Prof. Dr. Erdal M. Ünsal. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü Öğretim Üyesi İKTİSADİ BÜYÜME. Genişletilmiş 2.

Transkript

1 Prof. Dr. Erdal M. Ünsal Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü Öğretim Üyesi İKTİSADİ BÜYÜME Genişletilmiş 2. Baskı Ankara, 2016

2 Erdal M. Ünsal İktisadi Büyüme BB101 Yayınları: Baskı: Ocak 2016; 1. Baskı: Ekim 2007 (İmaj Yayınları) ISBN 13: Copyright 2015, BB101 Yayınları Tüm hakları saklıdır. Hiçbir şekilde tamamı veya herhangi bir parçası yayınevinin yazılı izni olmaksızın fotokopiyle veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Bunu yapanlar veya buna teşebbüs edenler hakkında kanunî takibat yaptırma hakkı saklıdır. Kapak Tasarımı: Muhsin Doğan Baskı: Tarcan Matbaası Adres: Zübeyde Hanım Mah.Samyeli Sok. No: 15, İskitler, Ankara Telefon: (312) Faks: (312) Sertifika No: Adres: Dr. Mediha Eldem Sok. No: 68/9, Kızılay, Ankara Telefon/Faks: (312) Web: Sertifika No: BB101 Yayınları, bir Ekşi Kitaplar markasıdır.

3 ÖZET İÇİNDEKİLER 1 GİRİŞ 2 ÖNCÜ BÜYÜME MODELLERİ 3 HARROD-DOMAR MODELİ: MODERN BÜYÜME TEORİSİNİN BİRİNCİ DALGASI 4 TEMEL SOLOW MODELİ: SERMAYE BİRİKİMİ VE BÜYÜME 5 TEMEL SOLOW MODELİNİN BAZI UZANTILARI 6 GENEL SOLOW MODELİ: TEKNOLOJİK İLERLEME VE BÜYÜME 7 İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ: BÜYÜME TEORİSİNDE ÜÇÜNCÜ DALGA 8 TEKNOLOJİNİN YAYILMASI VE BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ iii

4 İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 GİRİŞ NOMİNAL HASILA ve REEL HASILA NOMİNAL HASILA REEL HASILA FERT (KİŞİ) BAŞINA REEL HASILA İKTİSADİ BÜYÜME BÜYÜME VERİLERİ DÜNYA BÜYÜME VERİLERİ ÜLKELERİN BÜYÜME VERİLERİ BÜYÜMENİN STİLİZE GERÇEKLERİ BÜYÜME TEORİSİNİN GELİŞİMİ KİTABIN PLANI ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER BÖLÜM 2 ÖNCÜ BÜYÜME MODELLERİ ADAM SMITH: İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME İŞBÖLÜMÜ İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME KURUMSAL UNSURLAR ve BÜYÜME MALTHUS UN BÜYÜME MODELİ: NÜFUS ve BÜYÜME TOPLAM ÜRETİM FONKSİYONU NÜFUS BÜYÜME FONKSİYONU DENGE NÜFUS BÜYÜKLÜĞÜ ve YAŞAM STANDARDI MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ DAVID RICARDO: AZALAN VERİMLER-BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME....60

5 2.3.1 ÜCRET TEORİSİ RANT TEORİSİ BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ MARX-FELDMAN BÜYÜME MODELİ İ MODELİN VARSAYIMLARI MODELİN ÇÖZÜMÜ MODELİN ÜNSAL VERSİYONU JOSEPH SCHUMPETER: YENİLİKLER ve BÜYÜME YENİLİKLER ve YARATICI YIKIM GİRİŞİMCİLER İKTİSADİ BÜYÜME ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI BÖLÜM 3 HARROD-DOMAR MODELİ: MODERN BÜYÜME TEORİSİNİN BİRİNCİ DALGASI MODELİN TARİHSEL GELİŞİMİ MODELİN VARSAYIMLARI GEREKLİ BÜYÜME HIZI DOĞAL BÜYÜME HIZI GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK MODELİN İKTİSADİ KALKINMA AÇISINDAN SONUÇLARI SERMAYE BİRİKİMİNİN İKTİSADİ KALKINMADAKİ ROLÜ İKİ AÇIK MODELİ MODELİN BÜYÜME TEORİSİNDE YOL AÇTIĞI GELİŞMELER ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI EK: GEREKLİ VE DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK: FORMEL BİR ANALİZ BÖLÜM 4 TEMEL SOLOW MODELİ: SERMAYE BİRİKİMİ VE BÜYÜME 109 v

6 4.1 MODELİN YAPISI MAL ARZI MAL TALEBİ SERMAYE BİRİKİMİ SOLOW DİYAGRAMI DEĞİŞTİRİLMİŞ SOLOW DİYAGRAMI MODELİN COBB-DOUGLAS ÇÖZÜMÜ MUKAYESELİ STATİK TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ NÜFUS ARTIŞ HADDİNİN DEĞİŞMESİ YIPRANMA HADDİNİN DEĞİŞMESİ SERMAYE STOKUNUN DEĞİŞMESİ GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUM TEMEL SOLOW MODELİ ve BÜYÜME ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER BÖLÜM 5 TEMEL SOLOW MODELİNİN BAZI UZANTILARI YAKINSAMA YAKINSAMA DİNAMİĞİ KOŞULSUZ YAKINSAMA KOŞULLU YAKINSAMA ALTIN KURAL HÜKÜMET ve BÜYÜME AÇIK EKONOMİDE BÜYÜME FAKİRLİK TUZAKLARI ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER BÖLÜM 6 GENEL SOLOW MODELİ: TEKNOLOJİK İLERLEME VE BÜYÜME TEKNOLOJİK İLERLEMENİN TÜRLERİ vi

7 6.2 GENEL SOLOW MODELİ MUKAYESELİ STATİK ANALİZ TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ ETKİNLİĞİN ARTMASI: BÜYÜME PRİMİ TEKNOLOJİK İLERLEMENİN HIZLANMASI DÜZELTİLMİŞ ALTIN KURAL BÜYÜME MUHASEBESİ BEŞERİ SERMAYE ve BÜYÜME DOĞAL KAYNAKLAR ve BÜYÜME ARAZİ ve BÜYÜME YENİLENEMEZ KAYNAKLAR ve BÜYÜME ARAZİ, YENİLENEMEZ KAYNAKLAR ve BÜYÜME GENEL MODEL ve İKTİSADİ BÜYÜME ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER BÖLÜM 7 İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ: BÜYÜME TEORİSİNDE ÜÇÜNCÜ DALGA AK MODELİ ARROW-ROMER MODELİ: YAPARAK ÖĞRENME ve BİLGİ YAYILMA HİPOTEZİ LUCAS MODELİ: BEŞERİ SERMAYE ve BÜYÜME ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME ve BÜYÜME ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME MODELLERİNİN REKABETÇİ OLMAMASI ROMER İN ÜRÜN ÇEŞİTLİLİĞİ MODELİ AGHİON-HOWİTT İN ÜRÜN NİTELİĞİ MODELİ ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER BÖLÜM 8 TEKNOLOJİNİN YAYILMASI VE BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ 265 vii

8 8.1 TEKNOLOJİNİN YAYILMASI MODEL DURAĞAN DURUM MUKAYESELİ STATİK ANALİZ BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ COĞRAFYA KÜLTÜR TİCARET-ENTEGRASYON KURUMLAR ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI TEMEL SONUÇLAR 287 PROBLEMLER ve CEVAPLARI 289 KAYNAKÇA 317 KAVRAM DİZİNİ 323 viii

