TÜRKİYE VE IRAK İÇİN PETROL İLE DOĞALGAZIN ANLAMI VE BU İKİ DEVLETİN FOSİL YAKIT POLİTİKALARI. Yazar Erkan AVCI

Transkript

1 TÜRKİYE VE IRAK İÇİN PETROL İLE DOĞALGAZIN ANLAMI VE BU İKİ DEVLETİN FOSİL YAKIT POLİTİKALARI Yazar Erkan AVCI HAZİRAN 2014

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...1 GİRİŞ...2 BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. Türkiye de Petrol ve Doğalgazın Tarihsel Süreci Türkiye nin Fosil Yaktı Potansiyeli Türkiye nin Fosil Yakıt Tüketimi ve Boru Hatları Fosil Yakıtların Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi İKİNCİ BÖLÜM 1. Irak ta Fosil Yakıtların Tarihi Irak ın Fosil Yakıt Potansiyeli, AnlaĢmalar ve Yakıt Sevkiyatı...27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Türkiye-Irak Fosil Yakıt ĠliĢkileri SONUÇ KAYNAKÇA

3 GİRİŞ OPEC in kurucusu Venezüellalı politikacı Pablo Pérez, doğaya ve dünya siyasetine yaptığı olumsuz etkilerinden dolayı petrolü Ģeytanın pisliği olarak tanımlamıģ ve gelecekte insanlığın mahvına sebep olacağını öngörmüģtür. 1 Gerçekten de baktığımız zaman tarih bize bu konuda önemli dersler vermektedir. Petrolün bulunduğu 1860 lardan günümüze kadar geçen 150 yıllık süreç zarfında dünyanın çeģitli yerlerinde bariz bir Ģekilde Ortadoğu da- petrol uğruna büyük mücadeleler verilmiģ, savaģlar olmuģ, rekabetler yaģanmıģtır ve yaģanmaya da devam etmektedir. Aslında daha 1842 yılındayken Rusya nın yönetiminde olan Apsheron yarımadasında ilk petrol sondajı yapılmıģtı. Ama literatürde ilk olarak Kaliforniya olarak geçmektedir. Çünkü iki yerde de petrol bulunması yaklaģık olarak aynı dönemlerde olmuģtur. Bu yüzden Batılı kaynaklarda daha çok Kaliforniya kabul edilmektedir yılına gelindiğinde Azerbaycan ın baģkenti Bakü de ilk rafineri kurulmuģ olduğu görülmektedir yıllarında Apsheron petrol bölgesinden Bakü ye ilk petrol hattı döģenmiģtir. 2 Petrol dünya sahnesine 20. yüzyıl baģlarında girmiģtir. Ancak o dönemde petrolün gelecekteki önemini görebilen pek az politikacının olması ve Ortadoğu da büyük miktarlarda petrol bulunduğunun bilinmemesi yüzünden Büyük Oyun da fazla rol oynamamıģtır. Birinci Dünya SavaĢı öncesinde ve sırasında Ġngiltere petrolünün büyük çoğunluğu BirleĢik Devletlerden gelmekteydi. O sıralarda Ġran, Ortadoğu nun tek önemli petrol üreticisiydi ve Ġran ın üretimi de dünya rakamlarına göre düģüktü. Örneğin, BirleĢik Devletler 1913 te Ġran ın 140 katı petrol üretmiģti yüzyılın sonlarına kadar önemli bir enerji kaynağı olmayan petrole, değiģen dünya ile birlikte bağımlılık artmıģtır. Çünkü Sanayi Devrimi nin gerçekleģmiģ olması teknolojik geliģmelere neden oldu ve dolayısıyla da enerji 1 Ġhsan IĢık, Ortadoğu nun Bolluk Paradoksu, Zaman Gazetesi, 23 ġubat Bernard Lewis, Ortadoğu, 6. Baskı, Ankara: ArkadaĢ Yayınevi, 2009, s David Fromkin, Barışa Son Veren Barış: Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı?, Özet: 2

4 ihtiyacını doğurdu. Bu yüzden petrol enerji açığını kapatmak için kullanılan en öncelikli hammadde olmuģtur. Petrol konusunda Ortadoğu özel bir yere sahiptir. Çünkü petrol kalitesinin ve petrol rezervlerinin en yüksek olduğu bölge Ortadoğu dur. Ayrıca arama, çıkarma, taģıma gibi yönlerden kolaylığa sahip olduğu için Ortadoğu bu anlamda bir cazibe merkezidir. Zira dünyada petrol rezervlerine bakıldığında rezervlerin 102 milyar tonu (%57) Orta Doğu Ülkelerinde, 16,7 milyar tonu (%9) Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinde, 16,9 milyar tonu Afrika'da (%10) yer almaktadır. Ancak günümüzde dünyada bulunan enerji kaynaklarına, ispatlanmıģ rezervleri ve yıllık üretim oranları çerçevesinde bakılırsa, rezerv ömrünün; petrol için 44 yıl olacağı tahmin edilebilir. 4 Petrolün yanı sıra alternatif enerji kaynaklarına da yönelim meydana gelmiģtir. Bunların baģında ise doğalgaz gelmektedir. Doğalgazın geçmiģi yüzlerce yıl öncesine dayanmaktadır. Tarihsel kaynaklar doğalgazın ilk kez M.Ö. 900'lerde Çin'de kullanıldığını göstermektedir. TaĢınması, iģlenmesi ve stoklanması kolay olan doğalgaz yaygın kullanımı ise 1790 da Ġngiltere'de baģladı. Boru hattı taģımacılığıyla birlikte 1920 lerde artan doğalgaz kullanımı II. Dünya SavaĢı'ndan sonra daha da geliģti. Doğalgaz enerji üretim sektöründe ilk kez Amerika'da kullanılmaya baģladı. 1950'li yıllarda doğalgazı dünyada enerji tüketimindeki oranı %10'u geçmiyordu. Günümüzde ise enerji tüketiminin %24'ü doğalgazla karģılanmaktadır. Dünyada bilinen doğalgaz rezervlerinin yaklaģık 70 yıllık ömrü olduğu tahmin edilmektedir. Bilinen doğalgaz rezervleri petrol rezervlerine eģdeğerdir. 5 BİRİNCİ BÖLÜM 4 EriĢim Tarihi tr.wikipedia.org/wiki/doğal_gaz, EriĢim Tarihi:

5 1. Türkiye de Petrol ve Doğalgazın Tarihsel Süreci Her ne kadar petrolün endüstriyel olarak öneminin artması 1859 senesinde Amerika'da Titusville'de, Drake tarafından açılan ilk petrol kuyusu ile baģlamıģ olsa da petrol, özellikle Yakın Doğu da eskilerden beri bulunmaktadır. Milâttan önce üç bin yılında yaģamıģ olan Sümer Hükümdarı Adab'ın Ġstanbul müzesindeki heykelinin göz oyuklarında asfalt bulunmaktadır. Daha sonraları Babil kralı NebuĢadnezzar, Fırat üzerinde yaptırdığı 112 metre uzunluğuna sahip olan köprünün yanmıģ tuğladan olan uçlarının asfalt mastığı içerisine doldurduğu gibi, Babil kraliçesi Semiramis de, Fırat altında açtırdığı 1000 metrelik tünelin duvarlarındaki kiremitleri bitüm ile sıvatmıģtı. Eski Yunan tarihçisi Heradot, Babil'den sekiz günlük bir mesafede Hit mevkiinde su ile birlikte bitümün karıģtığını ifade eder. Ġran muharrirlerinden Abul Hasan Mesud Finike civarındaki bir çayın ağzında asfalttan çıkarılan bir yağdan bahseder. 6 Ancak bunların endüstriyel çağa kadar çok yüksek bir değeri olmamıģtır. Bu yüzden petrolün endüstride kullanılmaya baģlandığı dönemden günümüze kadar olan kısmı bizi daha çok ilgilendirmektedir de Ġngiliz Amirali Fisher Savunma Bakanlığı nı, dünya üzerindeki kontrollerinin, gemilerinde kömür yerine petrol kullanmaya bağlı olduğuna inandırmaya çalıģıyordu. Petrolün kaynağı ise Ortadoğu daydı. Ancak bunun karģısında Osmanlı Devleti nde 2.Abdülhamid iktidarının sonlarına doğru Almanlara verilen Bağdat Demiryolu ihalesi kalın bir duvar oluģturmuģtur. Çünkü bu demiryolu Ortadoğu daki petrol alanlarının güzergâhından geçmektedir. Nitekim 1908 yılının Mayıs ında Concession Sydicate Limited ġirketinin operasyon Ģefi George B. Reynolds, Ġran sınırları içindeki Mescid-i Süleyman bölgesinde dünyanın o zamana kadarki en zengin petrol yataklarını patlattığında 2. Abdülhamid iktidarının sonu da gözükmeye baģlamıģtır. Ne gariptir ki, Mayıs 1908 de petrol bulunmuģ, bundan sadece ve sadece 2 ay sonra Jön Türk isyanı baģlamıģ ve Temmuz ayında 2. Abdülhamid, MeĢrutiyeti ilan ederek iktidardan çekilmek mecburiyetinde kalmıģtı. 7 Bu dönemde bulunan petrol, bugün Türkiye nin sınırları dıģında kalmaktadır. Bugünkü sınırları içine dâhil olan bölgeler bazında ele alırsak, Türkiye'de petrol 6 Cevat Eyüp TaĢman, Petrolün Türkiye'de Tarihçesi, s. 14, EriĢim Tarihi: Mustafa Armağan, Sultan Abdülhamid in Petrol SavaĢı, Zaman Gazetesi,

