Gündemdeki konular S c ak stresi Reprodüktif Performans Nas l Etkiler

Transkript

1 Cilt 4, Say 2 Mart 2008 Gündemdeki konular Yüksek çevre s s ineklerde reprodüktif performans gerçekten etkiler mi? Saha şartlarında s cak stresinin yoğunluğu nasıl belirlenir? Sütçü ineklerde s cak stresi reprodüktif performans nas l etkilemektedir? Yüksek çevre s s na maruz kalan sütçü sürülerde reprodüktif yönetim: serinletme östrus senkronizasyonu embriyo transferi SICAK HAVADA İNEKLERİN GEBE KALMASI SICAK STRESİNE KARŞI YENİ ÇÖZÜM YOLLARI Peter J. Hansen Department of Animal Sciences University of Florida, Gainesville, Florida S cak stresi Reprodüktif Performans Nas l Etkiler İneklerde süt verimi, üreme ve sağlık durumuna ilişkin genetik potansiyelin ortaya çıkması çevre koşullarına bağlıdır. Çevre koşulları uygun değilse performans beklenin altında olabilir. S cak stresi, süt verimi ve reprodüktif performans da düşüşe neden olan çevre faktörlerinden biridir.

2 S cak stresi alt ndaki sütçü ineklerde reprodüktif performans iki gün içinde azalmaktad r. S cak stresindeki hayvanlarda östrus belirtileri çok belirgin olmadığı için östrus tespiti güçleşmektedir. Ayrıca, tohumlama sonrası fertilite azalmaktadır. S cak stresinin yaratacağı etkilerin şiddeti, coğrafi bölgeye göre değişmektedir. Örneğin, yüksek hava sıcaklığı, yüksek nem miktarı ve yuğun radyasyon nedeniyle s cak stresinin fazla olduğu Florida da yaz mevsiminde östrus tespiti oranı %20 ve her ST için gebelik oranı (gebe kalan tohumlanmış inek oranı) %10-20 olabilir. Yaz n serin hava dahi s cak stresi oluşabilmektedir. Kanada nın Alberta kentinde yapılan bir çalışmada ineklerde her ST için gebelik oranı yaz aylarında diğer mevsimlere (%32) göre daha düşüktü (%23) (Ambrose et al., 2006). Alberta nın kuzeyine doğru ilerledikçe yazın fertilitenin azalması, s cak stresinin sadece s cak iklimde bulunanlar değil tüm sütçü inekleri etkilediğini göstermektedir. S cak stresinin reprodüksiyon üzerine etkisi, yüksek ısıya bağlı olarak ineğin beden ısısının yükselmesiyle yakından ilişkilidir. İnek, metabolizma sonucu artan beden s s n evoporasyon sonucu düşüremezse vücut ısısı artmaktadır. Uterus s s n n ortalama 0.5 C civar nda artmas konsepsiyon oranında düşüş (%12.8) ile sonuçlanmaktadır (Gwazdauskas et al., 1973). Şekil 1 de Wisconsin de hava sıcaklığının laktasyondaki ineklerde ve laktasyonda olmayan düvelerdeki etkisi gösterilmektedir. Laktasyondaki ineklerde zaten fertiliteyi etkileyebilecek beden ısısı artışlarının olacağı unutulmamalıdır. 28C lik bir sıcaklıkta ineklerde beklenen vücut ısısı yaklaşık 39.6C dir. Şekil 1 aynı zamanda yüksek sıcaklığa maruz kalan düvelerde rektal beden ısısının laktasyondaki ineklere göre daha düşük olduğunu göstermektedir. Bu fark düveler laktasyonda olmadığı ve metabolizmaları hızlı olmadığı için oluşmaktadır. Bu nedenle düveler s cak stresinin istenmeyen etkilerine karşı laktasyondaki ineklere göre daha dayan kl d rlar. Süt verimi yüksek olan ineklerde metabolizma hızı da fazladır. Buna bağlı olarak yüksek süt verimli inekler daha az verimli hayvanlara nazaran s cak stresine karş daha duyarl olabilirler.

3 Şekil 2 de yaz mevsiminin çok sıcak geçmesinin, süt verimine bağlı olarak fertiliteyi nasıl düşürdüğü görülmektedir. Amerika nın güneyinde Florida ve Georgia da gerçekleştirilen bu çalışmada fertilite, 90 gün çevirmeyen inek şeklinde dolayl yoldan (tohumlamadan sonra 90 gün içerisinde östrus göstermeyen ineklerin oran ) ölçüldü. Yaz mevsiminde 90 gün çevirmeyen inek oranı düştü ve bu düşüşün derecesi laktasyonda 9072 kg süt veren ineklerde en yüksek, kg aras nda süt veren ineklerde orta ve 4536 kg n alt nda süt veren ineklerde düşük seviyedeydi. Son 50 yıldır süt inekçiliğinde fertilite azalmıştır. Süt veriminin artması inekleri s cak stresine daha duyarlı kılmış; bu da fertilite kaybına yol açmıştır. Aynı durum 1991 ve 2000 y llar arasında kuzeydoğu İspanya da da görülmüştür (şekil 3). Bu süre içerisinde süt verimi (%30) artmıştır. Hava serinken her ST için ilk kızgınlık-gebelik oran azalmazken ve s cak mevsimde gebelik oran 1991 de %36.4 iken 2000 y l nda %22.1 e düşmüştür. Rectal temperature: rektal s cows: inekler heifers: düveler Air temparature: hava sıcaklığı Şekil 1. wisconsin da laktasyonda bulunmayan düveler ve laktasyondaki ineklerde hava sıcaklığı ile rektal beden ısısı arasındaki ilişki (Sartori ve ark., 2002).