9 ÖNSÖZ Bu kitap, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi nde ve diğer üniversitelerin İktisadi ve İdari Bilimler Fakültelerinde okutulan İktisadi Büyüme dersine yönelik yardımcı bir ders kitabı olarak hazırlanmıştır. Okuyucuya iktisadi büyüme teorisinin temel çerçevesini sunmayı amaçlayan bu kitaptan, KPS sınavına ve iş sınavlarına hazırlanan öğrenciler de yararlanabilirler. İktisadi büyüme teorisi, iktisat teorisinin insan refahını en fazla etkileyen bir bölümüdür yılı sonrasında geliştirilen içsel büyüme yaklaşımının mimarlarından biri olan ve 1995 yılı Nobel İktisat Ödülü nü kazanan Robert Lucas, bu hususu aşağıdaki sözlerle vurgulamıştır: Hindistan hükümetinin, Hint ekonomisinin Mısır ya da Endonezya ekonomileri gibi büyümesine yol açmak için yapabileceği bir şeyler var mıdır? Varsa, bunlar tam olarak nedir? Yoksa, Hindistan ın bu duruma neden olan doğası hakkında ne biliyoruz? Bu gibi soruların içerisindeki insan refahı ile ilgili sonuçlar, kelimenin tam anlamıyla olağanüstüdür: İnsan bu soruları bir kez düşünmeye başlayınca başka bir şey düşünmesi çok zordur (Lucas, 1988). Bu yönüyle bakıldığında bu kitap, iktisadi büyümenin belirleyicileri konusunda bilgi sahibi olmak isteyen alan dışı kişiler için de bir anlam ifade edebilir. Bu kitabı okumak-anlamak için, ilk bakışta göründüğünün tersine mate-matik bilmeye gerek yoktur. Kitabın bu özelliği şüphesiz bir tesadüf değildir: Büyüme teorisi iktisatta matematiğin en yoğun kullanıldığı alanlardan biri olmakla beraber, bu kitap yazılırken matematiksel çözüm tekniklerinin kısa yolları kullanılmıştır. Bu açıdan bakıldığında, bu kitaptan yararlanmak için dört işlemi bilmek (hemen hemen) yeterlidir. Sekiz bölümden ibaret olan bu kitabın Giriş başlıklı birinci bölümünde, temel kavramlar ve veriler üzerinde durulmaktadır. Kitabın Öncü Büyüme Modelleri başlıklı ikinci bölümünde, iktisat biliminin kurucusu Adam Smith ten (1776) Joseph Schumpeter e (1942) kadar büyüme konusunda geliştirilen analizler incelenmektedir. Kitabın üçüncü bölümünde, John Maynard Keynes in Genel Teori de (1936) geliştirdiği piyasa mekanizması kendiliğinden tam istihdamı sağlayamaz tezinin büyüyen bir ekonomideki geçerliliğini araştıran Harrod-Domar büyüme modeli-modern büyüme teorisinin birinci dalgası açıklanmaktadır. ix

10 Kitabın Temel Solow Modeli (Bölüm 4), Temel Solow Modelinin Bazı Uzantıları (Bölüm 5) ve Genel Solow Modeli (Bölüm 6) başlıklı bölümlerinde, okuyucuya Solow büyüme modeli-modern büyüme teorisinin ikinci dalgası tanıtılmaktadır. Kitabın İçsel Büyüme Modelleri: Modern Büyüme Teorisinin Üçüncü Dalgası başlıklı yedinci bölümünde, 1985 yılı sonrasında gündeme gelen içsel büyüme teorisi incelenmektedir. Kitabın Teknolojinin Yayılması ve Büyümenin Temel Belirleyicileri baş-lıklı sekizinci bölümünde, önce gelişmiş ülkelerde üretilen teknolojilerin gelişmekte olan ülkelere yayılması hususu basit bir içsel büyüme modeli itibariyle açıklanmaktadır. Bunu iktisadi büyümenin temel belirleyicilerine-modern büyüme teorisinin dördüncü dalgasına ilişkin açıklamalar izlemektedir. Kitap önceki sekiz bölümde yapılan açıklamalardan çıkan temel sonuçların ele alındığı Temel Sonuçlar başlıklı kısa bir değerlendirme ile sona ermektedir. Kitabın bazı bölümlerinin sonunda, Özet-Temel Kavramlar-Çalışma Soruları üçlüsünün yanı sıra problemlere de verilmiştir. Bu problemlerin cevapları ise, kitabın sonunda yer almaktadır. Kitabın bu ikinci baskısında, kitabın daha fazla okuyucu dostu olmasını amaçlayan çok sayıda değişiklik yapılmıştır. Bu bağlamda üç husus vurgulanabilir. Bunlardan ilk ikisi, altıncı ve yedinci bölümdeki beşeri sermaye ve Romer in ürün çeşitliliği modeli analizlerinin basitleştirilmiş olmasıdır. Ayrıca dördüncü ve yedinci bölümlerde yeni problemlere yer verilmiştir. Bu kitaba yönelik çalışmalarımı ilgi ve sabırla destekleyen sevgili eşim İnci ye, her zaman olduğu gibi yine teşekkür borçluyum. Erdal M. Ünsal Ankara, Aralık 2015 x

11 BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1 NOMİNAL HASILA ve REEL HASILA NOMİNAL HASILA REEL HASILA FERT BAŞINA REEL HASILA İKTİSADİ BÜYÜME BÜYÜME VERİLERİ DÜNYA BÜYÜME VERİLERİ ÜLKELERİN BÜYÜME VERİLERİ BÜYÜMENİN STİLİZE GERÇEKLERİ BÜYÜME TEORİSİNİN GELİŞİMİ KİTABIN PLANI ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER

12

13 Bu bölümde önce nominal hasıla, reel hasıla, fert başına hasıla ve iktisadi büyüme kavramları açıklanacaktır. Daha sonra büyüme verileri değerlendirilecektir. Bunu stilize büyüme gerçeklerine ve iktisadi büyüme teorisinin gelişimine ilişkin açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak kitabın planı üzerinde durulacaktır. 1.1 NOMİNAL HASILA ve REEL HASILA NOMİNAL HASILA Bir ülkenin sınırları içinde belirli bir yılda üretilen nihai malların, üretildikleri yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine nominal gayri safi yurtiçi hasıla (nominal gross domestic product, nominal GDP) denir. Örneğin sadece ekmek ve elma üretilen hayali Serengeti ülkesinin sınırları içinde 2015 yılında adet ekmek ve kilo elma üretildiği, 2015 yılında ekmeğin ve elmanın piyasa fiyatlarının da sırasıyla 0,6 TL ve 2 TL olduğu kabul edilirse, Serengeti ülkesinde 2015 yılı nominal gayri safi yurtiçi hasıla veya kısaca nominal hasıla TL dir. Nominal Hasıla = (ekmeğin piyasa değeri) + (elmanın piyasa değeri) = (üretilen ekmek miktarı x ekmeğin piyasa fiyatı) + (üretilen elma miktarı x elmanın piyasa fiyatı) = ( x 0,6 TL) + (1.000 x 2 TL) = 8000 TL Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların miktarları ve cari yıl piyasa fiyatları sırasıyla Qi ve Pi ile gösterilirse, nominal hasıla aşağıdaki gibi ifade edilebilir: Nominal GDP = QiPi, i = 1...n (1.1) 3

14 1.1.2 REEL HASILA Bir ülkenin sınırları içinde belirli bir yılda üretilen nihai malların temel bir yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine, reel gayri safi yurtiçi hasıla (real gross domestic product, reel GDP) veya kısaca reel hasıla denir. Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların miktarları Qi, temel yıl fiyatları PBi ile gösterilirse, reel hasıla aşağıdaki gibi ifade edilebilir: Reel GDP = Qi PBi, i = 1...n (1.2) Reel GDP kavramı, sadece ekmeğin ve elmanın üretildiği Serengeti ülkesi itibariyle Tablo 1.1 de örneklendirilmiştir. Tablonun incelenmesinden anlaşılacağı gibi, 2013 yılında adet ekmek ve 500 kilo elmanın üretildiği ve bu malların cari yıl piyasa fiyatlarının 0,4 TL ve 1 TL olduğu temsili ülkede, 2013 yılında nominal GDP TL dir: (8.000 x 0,4 TL) + (500 x 1 TL) = TL yılına kıyasla hem üretilen ekmek ve elma miktarının hem bu malların piyasa fiyatlarının artmış olduğu 2014 yılında ise, nominal GDP 5700 TL ye yükselmiştir: (9.000 x 0,5 TL) + (800 x 1,5 TL) = TL. Aynı nedenlerle nominal GDP 2015 yılında TL düzeyine ulaşmıştır: ( x 0,66 TL) + (1.000 x 2 TL) = TL. Buna karşılık, 2013 yılı temel yıl alınarak hesaplanan (her yıl üretilen malların piyasa değerini 2013 yılı piyasa fiyatları ile ifade eden) reel GDP, 2014 ve 2015 yıllarında sırasıyla TL ve TL düzeyinde gerçekleşmiştir: (9.000 x 0,4 TL) + (800 x 1 TL) = TL. ( x 0,4 TL) + (1.000 x 1 TL) = TL.