6 aramacılığının kökleri Osmanlı dönemine kadar uzanır. Ġlk sondajlı arama faaliyeti, Ġskenderun civarında Çengen'de 1890 yılında delinen ve gaz emarelerine rastlanan sığ kuyulardır. Trakya'da GanoĢ civarında 1898 yılında delinen sığ kuyularda petrol ve gaz emarelerine rastlanmıģtır. Yabancı Ģirketler ortaklığıyla 1914 yılında kurulan Turkish Petroleum Company Musul'da petrol aramaya baģlayacakken Birinci Dünya Savası çıkınca faaliyetini durdurmuģtur. 8 Ayrıca Sultan II. Abdülhamit 1901 yılında yaptırdığı petrol rezervi çalıģmasına göre Diyarbakır, Mardin, Siirt ve Hakkâri de petrol rezervleri bulunmuģtur. O dönemde yapılan araģtırmalara göre 65 noktada zengin petrol rezervi tespit edilmiģtir yılında Musul petrolleri paylaģımına giriģilince Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde Irak taki petrolle ilgili ilk çalıģmayı yapan bir Ġstanbul Ermenisi olan Calouste Sarkis Gülbekyan ın Türk Petrol ġirketi, Irak Ģirketi oldu ve kendi hissesiyle kendisine petrol payı olarak yüzde 5 verildi. Bu nedenle kendisine MeĢhur yüzde 5 denildi. Geri kalan yüzde 95, dört büyük ülkenin Ġngiltere, Fransa, Hollanda ve Amerika arasında yüzde oranında paylaģıldı Abdülhamit ten sonra iktidara gelen Ġttihat ve Terakki Hükümeti nin Osmanlı Devleti ni 1.Dünya SavaĢı na sokmasıyla beraber devlet tam bir çöküģ yaģamıģtır. Ardından KurtuluĢ Mücadelesi ni baģlatan Mustafa Kemal in iktidara gelip 1923 te Cumhuriyeti ilân etmesiyle Türkiye nin petrol rezervlerini bizzat araģtırmak, Hükümet tarafından ana hedef olarak belirlenmiģ ve hedefi gerçekleģtirmek için bir müddet Rusya'da çalıģmıģ olan Lüksemburglu Dr. M. Lucius ile anlaģılmıģtır senesi Türkiye petrol araģtırmalarında önemli bir tarihtir. Bu tarihte Petrol Arama ve ĠĢletme Ġdaresi adıyla yetki verilen bir Ģirket kurularak petrol arama iģlerine hususi bir önem verildiği gösterilmiģtir. 20 Mayıs 1933 de çıkarılan 2189 no.lu yasanın 1. maddesinde Türkiye dâhilinde altın ve petrol ve bunlarla beraber çıkacak diğer madenleri aramak ve arama neticesinde elveriģli olursa bu madenleri 8 Mesut Atalay, Türkiye de Petrol Aramacılığı, Stradigma.com e-dergisi, Sayı 7, Ağustos 2003, s.1 9 Metin Avcı, Türkiye ve Petrol Gerçeği, 20 Aralık 2007, sahlanishareketi.blogcu.com/turkiye-vepetrol-gercegi/ , EriĢim Tarihi: Abdülhamit e Petrol Haritaları Hazırlayan Ermeni, enerjienstitusu.com/2013/01/02/abdulhamitepetrol-haritalari-hazirlayan-ermeni/ EriĢim Tarihi:

7 iģletmek üzere ticarî maksatla Ġktisat Vekâletine bağlı ve Ġktisat Vekâletinin teftiģ ve murakabesi altında hükmî Ģahsiyetli altın ve petrol arama ve iģletme idareleri kurulmuģtur. ifadesi yer almakta ve üçüncü madde ile bunların birbirlerinden ayrı iki Ģahsiyet olduğunu belirtilmektedir. 11 Bu kanun maddesi ile Türkiye de petrol aramacılığının önü açılmıģ ve ileriki yıllarda Türkiye nin çeģitli bölgelerinde petrol arama faaliyetleri gerçekleģmiģtir. Bu iģten sorumlu olması için 20 Haziran 1935 tarihinde çıkarılan 2804 No.lu kanunla Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuģtur. Petrol Arama ve ĠĢletme Ġdaresi de Petrol Grubu Direktörlüğü adıyla bu kuruluģ ile birleģtirilmiģ ve petrol aramalarına yurt düzeyinde ara verilmeden devam edilmiģtir. Petrol ihtiyacının yükselmesi ve aramaların yetersiz kalması nedeniyle 7 Mart 1954 te 6326 No.lu yeni Petrol Kanunu çıkarılmıģ ve böylece izlenen petrol politikasında yeni bir döneme girilmiģ ve bu kanun ile aramaların yerli ve yabancı özel giriģim eliyle yapılması düģünülmüģtür. Yeni Petrol Kanununa dayanılarak 7 Mart 1954 tarihinde kabul edilen 6327 No.lu kanunla Türkiye Petrolleri A.O. kurulmuģ ve Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü'nün ilgili birimleri bu kuruluģa aktarılmıģtır. 12 T.P.A.O ile birlikte Shell ve Mobil gibi uluslararası Ģirketlerin arama ve sondaj çalıģmalarının ardından, 1969 da ve 1973 petrol krizi sonrasında petrol fiyatının 10 katı artmasıyla yerli petrol aramacılığına ve sondaj çalıģmalarına verilen önem ve ağırlık sonucunda 1991'de yerli petrol üretimleri rekor düzeylere yani yılda 4,5 milyon tona ulaģtı. Ancak daha sonraki yıllardan günümüze kadar, değiģik nedenlerle, petrol aramacılığına ve sondajına ayrılan bütçe azaldı ve halen yıldan yıla azalmaktadır. 13 Türkiye, petrolün yanı sıra doğalgaza da önem vermiģ ve bu yönde önemli çalıģmalarda bulunmuģtur. Her ne kadar dünyada yaklaģık yıldır çalıģmalar yapılıyorsa da doğalgaz alanında Türkiye nin çalıģmaları yenidir aslında. Zira Türkiye de doğalgaz ilk defa 1970 yılında Kırklareli Kurumlar bölgesinde tespit edilerek, 1976 yılında da Pınarhisar Çimento Fabrikası nda kullanılmaya 11 TAġMAN, a.g.e., s Türkiye'de Petrol EriĢim Tarihi: Abdurrahman Satman, Türkiye de Petrol, web.itu.edu.tr/~pdgmb/documents/turkiyedepetrol.html, EriĢim Tarihi:

8 baģlanmıģtır te Mardin Çamurlu bölgesinde bulunan doğalgaz, 1982 de Mardin Çimento Fabrikası na verilmiģtir. Kaynaklardaki rezervlerin sınırlı olması hasebiyle tüketimin geniģlemesi ilerleyememiģtir. Doğalgazın sanayi ve Ģehir Ģebekelerinde kullanımı çalıģmalarına, 84/8806 No.lu Bakanlar Kurulu kararıyla 1984 te SSCB ile yapılan doğalgaz sevkiyatı anlaģması sonrasında baģlanmıģtır. Doğalgaz Ģehir içi evsel ve ticari olarak da ilk kez 1988 de Ankara da kullanılmıģtır yılında Ġstanbul da, Bursa da, EskiĢehir de, Ġzmit te doğalgaz pazarı geniģledi. 14 Türkiye'nin kendi doğalgaz rezervleri çok az olduğu için bu durum böyledir. Zira kanıtlanmıģ toplam doğalgaz rezervi Türkiye nin bir yıllık doğalgaz tüketimini karģılayabilecek miktarda bile değildir. Doğalgaz ihtiyacını karģılamada dıģa bağımlı olan Türkiye bu ihtiyacın büyük bir payını boru hatları ile Rusya ve Ġran'dan, geri kalanı ise LNG olarak Cezayir ve Nijerya'dan karģılamaktadır yılında tükettiği doğalgazın 19,6 milyar m³ 'ünü Rusya temin etmiģtir. Bu da toplam tüketimin % 63'üne karģılık gelmektedir. Nijerya ve Cezayir'den ithal edilen LNG miktarı 5,3 milyar m³ 'dür. 15 Ancak son yıllarda Türkiye bu bağımlılığı azaltmak için fosil yakıt arama sahasını daha da geniģletmiģtir. Bu kapsamda Karadeniz de petrol arama faaliyetleri gerçekleģtirilip oradan petrol çıkarmak hedeflenmektedir. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ile Karadeniz de petrol ve doğal gaz aramak için anlaģma imzalayan Brezilyalı petrol Ģirketi Petrobras ın Türkiye Genel Müdürü Hercules Tadeu F. Da Silva, Kastamonu nun Ġnebolu ilçesinde incelemelerde bulunduktan sonra Aralık 2009 da petrol ve doğalgaz aramaya baģlanmıģtır. 16 Ġthal ettiği petrole 2010 da 21 milyar $ harcamıģ olan Türkiye, petrol arama faaliyetlerine artık daha çok ağırlık vermeye baģlamıģtır. 17 Bu yüzden Karadeniz'de yapılan sondajlarda da kritik sürece girilmiģtir. Bu süreçte BP Türkiye Temsilcisi nin 14 Doğalgaz Enerjisi (Termik) Nükleer Teknoloji Bilgi Platformu, EriĢim Tarihi: Dünyada ve Türkiye de Doğalgaz ĠGDAġ, EriĢim Tarihi: Karadeniz de Petrol Aranacak, EriĢim Tarihi: Karadeniz de Petrol Avı, Takvim Gazetesi, 1 Kasım

9 Karadeniz de petrol çıkmadığını açıklaması üzerine Enerji Bakanı Taner Yıldız, firmaların bir kısmının Karadeniz i tercih ettiğini bir kısmının da etmediğini belirterek, Karadeniz o firma için kuru çıkmıģtır ama bizim için su olmaya devam edecektir. Daha önce çalıģma yapmamıģ baģka firma da orada çalıģma yapmak istediğini söyledi. Biz Karadeniz de arama faaliyetlerimize devam edeceğiz diye konuģmuģtur. 18 Böylece Türkiye nin Karadeniz konusunda ne kadar kararlı olduğu gözler önüne serilmiģtir. Diğer yandan son günlerde Yunanistan ın içinde bulunduğu ekonomik buhrandan çıkıģ yolları aramak amacıyla Ege Denizi nde petrol ve doğalgaz aramak istediği görülmektedir. Bu kapsamda Ege'deki kıta sahanlığını tescil ettirmek için tek taraflı BirleĢmiĢ Milletlere gitme planının ortaya çıkmasının yankıları sürmektedir. Yunan basını 8 Ocak 2013 te Atina'nın ekonomik krizden çıkıģ için Avrupa Birliği'nin desteği ile Akdeniz ve Ege'de petrol ve doğalgaz aramayı planladığını öne sürmüģtür. Haberlere göre Ġyon Denizi'nde ve Girit Adası'nın güneyinde hidrokarbon araģtırma çalıģmaları baģlatan Norveç PGS Ģirketine ait Nordic Explorer isimli sismik gemisi, Akdeniz'e gitmiģtir. Haberlerde ayrıca Yunanistan'ın bu hareketinin, AB tarafından da desteklendiği öne sürülmüģtür. Hatta Yunanistan'ın Akdeniz'de Türkiye ile yaģayacağı muhtemel sorunlara karģılık Avrupa Komisyonu'nun da Atina'dan yana taraf olacağı ileri sürülmüģtür. 19 Buna karģılık Türkiye DıĢiĢleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, "Türkiye ile Yunanistan arasında olumlu atmosfer var. Mart ayı baģında Yüksek Dereceli Stratejik ĠĢbirliği Konseyi toplantısı ile ilgili tarih tespitinde büyük ölçüde mesafe alındı. Onu gerçekleģtireceğiz. Dolayısıyla bugünlerde Türkiye -Yunanistan iliģkileri bu ivmeyi kazanmıģken bütün atılacak adımları, bu istiģare içinde birlikte atmamız önem taģır. Tabi herkes ulusal pozisyonunu biliyor. Böyle bir durumda Türkiye de mukabil adımlar atar. Ama buna ihtiyaç hissedilmeyeceğini ümit ediyorum. Yunanistan ile aramızda zaten iģleyen bir 18 "Karadeniz de Petrol Aramaya Devam Edeceğiz" EriĢim Tarihi: Yunanistan AB'nin Desteği Ġle Petrol Arayacak, Sabah Gazetesi, 9 Ocak

10 mekanizma var." ifadelerini kullanarak Türkiye nin bu konudaki yaklaģımını ortaya koymuģtur. 20 Özetlemek gerekirse 20. yüzyılın baģında bütün Ortadoğu üzerinde egemen olan ve petrol jeostratejisini yönlendirme kapasitesine sahip olan Osmanlı Devleti nin külleri üzerine kurulan Türkiye nin petrole dayalı küresel dengelerde hemen hemen tamamen edilgen bir konumda kalmıģ olması, bölgeye yönelik politika açısından üzerinde dikkatle durulması gereken bir olgudur. 70 li yıllardaki petrol krizinden en büyük darbeyi alan ülkelerin baģında gelen ve 70 li yılların sonunda petrol kuyruklarına mahkûm olan Türkiye, 90 lı yıllarda da Körfez SavaĢı ndan en ciddi ekonomik kayıplarla çıkan ülkeler arasında yer almıģtır lar boyunca iç politik ve dıģ ekonomik sıkıntılar yaģayan Türkiye, enerji alternatiflerini arttırmak amacıyla SSCB nin dağılması sonucu bağımsız olan Türk Cumhuriyetleri ne yakınlaģma çabası içine girmiģtir. Milenyuma girerken Türkiye 11 Eylül saldırılarından sonra 2003 yılında 1 Mart tezkeresi ile ABD nin Irak a Türkiye üzerinden müdahale etmesini reddetmesi sonucu Irak tan gelen enerji akıģı sekteye uğramıģtır yılında kriz içinde olan Türkiye, 2002 yılında AKP hükümetinin iktidara gelmesi ile Irak tan kazanım sağlayamamasına rağmen ekonomik açıdan önemli bir ilerleme kaydetmeye baģlamıģtır. Bu dönem içinde Orta Asya, Rusya, Ġran ile ekonomik iliģkiler geliģtirilmiģ ve yeni enerji anlaģmaları imzalanmıģtır. Ancak 2011 yılında Arap Baharı sürecinin baģlaması ile Ortadoğu -özellikle Suriye- ile ilgili dıģ politikasında sıkıntılar yaģayan Türkiye enerji bağımlılığını azaltmak için önemli hamleler yapmaya çalıģmaktadır. Özellikle son günlerde konuģulan Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi ile petrol anlaģması imzalanması olgusu bunun somut örneğidir. Ancak henüz resmi veriler olmadığı için bu ifadeler varsayım halindedir. Yeni dönemde Türkiye nin 2023 hedefi kapsamında büyük güçlerden biri olma çabalarından enerji bağımlılığını azaltma giriģimi daha ön planda olacağa benziyor. Bununla ilgili Türkiye nin ne gibi politikalar izleyeceğini bekleyip göreceğiz. 2. Türkiye nin Fosil Yakıt Potansiyeli 20 Türkiye Ege de Petrol mü Arayacak?, Egede-petrol-mu-arayacak/920702/, EriĢim Tarihi Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye nin Uluslararası Konumu, 39. Baskı, Ġstanbul: Küre Yayınları, 2009, s

