yol ya da varsa suyolları birer grafik veridir. Grafik olmayan bilgiler; grafik bilgilere ilişkilendirilmesi gereken metin özellikli öznitelik tanımlamaları grafik olmayan bilgileri oluşturur. Genelde grafik bilgileri tamamlar ve veri analiz ve sorgulamaları çalışmalarında kullanılırlar ve coğrafik veri ile ilişkilendirilmelerine bağlı olarak sorgulama, ya da veri analizi sonucunda grafik veriye ulaşılmasını sağlar. Örneğin kadastral bilgilerde parselasyon haritasının içerisindeki parsel numaraları, mülkiyet bilgileri ya da alan bilgileri grafik olmayan verileri oluşturur (Altınbaş vd. 2003). Bilgiler içeriklerine göre ise; mevcut, üretilebilen ve planlanan bilgi olmak üzere üç grup altında incelenir Mevcut Bilgiler kendi içerisinde; Sabit Bilgiler (Özel isimler), Değişken Bilgiler (İklim özellikleri) ve Birikimli Bilgiler (Nüfus bilgileri) olmak üzere üç ayrı grup altında incelenebilir. Üretilebilen Bilgiler mevcut bilgilerden yorumsal olarak üretilir. Örneğin; Yorum, koordinat vb. Planlanan Bilgi ise geleceğe yönelik bir iş akışını yada bunun gereği uygulamaları içerir. Örneğin, nazım plan, çevre düzeni planı vb bilgilerdir (.Türk yılmaz,2005) CBS, 5 temel bileşenden oluşmaktadır; Bilgi sisteminde kullanılan çeşitli formatlarda ve özelliklerdeki veriler,

38 18 Bilgilerin girileceği, analiz edileceği ve yazılımın kullanılacağı bir donanım, Bilgilerin analiz edileceği ve diğer işlemlerin yapılacağı bir CBS özellikli yazılım, Karar verme ve sistemi kullanacak uzman insan kaynağı, Kullanıcının ya da karar vericinin CBS uygulamalarında aşamalarını gerçekleştireceği bir yöntem. CBS nin tanım, içerik ve yetenekleri açısından konuya yaklaşıldığında klasik yöntemler ile yapılan çalışmalara göre bazı avantajlar sağladığı görülmektedir. Bilgi toplama yöntemlerinin çeşitliliği ve güvenilirliği ilk avantajıdır. Aynı işlemlerin tekrar edilmediği, zaman ve emek tasarrufunun sağlandığı, hata payının en aza indirildiği, hataların çok kolay ve hızlı bir şekilde düzeltildiği, bir görüntü yaratma işlemi ile çaba harcanmaksızın o görüntüye ait sayısal ve grafik değerlere ulaşılması, CBS metodolojisini uygulayan yazılımın yeteneklerinin sağladığı analiz yöntemleri, hazırlanan dosyaların taşınması, kopyalanması, başka çalışmalara uyarlanması, diğer CBS yazılımlarına çevirim olanağı vb. gibi avantajlar CBS tekniğinin tercih edilmesine neden olmaktadır (Turoğlu, 2000). Coğrafi Bilgi Sisteminin çalışabilmesi için tüm bileşenlerin eksiksiz olarak bir arada bulunması gerekmektedir. Bileşenlerin sağlanmasından sonra sistemin çalışma aşamaları gerçekleştirilir. Bir CBS de birinci aşama veri toplama ve bunların bilgisayara girilmesidir. Coğrafi Bilgi Sisteminde çalışma aşamaları aşağıdaki gibidir.(türkyılmaz, 2005)

39 19 a) Veri toplama: Coğrafik veriler toplanarak, CBS de kullanılmadan önce mutlaka sayısal yani dijital formata dönüştürülmelidir. Verilerin kağıt ya da harita ortamından bilgisayar ortamına dönüştürülmesi işlemi sayısallaştırma adı verilir. Modern CBS teknolojisinde bu tür işlemler büyük boyutlu projelerde tarama tekniği kullanılarak gerçekleştirilir. b) Veri yönetimi: CBS projelerinde veri hacimlerinin geniş ve ayrıntılı olması, bunun yanında birden çok veri gruplarının kullanılması durumunda Veri Tabanı Yönetim Sistemleri (Data Base Management Systems) verilerin saklanması, organize edilmesi ve yönetilmesine yardımcı olur. Veri tabanı yönetim sistemleri bir bilgisayar yazılımı olup, veri tabanlarını yönetir veya birleştirir. Birçok yapıda tasarlanmış veri tabanı yönetim sistemleri varsa da, CBS için en uygunu ilişkisel (relational) veri tabanı sistemidir.(türkylmaz,2005) c) Veri işleme: CBS projeleri için veri çeşitlerinin birbirine dönüşümü veya yorumlanması gerekebilir. Konumsal bilgiler farklı ölçeklerde olabilir. Tüm bu bilgiler birleştirilmeden önce aynı ölçeğe dönüştürülmelidir. CBS teknolojisi konumsal verilerin sorgulanması ve analizinde birçok veri, her türlü geometrik ve mantıksal işleme tabi tutulabilir.(türkyılmaz,2005) d) Veri sunumu: CBS teknolojisinde birçok coğrafik işlemin sonunda yapılanlar harita veya grafik gösterimlerle görsel hale getirilir. Haritalar, coğrafik bilgiler ile kullanıcı arasındaki en iyi iletişimi sağlayan