15 Tablo 1.1 Reel GDP Miktar Fiyat Miktar Fiyat Miktar Fiyat Ekmek ,4 TL ,5 TL ,6 TL Elma TL 800 1,5 TL TL Nominal GDP TL TL TL Reel GDP TL TL TL Mal ve hizmetlerin değerini üretimin yapıldığı yılın-cari yılın fiyatları yerine, temel bir yılın fiyatları üzerinden ifade eden reel hasıla, nominal hasılanın tersine, piyasa fiyatlarında zaman içinde meydana gelen değişmelerin üretilen malların ve hizmetlerin piyasa değeri üzerindeki etkisini bertaraf eden bir kavramdır. Dolayısıyla nominal hasılanın tersine reel hasıla, bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen malların miktarında zaman içinde meydana gelen değişmeleri yansıtan bir büyüklüktür. 1.2 FERT (KİŞİ) BAŞINA REEL HASILA Reel hasılanın nüfusa oranına fert (kişi) başına reel hasıla (per capita real product) denir. Örneğin Tablo 1.1 deki hayali Serengeti ülkesinde 2013 yılında nüfusun 100 kişi olduğu varsayılırsa, 2013 yılında fert başına reel hasıla 3.700/100 = 37 TL dir. Benzer biçimde 2014 ve 2015 yıllarında nüfusun 102 ve 104 kişi olduğu kabul edilirse, fert başına reel hasıla sırasıyla 4.400/102 = 43 TL ve 5.000/104 = 48 TL olarak hesaplanır. Kişi başına reel hasıla diye de nitelendirilen fert başına reel hasıla, kişilerin yaşam standartlarını etkileyen unsurlardan sadece birisidir. Ancak kişilerin yaşam standartlarını etkileyen yaşam süresi-gelir dağılımı-suç oranı-çevre kirliliği-tatil süresi ve özgürlük gibi diğer unsurları ölçmek ve/veya ağırlıklandırmak çok zordur. Bu yüzden iktisatçılar bir ülkedeki yaşam standartını fert başına reel hasıla kriteri bazında değerlendirirler.

16 Bir ülkedeki yaşam standardını fert başına reel hasıla kriteri bazında iki farklı biçimde değerlendirmek mümkündür. Bunlardan birincisi ülkede fert başına reel hasılanın zaman içinde nasıl değiştiğine bakmaktır. İkincisi ise, ülkenin fert başına hasılasını diğer ülkelerin fert başına hasılaları ile karşılaştırmaktır. Böyle bir karşılaştırma yapmak için, ülkelerin ulusal para birimi cinsinden hesaplanan fert başına hasıla değerlerini, bir ülkenin para birimi (örneğin ABD doları) cinsinden ifade etmek gerekir. Bu bağlamda 2015 yılında fert başına hasılanın A ülkesinde ve B ülkesinde sırasıyla dolar ve dolar düzeyinde olması, 2015 yılında A ülkesindeki bir kişinin B ülkesindeki bir kişiden ortalama olarak 6 kat daha iyi yaşadığı anlamına gelir, $/5.000$ = 6. Fert başına hasıla kriterine dayalı ülkeler arası refah kıyaslamalarının anlamlı olabilmesi için, 1 doların farklı ülkelerdeki satın alma gücünün aynı olması gerekir. Örneğin yukarıdaki temsili örnekte 1 doların A ülkesindeki ve B ülkesindeki satın alma gücünün aynı olması gerekir. Bunu sağlamanın yolu ise, ulusal para cinsinden fert başına hasılayı dolara dönüştürme işleminde piyasa döviz kuru-cari döviz kuru yerine satın alma gücü paritesi döviz kurunu kullanmaktır. Zira belirli bir sepetin her iki ülkedeki fiyatını dolar bazında eşitleyen döviz kuru demek olan satın alma gücü döviz kuru paritesi (purchasing power parity exchange rate) üzerinden yapılan bir dönüştürme işlemi, 1 doların her iki ülkedeki satın alma gücünü tanım gereği eşitler. Örneğin eğer bir fincan Starbucks kahvenin fiyatı ABD de ve Türkiye de 3 dolar ve 6 TL ise, 1 fincan Starbucks kahveden oluşan bir sepetin her iki ülkedeki fiyatını eşitleyen döviz kuru-satın alma gücü döviz kuru paritesi 1 dolar = 2 TL dir. Bu döviz kuru üzerinden 1 doların ABD deki ve Türkiye deki satın alma gücü bir fincan Starbucks kahvedir ve dolayısıyla da aynıdır. Bazı ülkelerin satın alma gücü paritesi döviz kuru üzerinden hesaplanan 2005 yılı fert başına hasıla verileri Tablo 1.2 de gösterilmiştir dolarlık fert başına hasıla düzeyi ile dünyanın en zengin ülkesi konumunda olan Lüksemburg un yer almadığı Tablo 1.2 de dikkati çeken ilk husus, en zengin ülkelerle en fakir ülkeler arasındaki farktır: Somali-Tanzanya- Etiyopya-Nijer-Nijerya-Çad-Bengladeş-Pakistan ve Gana gibi fert başına hasıla düzeyi 600$-2.600$ olan ülkeler, en zengin ülkelerden ABD nin sahip olduğu fert başına hasılanın (41.399$) sadece % 1,5 ila % 6,2 si kadar bir hasılaya sahiptirler. Bir başka deyişle ABD. deki bir kişi en fakir ülkelerdeki bir kişiden ortalama olarak 67 ila 16 kat daha yüksek bir yaşam standardına sahiptir, 100/1,5 = 67 ve 100/6,2 = 16.

17 Tablo Yılı Fert (Kişi) Başına Hasıla Verileri (Satın Alma Gücü Paritesi Döviz Kuru, ABD Doları) Norveç Tunus ABD Türkmenistan Kanada Türkiye Hong Kong Makedonya İsviçre Kolombiya Japonya Çin Singapur Cezayir Tayvan Ukrayna Avrupa Birliği Dominik Danimarka Peru Avusturya Filipinler Hollanda Endonezya Almanya Hindistan Fransa Gana İspanya Kamerun Portekiz Bangladeş Yeni Zelanda Kenya İsrail Ruanda Güney Kore Afganistan Arjantin Nijerya Güney Afrika Zambiya 931 Şili Nijer 872 Rusya Etiyopya 823 Meksika Yemen 751 Brezilya Tanzanya 720 Tayland Somali 600 Kaynak IMF, World Economic Outlook, April 2006.