11 Türkiye de yıllarca dillere pelesenk olmuģ bir söylem vardır: Bizim petrolümüz var aslında ama çıkarılmasına izin verilmiyor. Peki gerçekten böyle mi? Türkiye bir petrol denizi üzerinde yüzüyor da DıĢ Mihraklar mı izin vermiyor? ÇalıĢmamızın bu bölümünde Türkiye nin fosil kaynaklar açısından nasıl bir potansiyele sahip olduğunu açıklayarak bu soruya bir nevi cevap vermiģ olacağız. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, yaklaģık 100 yıl önce Sultan 2. Abdülhamid in hazırlatmıģ olduğu petrol haritasını değerlendirme kapsamına almıģtır. Sultan ın petrol haritası gerçek mi? Türkiye bir petrol denizi üzerinde mi? Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız bu konu hakkında Ģu ifadeleri kullanmıģtır: Bakanlık koltuğuna oturduğumda en çok merak ettiğim Ģeylerden biri de ikinci Abdülhamit in petrol haritalarıydı. Musul ve Bağdat ı içine alan daire içerisinde yaptırılan belli bilimselliği olan bir harita. Bugün bilinen sahaların pek çoğu bu haritada görülüyor. 100 yıl önce hazırlanan bu harita geçerliliğini koruyor. Bu harita Ģu anda Batman ve Adıyaman gibi petrol aradığımız yerleri de içeriyor. Ayrıca Yıldız, iddianın öbür tarafına yani var olan petrolün çıkarılmasına müsaade edilmediği hususuna da açıklık getiriyor: Son 10 yılda petrol arama faaliyetlerimizi 13 katına bütçeyi de yıllık 1,1 milyar dolara çıkardık. Bu sözün efsanevi tarafları var. Petrol kuyucularının çevrelerinin korunmak amacıyla kapatılması kanuni bir zorunluluktu. Petrol fiyatı artınca da kuyular açılabilir. Buna yabancılar Türkler kullanmasın diye kapattı demek doğru değil. 22 Türkiye de petrol aramacılığının yapılmaya baģlandığı yıldan 2009 yılı sonuna kadar arama kuyusu ve üretim, enjeksiyon ve geliģtirme kuyusu açılmıģ ve irili ufaklı 23 doğal gaz sahası ile 102 petrol sahası keģfedilmiģtir yılından bu yana Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO)'nın yurt içinde ve dıģında petrol arama ve üretim faaliyetlerine önem ve öncelik verilmiģtir. Bunun yansıması olarak döneminde TPAO'nun arama ve üretim bütçesi yedi kat artmıģ ve 2008 yılı itibariyle 1 milyar ABD doları seviyesine yükselmiģtir. 23 Ancak bu artıģ 2009 yılından itibaren azalarak 2010 yılında 726 milyon m 3 olarak gerçekleģmiģtir. 22 Türkiye de Nerelerde Petrol Var?, EriĢim Tarihi: Petrol, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, , EriĢim Tarihi:

12 2010 yılı yurtiçi üretilebilir petrol rezervi 291,5 milyon varil (43,14 milyon ton) olup, yeni keģifler yapılmadığı takdirde, bugünkü üretim seviyesi ile yurtiçi toplam ham petrol rezervinin 17,2 yıllık bir ömrü bulunmaktadır Türkiye nin Fosil Yakıt Tüketimi Ve Boru Hatları Dünya petrol rezervlerinin % 65 ine, doğalgaz rezervlerinin de % 70 ine sahip ülkelere ve bölgelere komģu olan Türkiye, coğrafî konumu ile bu rezervlerin sahibi üretici ülkelerle önemli tüketicilerin çoğu arasında doğal bir koridor özelliği taģımaktadır. 25 Bu özelliği nedeniyle jeostratejik konumu daha da artan Türkiye enerji nakil hatlarının en önemli alternatif güzergâhı olarak kabul edilmektedir. Özellikle Orta Asya ülkelerindeki doğalgazın Avrupa ya taģınması konusunda Rusya ya alternatif bir güzergâh olması buna örnek olarak gösterilebilir. Türkiye'nin sahip olduğu en eski boru hattı Kuzey Irak'ta bulunan Kerkük petrollerini batıya taģıyan, Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı'dır. Hattın taģıdığı ham petrol miktarı 1999 da 305 milyon varile ulaģmıģ, yapılan sabotajlar ve Kerkük'te yaģanan sorunlar yüzünden hattın taģıdığı ham petrol miktarı 2006 da 10.9 milyon varile düģmüģtür da bu hattan 23,3 milyon ton (165 milyon varil) ham petrol taģınmıģtır. Petrol taģıyan bir diğer boru hattı 28 Mayıs 2006 da faaliyete geçen Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı dır. 22 Haziran 2008 de hattın taģıma kapasitesi günlük 1 milyon varile ulaģtırılmıģ olup, hatan daha fazla petrol taģınmasının sağlanması amacıyla yürütülen çalıģmalar neticesinde kapasite 2009 yılında günlük 1,2 milyon varile çıkartılmıģtır. 26 Nüfusun artması ve endüstrileģme ile paralel olarak artan enerji gereksinimin giderilmesi için alternatif bir enerji kaynağı olarak doğal gazın oranını artırmak ve bazı Ģehirlerde gittikçe yoğunlaģan hava kirliliğine bir çözüm bulmak amacıyla 18 Eylül 1984 te Türkiye ve SSCB arasında doğalgaz sevkiyatına iliģkin olarak 24 Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Genel Müdürlüğü (TPAO) 2010 Yılı Ham Petrol ve Doğalgaz Sektör Raporu, Ağustos 2011, s Enerji Sektöründeki Son GeliĢmeler,, EriĢim Tarihi: Petrol, Enerji ve Tabi Kaynaklar 11

13 imzalanan anlaģmanın ardından, Boru Hatları ile Petrol TaĢıma Anonim ġirketi (BOTAġ) ile SSCB nin doğalgaz ticareti konusunda yetkili kuruluģu SOYUZGAZ EXPORT arasında 14 ġubat 1986 da 25 yıl süreli ve plato değeri yıllık 6 milyar Cm3 olan bir doğal gaz alım-satım anlaģması imzalanmıģtır. SSCB ile yapılan ilk alım anlaģmasını, artan doğal gaz ihtiyacının karģılanması amacıyla yapılan diğer alım anlaģmaları izlemiģtir. 27 Bu dönemden itibaren Türkiye nin her geçen yıl enerji açığı daha da artmıģ ve Türkiye de doğalgaz tüketimi 20 yılda 69 kat artmıģtır yılında 27.4 milyar m 3 olan doğalgaz tüketimi 2006 da % 14 artıģla 31.1 milyar m 3 'e ulaģmıģtır de % 17 lik bir artıģla 36.4 milyar m 3 olmuģ ve 2011 yılı sonunda ise doğal gaz tüketim miktarı 44,145 milyar m 3 e ulaģmıģtır. Tüketimin 2020 de ise % 176,4 artmasıyla 61 milyar m 3 'e ulaģması öngörülmektedir. 28 Türkiye, Avrupa nın ihtiyaç duyduğu çoklu boru hatlarına ev sahipliği yapmakta ve yeni projeler üretmektedir. Hazar Havzası nın hidrokarbon kaynaklarının batı pazarlarına taģınmasını öngören 21. Yüzyıl Ġpek Yolu olarak sunulan, Doğu-Batı Enerji Koridorunun gerçekleģtirilmesine ön ayak olmaktadır. Hazar ve Orta Asya bölgelerini Avrupa ya bağlayan boru hatları, hem bu bölgelerin refahının ve istikrarının artmasına, hem de bölge devletlerinin batı ile bütünleģmelerine yardımcı olacaktır. Bu noktada da Türkiye köprü göreviyle stratejik bir rol oynamaktadır. Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı 4 Haziran 2006 da petrol taģımaya baģlamıģ, 16 Haziran da Kazakistan hatta dâhil olup 2008 de petrol pompalamıģtır. Türk boğazlarını by-pass etmek amacıyla da Trans-Anadolu By Pass Petrol Boru Hattı için çalıģmalar 24 Nisan 2007 de baģlatılmıģtır. 29 Bakü-Tiflis- Ceyhan hattı baģlangıçtan beri gerçekleģme olasılığı en fazla olan Türk projesiydi. Bunda en belirleyici faktör Ģüphesiz ki Azerbaycan ın coğrafi konumudur. Orta Asya ile Türkiye arasında ulaģım sorunsalı projelerin önünde önemli bir engel oluģtururken, Azerbaycan ile Türkiye, aradaki Ermeni bölgesinin dolaysız bağlantıyı olanaksızlaģtırmasına rağmen komģu ülkelerdir. Gürcistan ile iyi kurulan diplomatik 27 T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), Doğalgaz Piyasası Dairesi BaĢkanlığı, Doğalgaz Piyasası 2011 Yılı Sektör Raporu, s Enerji Sektöründe. 29 Aslıhan P. Turan, Hazar Havzası nda Enerji Diplomasisi, BĠLGESAM, 16 Mart 2010, EriĢim Tarihi:

14 iliģkiler sonucu bu ülke üzerinden Azerbaycan a kara yolu bağlantısı mevcuttur. Türkiye açısından önemli olan, Hazar Denizi Havzası petrollerinin batıya açılan terminali olmak ve bölgenin yeni aktörlerinin bağımsızlıklarının devamını desteklemektir. 30 Diğer yandan Bakü-Tiflis-Erzurum boru hattı projesi hazırlanmıģtır. Bu proje kapsamında Azerbaycan ın ġah Deniz sahasında üretilecek doğalgazın Türkiye- Gürcistan sınırına getirilmesi tasarlanmaktadır. Bunun için SCPC Ģirketi kurulmuģ ve TPAO bu Ģirkete % 9 oranında ortak olmuģtur. Bu proje 3 Temmuz 2007 de faaliyete geçen Gürcistan sınırından Erzurum a kadar uzanarak Türkiye doğalgaz Ģebekesine dâhil olmaktadır. Bu alandaki inģaat sorumluluğu BOTAġ a aittir. Ülkeler bazında bakıldığında, Türkiye için kaynak çeģitlendirilmesi politikaları bağlamında bu hat önem arz etmektedir. 31 Türkiye nin Ceyhan terminali Irak ın en önemli petrol ihraç limanıdır. Bakü- Ceyhan boru hattı sayesinde de Ceyhan terminali Hazar Havzası nın potansiyel ihraç limanı olma konumundadır. Ġstanbul ve Çanakkale boğazları ise petrol taģımacılığında SüveyĢ Kanalı ile birlikte dünyanın en önemli deniz güzergâhları arasında yer almaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi Kerkük-Yumurtalık ve Bakü-Ceyhan petrol boru hattı ile Türk boğazları petrol taģımacılığında oldukça önemli güzergâhlardır. Günlük, 1,4 milyon varil kapasiteli Kerkük-Yumurtalık hattından (tam kapasite çalıģması durumunda) yılda 70 milyon ton (yaklaģık 514 milyon varil) petrol ihraç edilebilmektedir. Birinci hattın 641 km si ve ikinci hattın da 656 km si Türkiye topraklarından geçmektedir. Ancak, 2003 iģgalinin ardından Irak tan ihraç edilen petrol miktarı günlük 750 bin varil civarına kadar düģmüģtür. Bununla birlikte 1977 yılında tamamlanan boru hattı Irak ın en önemli petrol ihraç güzergâhı olma özelliğini halen korumaktadır. Kerkük-Ceyhan sayesinde AB ülkeleri Irak petrolüne doğrudan Akdeniz üzerinden ulaģabilmektedir. Son yıllarda Körfez de yaģanan 30 Efe Çaman, Kafkasya ve Orta Asya da Alternatif ile Uyum Arası Türk Bölgesel Politikası: Kafkasya ve Orta Asya da Türkiye, (Der.) Mehmet Seyfettin Erol, Küresel Güç Mücadelesinde Avrasya nın Değişen Jeopolitiği: Yeni Büyük Oyun, 1.Baskı, Ankara: Platin Yayınları, 2009, s Sedat Laçiner Hasan Selim Özertem, Hazar Enerji Kaynakları: Enerji-Siyaset ĠliĢkisi, (Der.) Mustafa Turgut Demirtepe, Orta Asya ve Kafkasya da Güç Politikası, 1.Baskı, Ankara: USAK Yayınları, 2008, s

15 ABD-Ġran gerginliği ve özellikle Irak ın kuzeyinde yoğunlaģan petrol aramaları da dikkate alındığında bu hattın hem Irak hem de AB ve ABD açısından daha da önemli hale geldiği ileri sürülebilir. 32 Bir diğer boru hattı da Rusya dan Türkiye ye uzanmaktadır. Türkiye ithal ettiği doğalgazın %68 ini Moldova-Ukrayna-Romanya-Bulgaristan üzerinden gelen bir hat ile Rusya dan almaktadır. Bunun dıģında Rusya, diğer ülkelerinden geçmeyen bir boru hattı projesi olarak yılda 16 milyar m 3 lük Mavi Akım Projesini hayata geçirmiģtir. 33 Hat Samsun dan kıyıya çıktığı noktadan itibaren 501 km lik bir mesafe kat ettikten sonra Ankara da son bulmaktadır. Balkanlar üzerinden gelen batı hattında sık sık yaģanan sorunlar arada transit ülke olmadığı için bu güzergahtaki gaz alıģveriģini iki ülke için de cazip kılmaktaydı. Rusya ile daha SSCB döneminden baģlatılan iliģkiler ve ardından imzalanan iki doğal gaz anlaģmasına rağmen Mavi Akım ın da imzalanması Türkiye nin doğalgaz pazarını ve politikasını büyük oranda Rusya nın etkisi altına sokmuģtur. Ġki ülke arasındaki en büyük enerji projesi olan Mavi Akım Projesi özellikle fiyat konusunda ortaya çıkan sorunlar nedeniyle ciddi bir sıkıntı yaratmıģtır. Ancak aylar süren karģılıklı ziyaretlerden sonra sorun çözülmüģ ve iki ülke iliģkileri yeniden istenilen düzeylere gelmiģtir. 34 Türkiye yi Rusya ya enerji açısından büyük oranda bağımlı kılan bu projeye alternatif olarak düģünülen, ABD nin de desteklediği Trans-Hazar Boru Hattı projesi ortaya atılmıģtır. Bu proje kapsamında Türkmenistan ın doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa'ya taģınması için Hazar'ın Azerbaycan ve Türkmenistan sahilleri birleģtirilecek. Tengiz (Kazakistan) TürkmenbaĢı (Türkmenistan) Bakü (Azerbaycan) Tiflis (Gürcistan) Erzurum (Türkiye) üzerinden yılda milyar m 3 doğal gazın 32 Veysel Ayhan, Avrupa nın Enerji Arz Güvenliğinde Türkiye: Petrol, Doğal Gaz ve Entegrasyon, Uluslararası İlişkiler, Cilt 5, Sayı 20 (KıĢ 2009), s Necdet Pamir, Orta Asya ve Kafkasya da Güvenlik ArayıĢları Sürecinde Bölgedeki Enerji Kaynaklarının Rolü, (Ed.) Ġdris Bal, 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, 3. Baskı, Ankara: Lalezar Yayınevi, 2006, s Havva Pınar Özcan Türkiye nin ve Avrupa Birliği nin Hazar Coğrafyasında KesiĢen Enerji Politikaları, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Ankara 2008, s