40 20 araçlardır. Haritalar, yazılı raporlarla, üç boyutlu gösterimlerle, fotoğraf görüntüleri ve çok ortamlı (multimedia) ve diğer çıktı çeşitleriyle birleştirilmektedir.(türkyılmaz,2005) Coğrafi analizler "Coğrafi Bilgilerin Analizi" nde amaç; oluşturulan coğrafi veri tabanının, amaca ve uygulama alanına göre kullanılması ve böylece kullanıcıların hedeflerine ulaşmasının sağlanmasıdır. (Fisher vd. 1992). Coğrafi Bilgi Sistemi ile ilgili yazılımlarda mevcut verilere sıralamalarındaki düzeylerine bağlı olarak özel isimler verilir. Veri analizleri ise tek ve çok katmanlı olarak iki şekilde uygulanabilmektedir.(şekil ) Şekil Çok katmanlı veri tabanında verilerin saklanması (www. Çok katmanlı veri tabanında, her bir veri sınıfı diğer veri ile katman mantığına göre veri tabanına girilir. Tek katmanlı verilerde ise tek sınıf ve bunun öznitelik leri yer alır. Her bir katman için tema analizi yapılarak örneğin tek başına taşlılık, ya da bünye haritası yapılabileceği

41 21 gibi, örneğin drenaj, taşlılık vb. istenilen birden fazla öznitelik bilgisi birlikte tanımlanarak sorgulama yapılabilir. Coğrafi Analizler ve Sorgulamalar birkaç şekilde yapılmaktadır; Coğrafi Sorgulama Coğrafi Analiz Ağ Analizi Sayısal Arazi Analizi Ölçme ve geometrik hesaplar İstatistik analiz Grid analizi Coğrafi analizler veri tabanlarına göre tek veya çok katmanlı olarak ayrılabildikleri gibi yapılan analizlerin cinsine ya da sorgulama şekline göre de sınıflandırılabilirler. Yeryüzünün herhangi bir yerindeki öğenin koordinat verileri tanımlanmış ise konumu biliniyor demektir. Elde olan bu verilerle varlığı tanımlayabilmek için öz nitelik bilgileri girilir ve ilişkilendirilir. Bu aşamadan sonra grafik ve grafik olmayan bilgiler veri yönetim sistemlerinde gerçekleşen temel işlevler ile sorgulanabilir. Veri tabanlarındaki topolojik verilerin, konum ve komşuluk içeren verilerin analiz, birbirleri ile ilişkileri konu edilerek yeni üretimlere ulaşabilinir. Aynı yöreye ait veri katmanlarındaki grafik ve non-grafik bilgiler koordinat birliği içerisinde birbiriyle birleştirilir. Klasik yöntemlerle bu işlem zor ve hata oranı oldukça yüksektir. Veri analizlerini yaparken bir model oluşturmak gereklidir. Bu model

42 22 çerçevesinde sorgulama yapılmalıdır. Çünkü veri tabanı çok katmanlı olarak düzenlenmeli ve hiç bir veri göz ardı edilmeden çalışılmalıdır. Konumsal analizler, Yakınlık (Mesafe), Birleştirme- Katılım ve Sınır ya da çizgi işlemleri olmak üzere 3 grup altında incelenir (Yomralıoğlu 2000). Yakınlık (Mesafe) Analizleri; Bir coğrafi öğenin çevresindeki diğer öğelere olan mesafesinin irdelenmesi işlemidir. Nokta, Çizgi ya da alan bilgisine sahip poligonlara belirli mesafeler tanımlayarak, objeler etrafına tamponlar atılması temeline dayanır. Örneğin Yerleşim alanı poligonuna yakın sanayi bölgesi olmaya uygun toprak gruplarını göstermesi istenilebilir. Bir sulama kanalı sağ ve solundaki 500 m içerisindeki sulanan alanların hangi toprak gruplarında olduğu istenebilir. Birleştirme Katılım Analizi; vektör özelikli katmanların kullanıcı tarafından tanımlanabilir (amaca yönelik) bir model çerçevesinde birleştirilmeleri işlemidir. Bir sorgulama planı hazırlanarak veriler bir dizi analiz işleminden geçirilir ve ulaşılacak hedef veri (yeni üretim) belirlenir. İlişkilendirilecek veriler belirlenerek birleştirme yöntemi belirlenir ve buna göre poligonlar ve bağlı tablolar birleştirilir.(türkyılmaz, 2005) 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Araştırma materyali Kaynaklar(Buca/İzmir) çevresinin 4x4m çözünürlüklü, İkonos uydusu çok bantlı tarayıcı görüntüsü, 30x30 çözünürlüklü Landsat-5