18

19 BÖLÜM 2 ÖNCÜ BÜYÜME MODELLERİ 2.1 ADAM SMITH: İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME İŞBÖLÜMÜ İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME KURUMSAL UNSURLAR ve BÜYÜME MALTHUS UN BÜYÜME MODELİ: NÜFUS ve BÜYÜME TOPLAM ÜRETİM FONKSİYONU NÜFUS BÜYÜME FONKSİYONU DENGE NÜFUS BÜYÜKLÜĞÜ ve YAŞAM STANDARDI MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ DAVID RICARDO: AZALAN VERİMLER-BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME ÜCRET TEORİSİ RANT TEORİSİ BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ MARX-FELDMAN BÜYÜME MODELİ MODELİN VARSAYIMLARI MODELİN ÇÖZÜMÜ MODELİN ÜNSAL VERSİYONU JOSEPH SCHUMPETER: YENİLİKLER ve BÜYÜME YENİLİKLER ve YARATICI YIKIM GİRİŞİMCİLER İKTİSADİ BÜYÜME ÖZET...76 TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI

20

21 Bu bölümde iktisadi büyüme konusundaki öncü analizler incelenecektir. Bu bağlamda önce iktisat biliminin kurucusu İngiliz iktisatçı Adam Smith in ( ) işbölümünün iktisadi büyümedeki rolünü vurgulayan görüşleri açıklanacaktır. Bunu Thomas R. Malthus un ( ) nüfus unsuruna ve David Ricardo nun ( ) azalan verimler kanununa ve bölüşüme dayalı görüşleri izleyecektir. Bu bölümde daha sonra Rus mühendis Alexandrovich Feldman ın ( ) sermaye birikiminin iktisadi büyümedeki rolünü değerlendiren analizi açıklanacaktır. Bu bölümde son olarak Avusturyalı iktisatçı Joseph Schumpeter in ( ) iktisadi büyümeyi yenilikler ve eksik rekabet unsurları üzerinden açıklayan görüşlerine yer verilecektir. 2.1 ADAM SMITH: İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME İktisadi büyüme olgusunu inceleyen ilk iktisatçı, iktisat biliminin babası sayılan Adam Smith dir. Adam Smith in 1776 yılında yayınlanan Milletlerin Zenginliğinin Doğası ve Nedenleri Üzerine Bir Deneme başlıklı eserinde geliştirdiği büyüme modeli, (18. yüzyılın ortalarında kendi ülkesi İngiltere de ortaya çıkan ve 19. yüzyılda diğer Avrupa ülkelerine ve ABD ye yayılan) sanayi devriminin sanayi büyüme hızının-yeniliklerin ve işbölümünün belirgin biçimde artması gibi özellikleri üzerine inşa edilmiştir. Bu yönüyle Adam Smith in sanayi devriminin tam başlarında geliştirdiği büyüme modeli, aslında sanayi devriminin bir ürünüdürmodelin arka planında sanayi devrimi vardır İŞBÖLÜMÜ Adam Smith in yirmi beş yılda tamamlanan Milletlerin Zenginliği nde geliştirdiği büyüme modeli, işbölümü (division of labor) kavramı üzerine inşa edilmiştir. Adam Smith Milletlerin Zenginliği nde işbölümünü hem farklı firmaların farklı mallar üretmeleri, hem aynı firmada çalışan 39

22 işçilerin bir malın farklı kısımlarını üretmeleri biçiminde tanımlamıştır: Adam Smith e göre işbölümü, hem firmalar arası işbölümünü hem firma içi işbölümünü kapsar. Smith e göre işbölümü emeğin verimliliğini belirler, işbölümü arttıkça emeğin verimliliği de-işçi başına üretim miktarı da artar. Adam Smith bu hususu, toplu iğne üretimindeki firma içi işbölümünün emeğin verimliliği üzerindeki etkilerine ilişkin aşağıdaki meşhur gözlemiyle vurgulamıştır: Ne bu işte (işbölümünün bağımsız bir iş koluna dönüştürdüğü bu toplu iğne üretim işinde) bir eğitimi olan ne de toplu iğne yapımında kullanılan aletlerle (ki bu aletlerin bulunması da büyük olasılıkla aynı işbölümü sonucunda gerçekleştirilmiştir) daha önce karşılaşmış olan bir işçi, tüm gücüyle çalışarak belki ancak günde bir iğne yapabilir; kesinlikle yirmi iğne yapamaz. Ancak bu işin şimdiki yürütülüş biçimi, toplu iğne yapımının çok sayıda alt dala bölünmesini sağlamıştır. Bir işçi teli gerer, bir başkası düzeltir, bir üçüncüsü keser, dördüncüsü ucunu sivriltir, beşincisi toplu ucun takılabilmesi için tepesini keser; toplu iğne başının yapımı iki veya üç ayrı işlem gerektirir; bunu iğneye takmak ayrı bir işlemdir, toplu iğneleri beyazlatmak yine ayrı bir iştir; iğneleri paketlemek bile ayrı bir iştir; böylece toplu iğne yapımı işi, bazı imalathanelerde her birinin ayrı işçi tarafından yapıldığı, bazılarında ise bir işçinin ik-üç işlemi birden yaptığı, yaklaşık on sekiz ayrı işleme bölünmüştür. Sadece on işçinin çalıştığı, dolayısıyla da bazı işçilerin bu işlemlerden ikisini üçünü birden yaptığı küçük imalathaneler, sıkı çalıştıklarında günde on pound toplu iğne yapabiliyorlardı. Demek ki bir adam günde dört bin sekiz yüz iğne yapıyor sayılabilir. Oysa ayrı ayrı ve birbirlerinden bağımsız çalışsalar, her biri tek başına günde kuşkusuz yirmi iğne yapamayacaktı; yani uygun işbölümü sonucunda, şu an başarabildiklerinin iki yüz kırkta birini bile yapamayacaklardı (MZ, 10-11). Adam Smith e göre, işbölümünün aynı sayıda işçinin çok daha fazla mal üretmesine yol açmasının-işbölümünün emeğin verimliliğini arttırmasının üç nedeni vardır. İşbölümü her şeyden önce her işçinin işini tek bir basit işleme indirgemek ve bu işlemi işçinin tek uğraşı haline getirmek suretiyle, işçinin becerisinin ve böylece yapabileceği iş miktarının artmasına yol açar. Adam Smith bu hususu, çivi üretimine ilişkin aşağıdaki gözlemiyle vurgulamıştır:

23 Çekiç kullanmaya alışmış, ancak hiçbir zaman çivi yapmamış sıradan bir demirci, çivi yapmak durumunda kalsa, eminim günde ancak iki yüz ya da üç yüz kadar üstelik çok kötü çivi yapabilir. Çivi yapmaya alışık olan ancak belli başlı ya da biricik işi çivicilik olmayan bir demirci, vargücüyle çalıştığında bir günde sekiz yüz ya da bin çividen daha fazlasını yapamaz. Oysa çivi yapımından başka hiçbir işte çalışmamış olan benim gördüğüm, yaşı yirmiye varmamış delikanlılar, sıkı çalıştıklarında herbiri günde iki bin üç yüzden çok çivi yapmaktaydılar (MZ, 14-15). Her işçinin işini tek bir basit işleme indirgeyen işbölümünün aynı sayıda işçinin çok daha fazla mal üretmesine yol açmasının ikinci nedeni, bir işten diğerine geçerken yitirilen zamanının tasarruf edilerek üretim sürecinde kullanılmasını sağlamasıdır. Adam Smith e göre bir işten diğerine geçerken genellikle yitirilen zamanın tasarrufuyla elde edilen yarar, ilk bakışta düşünülebileceğinden çok daha büyüktür: Bir işten değişik bir yerde oldukça farklı aletlerle yapılan bir başkasına çabucak geçmek mümkün değildir. Küçük bir çiftliği ekip biçen bir kır dokumacısı tezgahından tarlasına, tarlasından tezgahına gidip gelirken epey zaman yitiriyor olsa gerekir. İki ayrı iş aynı işlikte yürütülebilse, yitirilen zaman çok daha az olacaktır. Ancak böyle olduğunda bile, yitirilen zaman gene de önemli ölçüdedir. Kişi bir işten diğerine geçerken genellikle ağırdan alır. Yeni bir işe başlarken insanın istekli ve gayretli olduğu çok enderdir, alışılmış deyimle kendini işe vermez ve bir süre verimli çalışma yerine, neredeyse boş boş oyalanır. Böylece beceri açısından geriliğini bir tarafa bırakırsak, sadece bu neden bile, bir kır işçisinin yapabileceği iş miktarını her zaman için önemli ölçüde azaltmak durumundadır (MZ, 15-16). İşbölümünün emeğin verimliliğini arttırmasının üçüncü ve son nedeni, işbölümünün işi kolaylaştırıp kısaltan ve tek kişiye bir çok kişinin yerini tutma olanağını sağlayan makinelerin geliştirilmesine yol açmasıdır: Bir başka deyişle işbölümünün emeğin verimliliğini arttırmasının üçüncü nedeni, işbölümünün teknolojik ilerlemeye yol açmasıdır. Adam Smith e göre işbölümünün yol açtığı (emeğin verimliliğini arttıran) teknolojik ilerleme, her şeyden önce imalathanelerde çalışan işçilerin yaratıcılıkları sonucunda ortaya çıkar:

24 İnsanlar tüm dikkatlerini tek bir amaca yönelttikleri zaman, herhangi bir amaca ulaşmak için daha kolay ve kestirme yollar bulmaya, çok sayıda değişik şey arasında dikkatleri dağıldığı zamandan çok daha yatkındırlar. İşbölümü sonucunda, her kişinin olanca dikkati, doğal olarak bir tek çok basit amaca yönelir. Bu nedenle, işin her bir ayrı parçasını yapan şu ya da bu kişinin kendine ait olan o özel işi yapmak için, eğer işin niteliği böyle bir gelişmeye izin veriyorsa, kuşkusuz daha kolay ve kestirme yöntemler bulmasının beklenmesi doğaldır. İşbölümünün çok ileri olduğu manüfaktürlerde yararlanılan makinelerin çoğu aslında, çok basit bir işlemi yapmak için tutulan ve dolayısıyla da doğal olarak düşüncelerini bunu yapmanın daha kolay ve kestirme yollarını bulmaya yönelten sıradan işçilerin buluşlarıdır. Buralarda çalışan işçilerin kendilerine düşen işi kolaylaştırmak ve kısaltmak amacıyla icat etmiş oldukları çok yararlı makineler sık sık gösterilmektedir (MZ, 16-17). Ancak işbölümünün uyardığı teknolojik ilerleme, makine yapımcılarının yaratıcılıkları sonucunda veya yaratıcılık faaliyetinde uzmanlaşmış olan kişilerin çabaları sonucunda da ortaya çıkabilir: Makinelerdeki tüm gelişmeler kuşkusuz hep onların kullananların buluşu olmamıştır. Bir çok yenilik, makine yapım işinin başlıbaşına bir işkolu haline gelmesiyle, makine yapımcılarının yaratıcılığı sonucunda ortaya çıkmıştır. Bazı yenilikler ise işleri her şeyi gözlemlemekten başka bir şey yapmamak olan ve bunun sonucunda birbirine çok uzak ve benzemez nesnelerdeki gücü bir araya getirebilme kapasitesine sahip filozof ya da düşünür diye adlandırılan insanların ürünüdür. Toplumun gelişmesine paralel olarak diğer meslekler gibi felsefe ya da düşünce alanı da, belirli bir yurttaş sınıfının başlıca ya da biricik uğraşı ve işi olur. Diğer meslekler gibi bu iş kolu da, her biriyle özel bir filozof grubunun ya da sınıfının uğraştığı çok sayıda farklı farklı alt dallara ayrılır. Diğer işlerde olduğu gibi felsefede de bu işbölümü, beceriyi artırmakta, zamandan tasarruf sağlamaktadır. Her birey kendi özel dalında uzmanlaşır, daha çok iş yapılır ve bilimin miktarı önemli ölçüde artar (MZ, 17-18). Adam Smith e göre işbölümünün düzeyi sanayiye kıyasla tarımda çok daha sınırlıdır: İplikçi hemen her zaman dokumacıdan ayrı bir kişidir. Ancak çift süren, tırmık kullanan, tohum atan ve ekin biçen genellikle aynı kişidir. Bu

25 değişik işlerin sıralanması yılın çeşitli mevsimlerine denk düştüğünden, bunların herhangi birini sürekli olarak tek bir insanın yapması mümkün değildir. Tarımın değişik dallarındaki işleri öyle tümüyle ayrıştırmanın olanaksızlığı, belki de tarımda emeğin üretim gücündeki gelişmenin imalattaki gelişmeye ayak uyduramamasının nedenidir (MZ, 12-13). Adam Smith e göre (işçinin becerisini arttıran-bir işten diğerine geçerken yitirilen zamanının tasarruf edilerek üretimde kullanılmasını mümkün kılan-işi kolaylaştırıp kısaltan ve tek kişiye çok kişinin yerini tutma olanağını sağlayan makinelerin bulunmasına yol açan ve bu etkiler üzerinden emeğin verimliğini arttıran) işbölümü, yol açtığı genel zenginliği öngören ve amaçlayan herhangi bir bilinçli düşüncenin ürünü değildir. İşbölümü mübadele etme eğiliminin bir sonucudur: İşbölümü insan doğasındaki belirli bir eğilimin zorunlu sonucudur: Mal değişimi, takas veya bir şeyi başka bir şeyle mübadele etme eğilimi. Kendi tüketimini aşan kendi emeğinin ürün fazlasını gerek duyduğunda başkalarının emek ürünlerinin fazlasıyla mübadale edebilmesinin mümkün olması, her insanı kendini belirli bir işe vermeye, bu iş için olanca yeteneğini ve zekasını geliştirip yetkinleştirmeye teşvik eder (MZ, 22, 25) Mübadale etme eğilimine yol açan şey ise, kişisel çıkardır: Yemeğimizi kasabın, biracının ya da fırıncının yardımseverliğinden dolayı değil, onların kendi çıkarlarını gözetmeleri nedeniyle elde ederiz (MZ, 23). Diğer taraftan Adam Smith e göre işbölümünün düzeyi piyasanın büyüklüğüne bağlıdır, piyasa-pazar büyüdükçe işbölümü de artar: İşbölümüne yol açan şey mübadele etme gücü olduğu gibi, iş bölümünün boyutları da her zaman bu gücün büyüklüğü ile, ya da bir başka deyimle pazarın-piyasanın büyüklüğü ile sınırlı olmak zorundadır. Pazar çok küçük olduğunda, kendi emek ürününün kendi tüketiminden arta kalan fazlasını istediği zaman, diğer insanların emek ürünlerinin fazlasıyla mübadele edemeyeceği için hiç kimse kendisini tümüyle tek bir işe vermek istemez (MZ, 33).

26

27 BÖLÜM 3 HARROD-DOMAR MODELİ: Modern Büyüme Teorisinin Birinci Dalgası 3.1 MODELİN TARİHSEL GELİŞİMİ MODELİN VARSAYIMLARI GEREKLİ BÜYÜME HIZI DOĞAL BÜYÜME HIZI GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK MODELİN İKTİSADİ KALKINMA AÇISINDAN SONUÇLARI SERMAYE BİRİKİMİNİN İKTİSADİ KALKINMADAKİ ROLÜ İKİ AÇIK MODELİ MODELİN BÜYÜME TEORİSİNDE YOL AÇTIĞI GELİŞMELER. 98 ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI EK: GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK: FORMEL BİR ANALİZ