16 ihracı öngörülüyor. Projenin maliyetinin ise 8 milyar Euro civarında olması tahmin ediliyor. 35 Türkiye nin içine dâhil olduğu baģka bir boru hattı da Nabucco dur. Adını ünlü Ġtalyan besteci Giuseppe Verdi nin operasından alan Nabucco Boru Hattı Projesi ilk defa 2002 yılında gündeme geldi. Rusya Ukrayna gaz krizini izleyen dönemde alternatif kaynak ve yol arayıģını hızlandıran Avrupa için Nabucco projesinin önemi artarak, hattın hayata geçirilmesi için çalıģmalar hız kazandı. Bu süreçte projeye dair ilk somut adımlar atıldı ve 2009 yılında Türkiye, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya dan oluģan taraflar arasında hükümetler arası anlaģma imzalandı. YaklaĢık 10 yıldır gündemde olan proje Orta Doğu ve Hazar bölgesi doğalgazının, Türkiye üzerinden Avrupa ya taģınmasını sağlayacak. Bu hat ile Türkiye'nin doğu sınırları Bulgaristan, Romanya ve Macaristan dan geçerek Avusturya'daki Baumgarten'a bağlanacak. 3,300 km uzunluğunda yapılması planlanan projenin ortakları arasında eģit hisselerle Türkiye den BOTAġ, Almanya'dan RWE, Avusturya'dan OMV, Macaristan'dan MOL, Bulgaristan'dan Bulgargaz ve Romanya'dan Transgaz yer alıyor. AB nin en önemli gaz tedarik projesi olarak nitelendirilen boru hattının yılda ortalama 31 milyar m 3 gaz taģıması hedefleniyor. 36 Ancak Rusya bu projeye karģı çıkmaktadır. Zira bu proje ile Türkiye nin Rusya ya enerji bağımlılığı azalacak ve en önemlisi de Rusya küresel enerji oyununun dıģına itilmiģ olacaktır. Bu yüzden Rusya, Nabucco ya alternatif bir proje olarak gördüğü Güney Akım Projesinin Rusya nın Karadeniz liman Ģehri Soçi de imzalandığı gün, yani tarihinde Mavi Akım-2 adında bir baģka doğalgaz boru hattı projesi de Türkiye BaĢbakan Recep Tayyip Erdoğan ile Rusya BaĢbakanı Vladimir Putin arasında imzalandı. Putin, zirveden sonra düzenlenen ortak basın toplantısında, Türkiye ile Rusya nın Mavi Akım-2 doğalgaz boru hattının kurulmasıyla ilgili görüģmelere baģlama kararı aldıklarını açıkladı. Mevcut Mavi Akım hattına paralel olarak yapılacak yeni boru hattıyla, Türkiye nin artan gaz ihtiyacı karģılanacağı gibi, Rus doğalgazının Ġsrail e kadar ulaģtırılması da 35 Türkmenistan Doğalgazı da Türkiye Üzerinden TaĢınacak, Zaman Gazetesi, 18 Eylül Betül Buke Karaçin, Nabucco Projesinin Geleceği, USAK Enerji Güvenliği AraĢtırmaları Merkezi, 14 Temmuz 2011, EriĢim Tarihi:

17 kararlaģtırılmıģtır. 37 Oysa Türkiye, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı hususundaki baģarısına Nabucco projesini de hakkıyla ekleyebilirse küresel anlamda daha etkili olacak ve jeopolitik önemini artırmıģ olacaktır. ABD Nabucco projesine Ģartlı destek vermektedir. Zira plan aģamasında kaynak ülkeler olarak Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan ve Ġran, Irak düģünülüyordu. Ancak Ġran ın projeye dâhil olmasına ABD sıcak bakmıyor. Özellikle Ġran nükleer enerji krizi konusunda bir uzlaģmaya varılmadığı sürece Tahran yönetiminin Nabucco da yer alması uzak bir ihtimal olarak görülüyor. Bunun yanı sıra, Türkmenistan ve Kazakistan gibi en uygun tedarikçilerin ise Rusya ile uzun vadeli anlaģmaları bulunmakta. Aynı zamanda son dönemde Çin de pastadan önemli pay almak için adımlar atıyor yılında Rusya ile Türkmenistan 25 yıl süreli yılda ortalama milyar m 3, Kazakistan ise 15 milyar m 3 gaz alım satım anlaģması imzaladı. Bölgenin en zengin doğalgaz üreticisi ülkesi olan Türkmenistan ın katılımının olmaması projenin geleceği adına büyük bir eksiklik olacaktır. ġu an için en önemli tedarikçi olarak görülen Azerbaycan ın ise tek baģına hattı doldurması zor görünüyor. ġah Deniz sahasında %11 lik üretim artıģıyla doğalgaz kapasitesini yıllık milyar m 3 e çıkaran Azerbaycan ın mevcut üretimi bile Nabucco boru hattının büyük bir kısmını karģılamıyor. Her ne kadar Bakü yönetimi, ġah Deniz-2 sahasının geliģtirilerek hatta gaz tedarik edeceğini dile getirse de, bu konuda Ģimdiye kadar herhangi bir anlaģma yapılmıģ değildir. 38 Rusya ile Güney Akım projesi konusunda anlaģmaya varılması, Azerbaycan ile de Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı nın (TANAP) yapımına iliģkin mutabakat zaptının imzalanması hiç Ģüphesiz Türkiye nin enerji koridoru olarak önemini arttıracaktır. Trans Anadolu Boru Hattı ndan gelecek Azerbaycan gazının bir kısmının Türkiye de kullanılması, bir kısmının da Türkiye üzerinden Avrupa ya ihracatı planlanmaktadır. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ile Bakü-Tiflis- Erzurum Boru Hattı ndan sonra üçüncü bir boru hattının inģası, Türkiye ile Azerbaycan arasındaki iliģkileri daha da güçlendirecektir. Türkiye Enerji Bakanı 37 Celalettin Yavuz, Türkiye ve Asrın Stratejik Enerji Hatlarına Gelinen AĢama, TÜRKSAM, Haziran 2009, 38 KARAÇĠN, a.g.e. 16

18 Taner Yıldız ın da belirttiği gibi bu proje ile beraber özellikle batıda gaz ihtiyacı olan ülkelerin gösteremediği çabayı Türkiye ve Azerbaycan göstermektedir. 39 Türkiye nin petrol ve doğalgaz ithalatında ikincil sırayı teģkil eden Ġran ile de birtakım enerji anlaģmaları imzalanmıģtır. Ġran açısından bakıldığında ise Türkiye doğalgaz tedarikçileri arasında birinci sırada yer almaktadır. Ġkili arasında 1996 da imzalanan anlaģma 2001 de sonuç vermiģ ve Türkiye bugün gaz ihtiyacının yüzde 20 sini Ġran dan karģılamaya baģlamıģtır. Ġki ülke bu iģbirliğini geniģletmek istemekte ve bu bağlamda Ġran gazının Avrupa ya ulaģtırılması gündeme gelmektedir. Türkiye ayrıca Ġran ın doğalgaz üretimine de yatırım yapmak istemektedir. Nitekim Güney Pars sahasının bazı bölümleri üzerinde anlaģma sağlandığı bilinmektedir. Güney Pars 14 trilyon m 3 gaz rezerviyle dünyanın en büyük gaz sahasını (% 8) ve Ġran doğal gazının % 50 sini oluģturmaktadır. Türkiye-Ġran arasındaki diğer bir proje de Ġran ve Türkmenistan doğal gazının Türkiye üzerinden Avrupa ya ulaģtırılmasıdır. Bu proje son zamanlarda gündeme gelmiģtir. Türkmenistan doğal gazının Hazar Denizi geçiģli rota yerine, Ġran üzerinden Avrupa ya ulaģtırılması, Tahran ın Moskova ya bir meydan okuması olarak yorumlanabilir. Tahran uzun zaman bu projenin gerçekleģmesine mesafeli durmuģ, ancak nükleer gerginlikte Rusya dan istediği desteği alamadığını görünce projeyi kabullenmiģtir. 40 Özetlemek gerekirse, Türkiye coğrafi olarak dünyanın zengin hidrokarbon rezervlerine sahip bölgelerle bu kaynakları tüketmek isteyen pazarlar arasında bir kavģak görevi görmektedir. Bu özelliği Türkiye nin doğusundaki kaynakları batısına taģıyabilecek doğal bir koridor görevi üstlenmesine olanak sağlamaktadır. Türkiye toprakları üzerinden geçen BTC ve Kerkük- Yumurtalık Petrol Boru Hatları ve ġahdeniz (BTE) ve Türkiye Yunanistan doğalgaz boru hatlarıyla Doğu-Batı koridoru haline gelmiģtir. Ayrıca proje ve yapım aģamasında olan Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ve Türkiye Yunanistan Ġtalya (Güney Avrupa Gaz Ringi Projesi nin ikinci aģaması), Hazar GeçiĢli Türkmenistan Türkiye Avrupa, Irak- 39 Ġlyas Kamalov, Türkiye nin Enerji Koridoru Hayali, Gerçek Oluyor, ORSAM, 9 Ocak 2012, EriĢim Tarihi: Arif Keskin, Ġran ın Doğalgaz Siyaseti ve Türkiye, EriĢim Tarihi:

19 Türkiye, Türkmenistan Ġran Türkiye, Mısır Türkiye ve Türkiye Bulgaristan Romanya Macaristan-Avusturya (Nabucco) gibi doğalgaz boru hatları faaliyete geçtiğinde Türkiye doğunun kaynaklarını batıya özellikle de Avrupa pazarına taģıyabilecek önemli bir transit ülke konumuna gelecektir. Bunlar arasında Nabucco Boru Hattı Türkiye nin enerji politikası hedefine hizmet edecek proje niteliği taģımaktadır. Türkiye nin bölgesinde önemli bir enerji üssü olma hedefiyle örtüģen bu projenin gerçekleģmesi için Türkiye önemli bir çaba sarf etmektedir Fosil Yakıtların Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Türkiye enerjide tamamen dıģa bağımlı bir ülkedir. Türkiye nin enerji faturası 2011 yılında 50 milyar doların üzerinde olmuģtur. Bunun önemli kısmını petrol ve doğal gaz ithalatı oluģturmuģtur. Türkiye her ne kadar 2002 den bu yana petrol ithalatının parasal değerini açıklamasa da son iki yıllık dönemde yılda milyon ton petrol ithalatının gerçekleģtirildiği bilinmektedir. Bunun muhtemel maliyetinin milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktar 2007 ve 2008 de 20 milyon tonun üzerinde seyretmiģtir. Benzer biçimde doğalgazda da fiyatlar/maliyetler açıklanmamaktadır. Türkiye yılda yaklaģık 40 milyar metreküp düzeyinde gaz tüketmektedir. Bunun maliyetinin de milyar dolar seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir. 42 Türkiye'de tüketilen doğalgaz büyük oranda elektrik santrallerinde kullanılmaktadır. Bu oran 2005 yılı içerisinde % 57'dir.Türkiye toplam elektrik tüketiminin % 45'ini doğalgaz ile çalıģan santrallerden elde etmekte iken, bu alanda dünya ortalaması %15 civarındadır. ġehirlerdeki doğalgaz dağıtım faaliyetleri Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) tarafından yapılan ihaleler Ġle özel iģletmeler tarafından yapılmaktadır ve birkaç bölge hariç tüm dağıtım bölgelerinde ihaleler sonuçlanmıģtır. Ġstanbul, Ankara ve Ġzmit Ģehirlerinde ise dağıtım faaliyetleri Ģehir 41 Arzu Yorkan, Küresel Enerji Denkleminde Türkiye, BĠLGESAM, 2 Haziran 2009, EriĢim Tarihi: Mitat Çelikpala,, Enerji Alanında Rekabet Yeniden Hareketleniyor: Türkiye Merkezli GeliĢmelere Genel Bir BakıĢ, Ortadoğu Analiz, Mayıs Cilt: 4 - Sayı: 41, s

20 belediyeleri tarafından yapılmaktadır. Yıllara göre doğalgaz tüketimine bakıldığında; 2004 yılında Türkiye de tüketilen doğalgaz miktarı yaklaģık 22 milyar m³, 2005 yılında 27 milyar m³, 2006 yılında 30,5 milyar m³, 2007 yılında 36, 5 milyar m³ olmuģtur yılı sektörel gaz tüketim miktarlarında konut sektörü 7,8 milyar m3 yıllık toplam miktar ile % 22,2, sanayi sektörü 7,6 milyar m³ yıllık toplam miktar ile %21.7, elektrik sektörü 19,7 milyar m³ yıllık toplam miktar ile % 56.1 artıģ göstermiģtir. 43 Türkiye nin enerji talebinde dikkati çeken en önemli husus, ihtiyacının dünya ortalamasının çok üzerinde artıyor olmasıdır. Enerjideki talep artıģı yıllık %5 in üzerindeyken, elektrikte bu oran %7 civarındadır. Türkiye nin enerji talebindeki artıģ hızı dünya ortalamasının 4 kat üzerinde olup, 2020 deki enerji ihtiyacı bugünkünün %140 üzerinde olacaktır. Tüketim artıģ hızının bu kadar yüksek olmasına karģın, Türkiye nin mevcut enerji kullanımından kaynaklanan önemli dezavantajları vardır. Her Ģeyden evvel, yüksek petrol fiyatları Türkiye nin dıģ ticaret açığında büyüyen boģluklara neden olmaktadır. Tablo 3 yıllık ortalama petrol fiyatlarının belirlenen toplam talepte Türkiye ekonomisine nasıl bir yük getirdiğine dikkat çekmektedir. 44 Petrol ve doğalgaz ithalatı yoluyla yaģanan dıģa bağımlılık; elektrik üretiminde doğalgazın payının çok yüksek oluģu; serbestleģtirme/özelleģtirmeler sonucu doğalgaza dayalı elektrik üreten santrallerin özel sektör elindeki kâr amaçlı kullanımı, kentsel gaz dağıtım Ģirketlerinin birim hizmet ve yıpranma payı bedellerinin yüksek tutulması olguları, bir bütün olarak, doğalgaz ve elektrik fiyatları üzerinde zam yapılması yönünde bir basınç oluģturmuģtur. 45 Zaman gazetesinde tarihinde yayınlanan bir habere göre, Türkiye'nin 1000 m3 doğal gaz için Rusya'ya ödediği fiyat 243 dolar, Ġran'a 236 dolardır. Bu rakamlara BOTAġ'ın iletim, dağıtım ve iģletme masrafları eklenecektir. Kentsel doğal gaz dağıtım Ģirketleri BOTAġ'tan satın aldıkları fiyata birim hizmet ve amortisman bedelini eklemektedir. Bu rakam EPDK'nın lisans ihalelerini kazanan 43 Dünyada ve Türkiye de Doğal. 44 Mert Bilgin, Fosil, Yenilenebilir ve Nükleer Yakıtların Neopolitik Anlamı: Türkiye nin Durumu ve Gelecek Alternatifleri, Uluslararası İlişkiler, Cilt 5, Sayı 20 (KıĢ 2009), s Enerji Sektöründe 19

21 Ģirketler için 0-0, YTL mertebesindedir. Ancak bu rakam EPDK kararıyla ayrıcalıklı statüdeki Ģirketler olan ĠGDAġ için 0,059947, EGO için 0, YTL, ĠZGAZ, AGDAġ ve BAHCEġEHĠRGAZ için 0, YTL'dir. Bu Ģirketler üretici fiyat endeksindeki artıģları bu rakamlara ekleyebilmektedirler. Daha önce özelleģtirilen BURSAGAZ ve ESGAZ için ise bu rakam sabittir ve 2,5 cent/m3, yaklaģık 0, YTL'dir. Bu rakamlara ayrıca 0, YTL Özel Tüketim vergisi ve %18 KDV eklenmektedir. 46 Sonuç olarak Türkiye'nin enerji alıcısı/tüketicisi pazarlara yakınlığı, serbest piyasa ekonomisi uygulayıcısı olması, yüksek algı fiyatlaması, ham petrol ve doğal gaz fiyatları ve uygun mali koģullar ülkeyi uluslararası yatırım için kusursuz bir aday kılmaktadır. Yeni oyuncular piyasaya girdikçe, kendileri ile birlikte yeni sermaye, teknoloji ve yeni sektör uygulamaları ve deneyim getirdikçe, ülkenin petrol ve gaz sektörü daha önce hiç görülmemiģ biçimde geliģecek ve büyüyecektir. İKİNCİ BÖLÜM 1. Irak ta Fosil Yakıtların Tarihi 112 milyar varillik kanıtlanmıģ rezervle Suudi Arabistan ve Kanada dan sonra dünyanın üçüncü büyük petrol rezervine sahip Irak dünya petrol piyasasının önemli aktörlerinden biridir. Irak aynı zamanda, Arap Yarımadası ndan Türk Cumhuriyetlerine kadar uzanan coğrafyadaki petrol ve doğalgaz yataklarının denetimini ele geçirmek adına stratejik bir konuma sahiptir.42 Irak, bu çift boyutlu gücünün bedelini ağır ödemiģtir. Zira 2003 Irak SavaĢı na kadar gelen süreçte Irak değiģik yoğunluklarda tam yedi savaģ ve/veya sıcak mücadeleyle yüz yüze kalmıģtır. Irak ın kontrolünün ele geçirilmesi adına ortaya konulan bu savaģlar; koloniyal saldırı dönemi ( ), Ġngiltere nin ülkeyi kolonileģtirmesi ( ), Ġngiltere tarafından tekrar iģgali (1941), Ġran-Irak SavaĢı ( ), Körfez SavaĢı (1991), cezalandırma döneminde düģük yoğunluklu çatıģma ( ), Irak SavaĢı (2003) Ģeklinde sıralanabilir TMMOB Makine Mühendisleri Odası, Türkiye nin Doğal Gaz Temin ve Tüketim Politikalarının Değerlendirilmesi Raporu, Yayın No. 408, Ankara Mart Bilgehan Emeklier Nihal Ergül, Petrolün Uluslararası ĠliĢkilerdeki Yeri: Jeopolitik Teoriler ve Petropolitik, Bilge Strateji, Cilt 2, Sayı 3, Güz 2010, s