43 23 uydu görüntüleri, M.T.A. İzmir Bölge Müdürlüğünden 1/ ölçekli jeoloji haritaları, T.C. Harita Genel Komutanlığından 1/ ölçekli sayısal eş yükselti haritaları, İller Bankasından sağlanan 1/1.000 ölçekli hali hazır planlar, Tarım Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünden Toprak Haritaları, Devlet Su İşlerinden 1/ ölçekli topografik haritalar kullanılmıştır. Araştırmada elde edilen verilerin sorgulanmasında ve tematik harita yapımında, CBS(Coğrafi Bilgi Sistemi) özellikli bir yazılım (Geomedia professional 5,0), uydu görüntülerinin işlenmesinde image analyst ve microstation yazılımlarından yararlanılmıştır Araştırma Yöntemi Araştırmanın yürütülmesinde Kaynaklar Beldesi ve çevresinin toprak haritası sayısallaştırılarak farklı toprak sınırları belirlenmiştir. Çalışma alanının İzmir Orman Bölge Müdürlüğünden sağlanan 1/25000 ölçekli bitki örtüsü dağılımını gösteren mescere Haritası geomedia yazılımında sayısallaştırılarak alandaki mevcut türler saptanmıştır. Bu türlerin sınırları, istedikleri toprak ve arazi özelliklerine ait veriler CBS özellikli yazılım olan geomediada katman mantığına göre girilerek yapılacak sorgulamalar için veri tabanı oluşturulmuştur. Aynı işlem sayısallaştırılması, yapılan toprak grup haritasında bulunan büyük toprak grubu özellikleri içinde veri tabanı oluşturulmuştur. Çalışma alanında yer alan toprakların, toprak ve arazi özellikleri ile bu toprak gruplarında var olan veya yetişebilecek bitki örtüsü türlerinin toprak ve arazi istekleri arasındaki ilişki geomedia yazılımında sorgulama yapılarak

44 24 belirlenmiştir. Sorgulamalarla belirlenen her bir ilişki için tematik haritalar üretilmiştir. Sonuçta araştırma alanında yer alan her bir toprak grubunda en iyi yetişebilecek doğal bitki örtüsü türleri, yer örtücüler, maki ve çalı grupları ile ağaç ve ağaççık türleri belirlenmiştir. İleride bu alanda yapılacak olan ağaçlandırma çalışmalarında elde edilen bu verilerden yararlanarak ağaçlandırma çalışmaları en uygun ve sağlıklı bir şekilde yapılabilecektir. 4.BULGULAR 4.1. Araştırma Alanının Coğrafi Yapısı Ve İklim Özellikleri Araştırma alanı olarak seçilen Kaynaklar Beldesi Ege Bölgesinde İzmir İli-Buca İlçesine bağlı bir yerleşim alanıdır. Kaynaklar ın bağlı olduğu Buca ilçe merkezi, İzmir in 9 km. güneydoğusunda bir plato üzerinde ve Nif dağının güney eteklerindedir. Yüzölçümü 180 km², denizden yüksekliği ise 38 m. dir. Buca ilçesi nüfus artışı yönünden Türkiye nin en hızlı gelişen ilçeleri arasında yer alır ve Kaynaklar beldesi de, Buca ya 4 km. uzaklıkta, 2000 nüfus sayımına göre nüfusu 3755 kişidir. Genel yapısı ile daha çok kırsal yerleşim alanı niteliklerinde olan beldedir. İzmir kent merkezine 13 km. uzaklıktadır. Kırsal özelliğin ağır bastığı Kaynaklar ın önümüzdeki 10 yıl içerisinde ileri boyutlarda göç alması beklenmektedir (Kaynakla İmar Planı Araştırma Raporu, 2001). Bu göçün en büyük nedeni, ilçe merkezinde yayılarak gelişen İzmir Metropolünün yarattığı baskı ve etkidir. Halen rekreasyonel amaçla