28

29 Bu bölümde İngiliz iktisatçı Roy F. Harrod ve Amerikalı iktisatçı Evsey D. Domar tarafından bağımsız bir biçimde geliştirilen Harrod-Domar büyüme modeli incelenecektir. Bu amaçla önce modelin tarihsel gelişimi ve temel varsayımları açıklanacaktır. Daha sonra gerekli büyüme hızı ve doğal büyüme kavramları üzerinde durulacaktır. Bunu doğal büyüme hızı ile gerekli büyüme hızı arasındaki uyumsuzluğa ilişkin açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak, Harrod-Domar büyüme modelinin iktisadi kalkınma açısından sonuçları değerlendirilecektir. 3.1 MODELİN TARİHSEL GELİŞİMİ John Maynard Keynes 1936 yılında yayınlanan Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi başlıklı kitabında, piyasa mekanizmasının otomatik olarak tam istihdamı sağlamasının mümkün olmadığını ileri sürmüştür. Keynes Genel Teoride o zamanlar Keynezyen Devrim diye nitelendirilen böyle bir tez geliştirirken, yatırımın sadece toplam talep üzerindeki etkisini hesaba katmış, yatırımın sermaye birikimi üzerindeki etkisini ise tümüyle ihmal etmiştir, kısacası kısa dönemli statik bir analiz yapmıştır. Keynes in Genel Teoride sermaye birikimini ve dolayısıyla da iktisadi büyümeyi tümüyle ihmal eden statik bir analiz geliştirmiş olması, Genel Teori nin basımından bir yıl sonra Roy F. Harrod (1937) tarafından Bay Keynes ve Geleneksel Teori başlıklı makalede eleştirilmiş ve söz konusu makale Harrod un (1939) Dinamik Teori Üzerine Bir Deneme başlıklı makalesinin hareket noktasını oluşturmuştur. Harrod Dinamik Teori de yatırımın toplam talep yanında sermaye birikimi üzerindeki etkisini de hesaba katmak suretiyle, piyasa mekanizmasının büyüyen bir ekonomide otomatik olarak tam istihdamı sağlamasının mümkün olup olmadığını, Keynes in büyümeyen-statik bir ekonomi itibariyle ileri sürdüğü tezin büyüyen-dinamik bir ekonomi için geçerli olup olmadığını araştırmıştır. 83

30 İkinci Dünya Savaşı sonrasında Amerikalı iktisatçı Evsey D. Domar (1946, 1947) tarafından Harrod modeline çok benzeyen bir analiz geliştirmiş olması, söz konusu iki modelin bu bölümde olduğu gibi Harrod- Domar modeli diye nitelendirilmesine yol açmıştır. Harrod-Domar modeli sermaye-hasıla oranının sabit olduğu varsayımı üzerine inşa edilmişitir. R. G. D. Allen in (1970) belirttiği gibi, modelin bu yapısal varsayımı iki farklı biçimde formalize edilebilir: Her şeyden önce Harrod izlenerek, hızlandıran tipi bir yatırım fonksiyonu tanımlanabilir ve bu fonksiyonda yer alan arzulanan sermaye-hasıla oranının sabit olduğu kabul edilebilir. Sermaye-hasıla oranının sabit olduğu varsayımını formalize etmenin ikinci yolu ise, analizi Leontief üretim fonksiyonu diye de nitelendirilen sabit oranlı üretim fonksiyonu üzerine inşa etmektir. Bu bölümde söz konusu alternatif yaklaşımlardan daha net ve daha kısa olan ikincisi izlenecektir. 3.2 MODELİN VARSAYIMLARI Harrod-Domar modeli, üretim fonksiyonuna, tasarruf davranışına ve emek arzına ilişkin aşağıdaki varsayımlar üzerine inşa edilmiştir. i) Üretim Fonksiyonu: Sermaye (K) ve emek (L) girdileri kullanılarak tek bir mal (örneğin buğday) üretilir ve üretilen mal hem tüketim (C) hem yatırım (I) amacıyla kullanılır. Dolayısıyla da çıktının tüketilmeyentasarruf edilen kısmı (S) zorunlu olarak yatırım (I) amacıyla kullanılırüretilen buğdayın tüketilmeyen kısmı buğdaydan oluşan sermaye stokuna otomatik olarak ilave edilir. Bu yüzden de Harrod-Domar modelinin üretim fonksiyonuna dayalı versiyonunda, tasarruf fonksiyonu yanında ayrıca bir de yatırım fonksiyonu mevcut değildir. Tek malın üretiminde kullanılan sermaye ve emek girdileri arasında ikame imkanı hiç yoktur-sermaye ve emek girdileri tamamlayıcıdırlar. Malın sermaye ve emek girdilerinin sabit bir oranda kullanılması suretiyle üretildiği anlamına gelen bu varsayım, bir birim mal üretmek için v kadar sermaye girdisi ve u kadar emek girdisi kullanmak gerektiği-sermaye ve emek girdilerini v/u oranında kullanmak gerektiği biçiminde ifade edilebilir. Bu husus Şekil 3.1 de (belirli miktarda mal üretmeyi mümkün kılan alternatif girdi bileşimlerinin geometrik yerini temsil eden) eşürün eğrileri itibariyle gösterilmiştir. Şekil 3.1 de v birim sermaye ve u birim

31 emek kullanılarak bir birim mal (Y = 1) üretilir. Benzer biçimde 2v birim sermaye ve 2u birim emek kullanılarak iki birim mal (Y = 2) üretilir. Şekil 3.1 de mal sermaye ve emek girdilerinin sabit bir oranda (v/u oranında) kullanılması suretiyle üretildiğinden, bir girdinin miktarının diğer girdinin miktarı sabit iken artması daha fazla mal üretilmesini sağlamaz. Dolayısıyla da Y = 1 ve Y = 2 eşürün eğrileri, sırasıyla A ve T noktalarında köşelidirler-l biçimindedirler. Bir başka deyişle Şekil 3.1 deki eşürün eğrileri, eğimi (v/u) ya eşit olan 0AE doğrusu boyunca köşelidirler- L biçimindedirler. Şekil 3.1 Sabit Oranlı (Leontief) Üretim Fonksiyonu K Y=1 Y=2 2v C v A R S T P E Y=2 Y=1 0 u B Q 2u L Şekil 3.1 de çıktının sabit bir v/u oranı üzerinden üretiliyor olmasının, v sermaye-hasıla oranının ve u emek-sermaye hasıla oranının sabit olduğu anlamına geldiğini asla gözden kaçırmamak gerekir. Şekil 3.1 de sermaye ve emek girdisi miktarlarının 0AE doğrusu üzerinde yer almayan P noktasındaki kadar olduğu kabul edilirse, bu durumda üretilecek maksimum mal-çıktı miktarı P noktasından geçen eşürün eğri-

32 sinin temsil ettiği kadardır. Şekil 3.1 de P noktasından geçen eşürün eğrisinin temsil ettiği çıktıyı teknik olarak P noktasındaki girdi bileşimi ile üretmek mümkün olduğu gibi, R noktasındaki girdi bileşimi ile de (RQ kadar sermaye ve 0Q kadar emek ile de) üretmek mümkündür. P noktasına kıyasla R noktasındaki girdi bileşiminin aynı miktarda sermaye girdisi (RQ) ve daha az emek girdisi (PR kadar az emek girdisi) ihtiva ettiği hesaba katılırsa, R noktasındaki girdi bileşimi daha düşük bir maliyet içerir ve bu yüzden de firmalar tarafından tercih edilir: Ekonomi P noktasındaki kadar sermaye ve emek girdisine sahip olduğunda, sermaye girdisi tam olarak kullanılırken emek girdisinin bir kısmı (PR kadarı) kullanılmaz ve böylece emek fazlası ortaya çıkar. Bu husus P noktasında emek girdisinin gerekenden fazla olduğu ve dolayısıyla da üretim düzeyinin sermaye girdisi tarafından belirlendiği biçiminde de ifade edilebilir. Buna karşılık Şekil 3.1 de sermaye ve emek girdisi miktarlarının S noktasındaki kadar olduğu kabul edilirse, bu durumda üretilecek maksimum çıktı S noktasından geçen eşürün eğrisinin temsil ettiği kadardır. Şekil 3.1 de S noktasından geçen eşürün eğrisinin temsil ettiği çıktıyı teknik olarak S noktasındaki girdi bileşimi ile üretmek mümkün olduğu gibi, R noktasındaki girdi bileşimi ile de (RQ kadar sermaye ve 0Q kadar emek ile de) üretmek mümkündür. R noktasına kıyasla S noktasındaki girdi bileşiminin aynı miktarda emek girdisi (0Q) ve daha az sermaye girdisi (RS kadar az sermaye girdisi) ihtiva ettiği hesaba katılırsa, R noktasındaki girdi bileşimi daha düşük bir maliyet içerir ve bu yüzden de firmalar tarafından tercih edilir: Ekonomi S noktasındaki kadar sermaye girdisine ve emek girdisine sahip olduğunda, emek girdisi tam olarak kullanılırken sermaye girdisinin bir kısmı (sermaye girdisinin SR kadarı) kullanılmaz ve böylece sermaye fazlası ortaya çıkar. Bu husus S noktasında sermaye girdisinin gerekenden fazla olduğu ve dolayısıyla da üretim düzeyinin emek girdisi tarafından belirlendiği biçiminde de ifade edilebilir. Yukarıdaki açıklamaları bir başka açıdan ifade etmek gerekirse, eşürün eğrisinin yatay eksene paralel kısmında yer alan P gibi noktalarda, sadece sermaye girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarı (y = K/v) sadece emek girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarından (y = L/u) küçüktür, K/v < L/u. Böyle bir durumda söz konusu iki değerden küçük olanın (K/v) içerdiği düzeyde çıktı üretilir ve böylece sermaye girdisi tam olarak kullanırken emek girdisinin bir kısmından yararlanılmaz-emek fazlası ortaya çıkar, üretim düzeyi sermaye girdisi tarafından belirlenir.