22 Ġran petrolleri 1908 den beri Ġngilizler tarafından yönetildiğinden geriye bir tek Mezopotamya petroller kalıyordu. Ġngilizler, Ġran petrollerini korumak amacıyla Eylül 1914 te Abadan a asker çıkarmıģlar, Osmanlı savaģa girdikten sonra da Hint askerleriyle ġattü l-arab sahillerini ve Basra yı iģgal etmiģlerdi dan beri bölgeye ilgi duyan Amerikan petrol Ģirketi Standar Oil, savaģ öncesinde Filistin ve Suriye yi araģtırmıģ ama kayda değer bir potansiyel belirleyememiģti. Irak taki petrol pastasının büyüklüğü konusunda ise Ģirkette çalıģan hemen bütün jeologlar aynı görüģteydi. Yapılacak tek Ģey o pastadan bir Ģekilde pay almaktı Yılında Alman teknisyenleri tarafından Osmanlı hükümetinin izni ile Türk Petrol ġirketi kurulmuģ ve Irak ta petrol araģtırmaları baģlatılmıģtır. Irak ın Osmanlıların elinden çıkması ve Ġngiliz himayesinden sonra, bir gün gelir. Türkler de bu petrolden hisse istemeye kalkarlar kaygısı ile Türk Petrol ġirketi nin adı 1929 yılında Irak Petrol Kumpanyası olarak değiģtirilmiģtir. Daha sonraki yıllarda da Irak petrollerinde, Amerikan ve Fransız Ģirketleri de pay sahibi olmuģlardır. Irak ın kuzey bölümündeki en zengin saha Kerkük tür de ĠĢletmeye açılan bu petrol bölgesinde, kuyuların derinliği m arasında değiģir ve açılan kuyuların hepsi olumlu sonuç vermiģtir. Kerkük petrolleri, boru hattı ile Akdeniz kıyısına akıtılmaktadır. Yine Musul petrolleri baģka bir boru hattı ile Bağdat a getirilmiģtir. 49 I.Dünya SavaĢının bitiminde Ġngilizler, Osmanlı ile Mondros Mütareke AnlaĢmasını imzalamıģtır. Mütareke AnlaĢmasının imzalandığında Musul Türk birliklerinin elindeydi Bağdat ve civarı ise Ġngiliz güçlerinin elindeydi. 7 Kasım da bir Ġngiliz oldubittisiyle Musul iģgal edilmiģti. Bunda asıl neden ise hiç Ģüphesiz Musul bölgesinde var olduğu sanılan petrol kaynaklarıydı. Nitekim Fransızların Musul u kendi etki alanları içine almalarının da asıl nedeni bölgedeki potansiyel petrol rezervleriydi. Londra nın amacı bu topraklarda ġerif Hüseyin in liderliğinde bir Arap devleti kurulması idi. Musul petrol kaynakları ise bu kurulacak devletin en önemli unsuruydu. Fransa Musul daki haklarından vazgeçmesine karģılık kendisine Musul petrollerinden hisse verilmesini istedi. Sonuç olarak bu iki ülke Fransa nın isteğini sözlü uzlaģıyla kabul ettiler. Ancak 1919 baharında baģlayan Paris BarıĢ 48 Volkan ġ. Ediger, Osmanlı da Neft ve Petrol, 3. Baskı, Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2007, s Ramazan Özey, Dünya Denkleminde Ortadoğu: Ülkeler İnsanları Sorunlar, Ġstanbul: Öz Eğitim Yayınları, 1997, s

23 konferansında tarafların petrol konusunda farklı düģünceleri kısa sürede ortaya çıktı. Taraflar arasında ciddi tartıģmalara yol açan petrol anlaģmazlığı en sonunda Ġngiltere nin savaģ sonrası Almanya nın durumuna iliģkin bazı taleplerinden vazgeçmesi sonucu Musul petrol alanları da Musul petrollerinden Fransa nın da pay alması koģuluyla- resmen bu ülkenin denetimine girmiģti Nisan 1920 San Remo Konferansı nda Ġngiltere ile Fransa gizli bir petrol anlaģması yaparak Ortadoğu petrolünün gelecekteki tüm üretimini aralarında tekelleģtirmeye karar verdiler. Standard Oil Company of New Jersey Ģirketinden A.C. Bedford, Fransız heyetindeki birinden anlaģmanın bir kopyasını alıp Amerikan büyükelçiliğine teslim etti. Bağdat taki Amerikan konsolosu Irak taki Ġngiliz yönetimine karģıydı, Washington değildi. Bunun tam tersi doğruydu: hem DıĢiĢleri Bakanlığı hem de petrol Ģirketleri bölgede Ġngiliz hegemonyasının sürmesinden yanaydılar. Petrol Ģirketleri yalnızca istikrarlı ve sorumlu gördükleri rejimlerde araģtırma, geliģtirme ve üretim faaliyetlerine giriyorlardı. DıĢiĢleri Bakanlığı Yakındoğu Dairesi BaĢkanı Allen Dulles, Irak ın geliģtirilmesinde bir pay arayan Amerikan petrol Ģirketlerinin avukatı Guy Wellman ın müvekkillerinin, kendi baģlarına iģ yapacak yerde Ġngiliz çıkar çevreleriyle ortaklık oluģtururlarsa daha kârlı olacakları görüģünde olduğunu bildiriyordu. Bedford 22 Haziran 1922 de DıĢiĢleri Bakanlığı na yedi Amerikan Ģirketi adına Irak ta Ġngiliz mülkiyetinde bir imtiyaz Ģirketine katılmak istediklerini bildirdi. DıĢiĢleri Bakanlığı böyle bir giriģime itirazı olmadığını söyledi; tek koģul buna katılmak isteyebilecek yeterli Amerikan petrol Ģirketlerinin dıģlanmamasıydı. (Kırmızı Hat AnlaĢması adı verilen bu anlaģma, ancak 31 Temmuz 1928 de tamamlanmıģtır.) Böylece BirleĢik Devletlerle olan anlaģmazlık çözülmüģtü. Ancak Ortadoğu da Avrupa kontrolünü sağlamanın yükü, Amerika tarafından tek baģına Ġngiltere ye bırakılmıģtı lerden baģlayarak önce Ġran ve Irak ta, sonra Kuzey Afrika ve Basra Körfezi nde petrol bulunması ve çıkarılması, Avrupa Ģirketlerinin Ortadoğu ekonomileri üzerindeki etki ve denetimini artırdı. Petrol arama ve çıkarma çalıģmaları için gerekli çerçeveyi az sayıdaki Ġngiliz, Amerikan ve Fransız anonim 50 Deniz KayabaĢı, Aslıgül ġen, Saniye Yılmaz, Petrolün Bölgesel Krizlere Etkisi: Orta Doğu Örneği, ORSAM, 19 Ocak 2012, E.T.: FROMKIN, a.g.e., s