45 25 kullanılan yöre, artan oranlarda doğal çevre standardı yüksek birinci konut alanı olarak kullanılmaktadır. Şekil Kaynaklar Beldesi Bölgesel konum,ulaşım bağlantıları (Kaynaklar İmar Araştırma Raporu) Yazların sıcak ve kurak, kışların ılık ve yağışlı geçtiği tipik Akdeniz ikliminin kıyı ege alt iklim tipinin özelliklerini taşır yıllık ortalama yağış 540 mm. olup en yoğun yağış kasım ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama göreli rutubet %58 olarak saptanmıştır Jeomorfolojik Yapı ve Topoğrafik Konum Kaynaklar Beldesi İzmir in doğusunda Kemalpaşa Nif dağının batı yamacında konumlanmış bir yerleşim alanıdır metreler arasında olup merkez 345 metredir. Kaynaklar yerleşim alanı ve yakın

46 26 çevresindeki konut alanlarında eğim sorunu yoktur, konut alanlarının bitimi itibaren başlayan ormanlık alanlar beldeyi çevrelemektedir. Kaynaklar beldesi, Tahtalı barajının uzun mesafeli koruma alanı içerisinde yer alır. Bu nedenle burada yapılacak imar ve inşaat etkinlikleri, onanmış su koruma alanları, çevre düzeni planı ve uygulama planı kararlarına uygun olmalıdır. Ayrıca bu alanda yeni yerleşim birimlerine ve toplu konut alanlarına izin verilmemelidir. Bu alandaki mevcut konutlar, toplu yerleşim ve turistik tesisler atık sularını çevreye bırakamazlar. Kaynaklar beldesi sınırları içinde iki ayrımlı litolojik birim ayırt edilir: Bunlar ayrımlı özellikteki litolojileri içeren temel kayaç niteliğindeki Kretase yaşlı filiş formasyonları ile neojen yaşlı karasalgölsel çökellerdir (Şekil 3.7). Yerleşimin bulunduğu bölümde Kretase yaşlı ve filiş özelliği gösteren killişist-mikaşist-kil-silt ardalanması (f1) ile daha engebeli alanlarda kireçtaşı-radyolarit-kiltaşı-silttaşı ardalanması (f2) kendini gösterir. Göl alanlarının bulunduğu kesimlerde Neojen dönemine ait çakıl-kil-kum-marn-tüf ardalanması (n1) yanında, çakıltaşıkireçtaşı ardalanmasına (n2) rastlanılmaktadır. Çalışma yöresi Türkiye Deprem Bölgeleri haritasında, 1. derece tehlikeli kuşak içinde yer almaktadır ve bu alan, İzmir körfezinden Torbalı ya kadar uzanan bir çöküntü çukuru içinde İzmir merkezli depremlerin etki alanı içinde bulunmaktadır (İller Bankası Jeoloji Raporu, 2001).

47 Hidrojeoloji Kaynaklar beldesi doğu bölümü ormanlık alandan kaynaklanan Gürlek deresi, yerleşim alanından geçen Sazak deresi ile birleşerek, güneybatıya doğru ve Tahtalı deresi şeklinde isimlendirilir ve sularını Tahtalı barajına boşaltır. Bu iki ana dereye bağlanan birçok yan dereler bulunmaktadır. 4.4.Toprak Özellikleri Kaynaklar yöresinde yaygın olarak bulunan toprak grupları ve özellikleri, arazi çalışmaları ile Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından üretilen toprak haritalarından yararlanılarak belirlenmiştir. Araştırma alanın içinde bulunduğu küçük menderes havzası daki farklı toprak grupları ve arazi özelliklerinin belirlemesinde a eğim bünye kriterleri baz alınmış ve her bir kriterde kendi içersinde sınıflara ayrılmıştır.

48 Eğim haritası: Eğim haritalarında; düz ve düze yakın alanlardaki eğim %0-2 arasında olup, A ile sembolize edilir.%2-6 arasındaki eğime sahip alanlar ise hafif eğimli alan olup B ile sembolize edilir. C ise %6-12 eğime sahip, orta eğimli arazileri temsil ederken,%20-30 ile çok dik eğime sahip alanlar E,%30 ve üstünde eğme sahip sarp alanlar ise F ile ifade edilirler. Eğim: Düz ve düze yakın A %0 2 Hafif B %2 6 Orta C %6 12 Dik D %12 20 Çok Dik E %20 30 Sarp F %30+