33 Buna karşılık eşürün eğrisinin dikey eksene paralel kısmında yer alan S gibi noktalarda, sadece emek girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarı (y = L/u) sadece sermaye girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarından (y = K/v) küçüktür, L/u < K/v. Böyle bir durumda söz konusu iki değerden yine küçük olanın (L/u) içerdiği düzeyde çıktı üretilir ve böylece emek girdisi tam kullanırken sermaye girdisinin bir kısmından yararlanılmaz-sermaye fazlası ortaya çıkar, üretim düzeyi emek girdisi tarafından belirlenir. Bu iki husus birlikte ele alınırsa, hem sermaye girdisinin hem emek girdisinin tam kullanımının sağlanması için K/v = L/u olmalıdır. Bu husus Şekil 3.1 de 0AE çizgisi üzerindeki A, R ve T gibi noktalarda, sadece sermaye girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarı (y = K/v) ile sadece emek girdisi kullanılarak üretilen çıktı miktarı (y = L/u) arasında bir fark olmadığı hesaba katılarak değerlendirilirse, hem sermaye girdisinin hem emek girdisinin tam kullanımının sağlanması için ekonominin eğimi (v/u) ya eşit olan 0AE doğrusu üzerinde bulunması gerekir. Yukarıdaki açıklamalara konu olan üretim fonksiyonu, gerek K/v < L/v ve gerek L/u < K/v iken çıktının değeri daha düşük olan büyüklük tarafından belirlendiği noktasından hareketle, aşağıdaki gibi ifade edilebilir: Y = F(K, L) = min(k/v, L/u) (3.1) (3.1) no.lu üretim fonksiyonu denklemindeki min terimi, çıktının parantez içindeki iki değerden küçük olanı tarafından belirlendiği anlamına gelir. (3.1) no.lu üretim fonksiyonu, v/u oranının (sermaye-hasıla oranı/ emek-hasıla oranı katsayısının) sabit olduğu varsayımı üzerine inşa edildiği için, sabit oranlı üretim fonksiyonu (fixed-proportions production function) diye nitelendirilir. ii) Tasarruf Davranışı: Harrod-Domar modelinde planlanan tasarrufun (S) çıktının sabit bir oranı olduğu varsayılır. Marjinal ve ortalama tasarruf hadlerinin eşit olduğunu ( S/ Y = S/Y) içeren bu varsayım, tasarruf haddi s ile gösterilerek (0 < s < 1)aşağıdaki gibi ifade edilebilir: S = sy (3.2)

34

35 BÖLÜM 4 TEMEL SOLOW MODELİ: Sermaye Birikimi ve Büyüme 4.1 MODELİN YAPISI MAL ARZI MAL TALEBİ SERMAYE BİRİKİMİ SOLOW DİYAGRAMI DEĞİŞTİRİLMİŞ SOLOW DİYAGRAMI MODELİN COBB-DOUGLAS ÇÖZÜMÜ MUKAYESELİ STATİK TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ NÜFUS ARTIŞ HADDİNİN DEĞİŞMESİ YIPRANMA HADDİNİN DEĞİŞMESİ SERMAYE STOKUNUN DEĞİŞMESİ GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUM TEMEL SOLOW MODELİ ve BÜYÜME ÖZET TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA SORULARI PROBLEMLER

36

37 Bu bölümde büyüme konusundaki çalışmaları nedeniyle 1987 yılında Nobel iktisat ödülü alan Robert Solow un, 1956 yılında yayınlanan İktisadi Büyüme Teorisine Bir Katkı başlıklı makalede geliştirdiği model-solow büyüme modeli, teknolojinin sabit olduğu (teknolojik ilerlemenin olmadığı) varsayımı altında incelenecektir. Solow modelinin teknolojik ilerlemenin olmadığı varsayımı üzerine inşa edilen versiyonuna temel Solow modeli denildiği hesaba katılırsa, bu bölümde temel Solow modeli üzerinde durulacaktır. Temel Solow modelinin teknolojinin sabit olduğu yolundaki izleyen bölümde terk edilecek olan varsayımı, sermaye birikiminin iktisadi büyümedeki rolünün analiz edilmesine imkan verir. Temel Solow modeline ilişkin açıklamalarda önce modelin yapısı ve ana unsurları (mal arzı, mal talebi ve sermaye birikimi) açıklanacaktır. Sonra modelin dışsal değişkenlerinin (yatırım haddi, nüfus artış haddi, yıpranma haddi ve başlangıç sermaye stoku) durağan durum üzerindeki etkileri incelenecektir. Daha sonra temel modelin durağan durum analizi, Cobb- Douglas üretim fonksiyonu itibariyle formel bir biçimde ifade edilecektir. Bunu gerekli ve doğal büyüme hızıları arasında Harrod modelinde var olan uyumsuzluğun Solow modelinde nasıl giderildiğine yönelik açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak temel Solow modelinin iktisadi büyümeye yönelik öngörüleri gözden geçirilecektir. 4.1 MODELİN YAPISI Solow un 1956 yılında yayınlanan makalede geliştirdiği modern büyüme teorisinin ikinci dalgası diye nitelendirilen model, aslında neoklasik iktisadın iktisadi büyüme olgusuna yönelik sonuçlarının incelendiği bir çalışmadır. Bu yüzden Solow büyüme modeli neoklasik büyüme modeli diye de adlandırılır. 111

38 Neoklasik büyüme modelinin yapısını tanımlayan üç varsayım vardır. Bunlar ölçeğe göre sabit getiri, tam rekabet ve dışsallıkların olmadığı yolundaki varsayımlardır. Modelin söz konusu yapısal varsayımlarından birincisine göre, tüm girdiler belirli bir oranda (iki kat) artınca çıktı da aynı oranda (iki kat) artar. İkinci varsayıma göre ise, karar birimleri (üreticiler ve tüketiciler) fiyat kabul edici konumdadırlar ve piyasalarda fiyat arz ve talebi birbirine eşit kılar- piyasalar sürekli temizlenir. Dışsallığın olmadığı yolundaki son varsayıma göre ise, bir üreticinin bir başka üreticiye sağladığı fiyatlandırılmayan bir yarar veya yüklediği fiyatlandırılmayan bir maliyet yoktur lerin ortalarından sonra Solow büyüme modeline alternatif olarak geliştirilen ve Bölüm 7 de incelenecek olan yeni büyüme teorisi (içsel büyüme teorisi) arasındaki fark, yeni büyüme teorisinde Solow modelinin söz konusu yapısal varsayımlarının terkedilmiş olmasıdır. Solow büyüme modelinde iki farklı karar birimi vardır, aileler-tüketiciler ve firmalar-üreticiler. Bunlardan aileler-tüketiciler emek girdisi (L) yanında sermaye girdisinin de (K) sahibidirler. Dolayısıyla da aileler sahip oldukları emek ve sermaye girdilerini sırasıyla belirli bir ücret haddi (w) ve belirli bir sermaye kiralama maliyeti (r) üzerinden firmalara kiraya verirler. Solow modelinde aileler firmaların da sahibidirler. Dolayısıyla da modelde ailelerin geliri (Y), emek geliri (wl) ve sermaye geliri (rk) toplamından ibarettir: Y = wl + rk. Solow modelinde aileler-tüketiciler elde ettikleri gelirin s kadarını tasarruf ederek (S = sy) yatırım amacıyla kullanırlar (I = S = sy). Solow modelinde ayrıca ailelerin sahip oldukları sermaye girdisi üretim sürecinde haddinde yıpranır. Dolayısıyla da modelde ailelerin-tüketicilerin sahip oldukları sermaye miktarında t dönemine kıyasla t + 1 döneminde meydana gelen artış, t dönemindeki yatırım ile t dönemindeki yıpranma arasındaki farka eşittir: Kt+1 = It - Dt = It - Kt = syt - Kt. Solow modelindeki ikinci karar birimi olan firmalar-üreticiler, ailelerden (fiziksel) sermaye ve emek girdilerini kiralarlar ve bu girdileri varolan teknoloji-üretim bilgisi üzerinden çıktıya dönüştürürler. Dolayısıyla da modelde sermaye (K), emek (L), teknoloji-üretim bilgisi (A) gibi üç tür üretim faktörü vardır. Bunlardan hem sermaye girdisi ve hem emek girdisi rakip (rival) girdidir: Belirli miktarda sermaye girdisi ve belirli miktarda emek girdisi belirli bir firma tarafından kullanılınca, diğer firmaların kullanacakları sermaye girdisi ve emek girdisi miktarı azalır. Bir başka deyişle aynı sermaye girdisi ve emek girdisi aynı anda birden çok

39 firma tarafından kulanılamaz. Örneğin belirli bir makine veya belirli bir işçi (Ahmet Bey) aynı anda hem A firmasında hem B firmasında çalıştırılamaz. Buna karşılık teknoloji-üretim bilgisi rakip olmayan (nonrival) bir girdidir. Teknoloji-üretim bilgisi belirli miktarda sermaye girdisi ve belirli miktarda emek girdisi ile birlikte üretim sürecinde kullanılınca, diğer firmaların kullanacakları teknoloji-üretim bilgisi miktarı azalmaz. Bir başka deyişle teknoloji-üretim bilgisi aynı anda birden çok firma tarafından kullanılabilir. Örneğin buğday üretimine ilişkin teknoloji-üretim bilgisi hem A hem B firması tarafından aynı anda kullanılabilir. Dolayısıyla da A ve B firmalarının farklı miktarlarda çıktı üretmelerinin nedeni, üretim bilgilerinin değil kullandıkları sermaye girdisi ve emek girdisi miktarlarının farklı olmasıdır. Solow modelinde kâr maksimizasyonu amaçlayan firmalar sermaye ve emek rakip girdilerini ve rakip olmayan teknoloji-üretim bilgisi girdisini kullanarak ürettikleri çıktıyı, ailelere-tüketicilere satarlar. Aileler satın aldıkları çıktının dışsal olarak belirlenen bir kısmını (s) tasarruf ederek yatırım amacıyla kullanırlar ve böylece sahip oldukları sermaye girdisinin miktarını zaman içinde artırırlar (sermaye birikimi). Aileler satın aldıkları çıktının geri kalan kısmını ise, tüketim amacıyla kullanırlar. Solow modelinde firmalar tarafından üretilen çıktının aileler tarafından hem yatırım hem tüketim amacıyla kullanılması, modelde yatırım malı üretimi ve üretim malı üretimi ayırımının olmadığı-solow büyüme modelinin tek mallı-tek sektörlü bir model olduğu anlamına gelir. Solow büyüme modelinde ailelerin elde ettikleri gelirden tasarruf ettikleri kısım (s), nüfus artış haddi (n), yıpranma kaddi ( ) ve ekonominin başlangıçta sahip olduğu işçi başına sermaye miktarı (k0), modelin dışsal (değeri model içinde belirlenmeyen) değişkenleridir. Modelin bir başka dışsal değişkeni ise, teknolojik ilerleme hızıdır (g). Solow modelinin bu bölümde incelenecek olan versiyonunda, teknolojik ilerlemenin olmadığı-üretim bilgisinin değişmediği varsayılacaktır. Solow modelinin bu bölümde incelenecek olan versiyonunun temel Solow modeli diye nitelendirilmesinin nedeni olan bu varsayım, teknolojik ilerleme hızının sıfır olduğu (ga = 0) biçiminde de ifade edilebilir. Temel Solow modeline ilişkin olarak bu bölümde yapılacak açıklamalarda ayrıca hükümetin olmadığı ve ekonominin kapalı olduğu varsayılacaktır. İzleyen bölümde analize dahil edilecek bu varsayımlardan ikincisi, analize konu ülkenin diğer ülkelerden mal ve varlık satın almasının ve onlara mal ve varlık satmasının mümkün olmadığı anlamına gelir.

40 4.2 MAL ARZI: ÜRETİM FONKSİYONU Solow modelinde ekonominin arz tarafını, girdilerin çıktıya nasıl dönüştüğünün bir kataloğu olan üretim fonksiyonu temsil eder. Bu bağlamda firmalar (fiziksel) sermaye, emek ve teknoloji-üretim bilgisi gibi üç girdiyi kullanarak çıktı üretirler. Dolayısıyla da teknolojinin (A) sabit olduğu varsayımı altında (ga = 0) çıktı miktarı, (fiziksel) sermaye girdisinin (K) miktarına ve emek girdisinin (L) miktarına bağlı olarak değişir: Y = F(K, L) (4.1) Solow modeline ilişkin olarak bu bölümde ve izleyen bölümlerde yapılacak açıklamalarda, ülkedeki her kişinin aynı zamanda işçi olduğu-emek girdisinin miktarı (L) ile nüfus (N) arasında bir fark olmadığı ve dolayısıyla da emek girdisi büyüme hızının ( L/L) nüfus büyüme hızına (n) eşit olduğu ( L/L = n) varsayılacaktır. Solow büyüme modelinde (4.1) no.lu üretim fonksiyonundaki sermaye ve emek faktörlerinin birbirleri ile sürekli ve muntazam bir biçimde ikame edildikleri varsayılır: Harrod-Domar modelinin sermaye ve emek girdileri arasında ikamenin olmadığı yolundaki varsayımı, Solow modelinde benimsenmez. Bu husus Şekil 4.1 de gösterilmiştir: Solow modelinde çıktı a noktasındaki girdi bileşimi üzerinden üretilebileceği gibi, b noktasındaki girdi bileşimi üzerinden (a noktasına kıyasla daha fazla sermaye daha az emek kulanılarak) veya c noktasındaki girdi bileşimi üzerinden (a noktasına kıyasla daha fazla emek daha az sermaye kullanılarak) üretilebilir: Solow modelinde firmalar, sermaye ve emek girdilerini birbirleri ile ikame etmek suretiyle sonsuz sayıdaki üretim tekniğinden biri üzerinden üretim yaparlar. Solow modelinde firmalar, Harrod-Domar modelinde olduğu gibi çıktıyı sermaye ve emek girdileri arasında bir ikame yapmadan a noktasındaki girdi bileşimi üzerinden üretmek zorunda değildirler. Solow modelinin üretim fonksiyonuna ilişkin ikinci varsayımı, üretimin ölçeğe göre sabit getiriye tabi olduğu-girdiler z kadar (iki kat) arttığında çıktının da z kadar (iki kat) arttığı hususudur, üretim fonksiyonunun birinci dereceden homojen olması varsayımı. Bu varsayımın arkasındaki iktisadi mantık, sahip olduğu üretim tesisinin yanına onun aynısı-kopyası ikinci bir tesis kuran bir firmanın, yeni tesiste eski tesisteki kadar çıktı üretebilmesidir, kopyalama argümanı (replication argument).