4 90-d nonreturn rate: 90 günde çevirmeyen inek oran Jan: Ocak, Feb: Şubat, Mar: Mart, Apr: Nisan Nov: Kas m, Dec: Aral k Month of first service: İlk tohumlama zaman Şekil 2. Süt veriminden etkilenen 90 gün çevirmeyen inek oran nda mevsimsel farkl l klar. Çizgiler süt verimi 4536 kg dan az (koyu yuvarlaklar), 4536 ile 9072 kg aras nda (beyaz yuvarlaklar) ve 9072 kg (üçgenler) olduğunu göstermektedir (Al-Katanani ve ark Şekil Journal of Dairy Science dergisinin izniyle basılmıştır. First service pregnancy rate: ilk tohumlamada gebelik oran Cool season: Serin dönem Warm season: S cak dönem Milk yield: Süt verimi Şekil 3. Kuzeydoğu İspanya da laktasyondaki Holstein ırkı ineklerde ilk kızgınl kta gebelik oranındaki (gebelik sayısı/tohumlanan sayısı) değişiklikler (Lopez-Gatius, 2003). Gebelik oran koyu çizgilerle ve süt verimi kesik çizgiyle gösterilmiştir.

5 S cak stresi Nas l Belirlenir İneklerin s cak stresi içerisinde olup olmadığını anlaman n en iyi yolu rektal s n n ölçülmesidir. İnekte normal beden ısısı yaklaşık 38.6 C (101.5 F) dir. Sağlıklı bir inekte öğleden sonra beden ısıs 39.0 C (102.2 F) ise şüphelenmek gerekir. Beden ısısı 39.5 C (103.1 F) den fazlaysa inek muhtemelen s cak stresindedir ve süt verimi ve reprodüktif performans düşer. Beden ısısı ölçümleri ineklerin beden ısısının yükselme eğiliminde olduğu öğleden sonraları yap lmal d r. Beden s s, hayvanın fan veya başka bir serinleticiyle serinletildiği veya meme bezlerinin yıkandığı bölgede yapılmamalıdır. Ayrıca, inek ölçümden önce uzun süre yürümemiş veya ölöüm için uzun süre bağlı tutulmamış olmalıdır. Termometre rektuma yerleştirilip bir dakika beklenmelidir. Beden ısısı ölçülürken dakikadaki solunum say s da belirlenebilir. Solunum say s dakikada 60 dan fazla olan ineklerin s cak stresi olasılığı fazladır. S cak stresi meteorolojik farkl l klar ölçülerek de hesaplanabilir. Bu yöntem s cak stresinin tespitinde beden ısısı ölçümü kadar güvenilir değildir. Çünkü, s cak stresi s ras nda beden ısısındaki artış meteorolojik farklıklar (hava sıcaklığı, nem oranı, solar radyasyon ve rüzgar hızı), diğer çevresel faktörler (gölgede kalma süresi, toprağın yansıttığı ısı ve solar radyasyon için çatı vs.) ve ineğin özelliklerinden (ineğin rengi ve süt verimi) etkilenmektedir. İneğin ısı dengesi, hava sıcaklığı ve deri ısısı arasındaki denge, güneş ışığı ve havadaki nem oranıyla ilişkilidir. İnekler deriden evoporasyon yoluyla ve akciğerlerle (solunum) ısı kaybettiği için nem oranı önemlidir. Havadaki nem yüksek olduğunda terleme ve solunumla su kayb azalmaktad r. S cakl k ve nem oran kombinasyonuyla elde edilen s cakl k-nem indeksi s cak stresinin hesaplanmasında kullanılmaktadır. Hava sıcaklığı Celsius (T) ve rölatif nem RH olarak hesaplandığında THI aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır: THI= (1.8 x T + 32) x (( x RH) x (1.8 x T-26))

6 THI, 72 nin üstündeyse s cak stresi tan s konur ve 76 n n üstündeyse s cak stresinin şiddetli olduğu söylenebilir. S cak stresini hesaplamanın en basit yolu hava sıcaklığını ölçmektedir (kuru hava sıcaklığı). Nem oranının yüksek olduğu Florida da gerçekleştirilen ve henüz basılmamış bir çalışmanın sonuçlarına göre ineğin beden ısısını belirlemede hava sıcaklığının belirlenmesi; THI veya sıcaklıkla diğer meteorolojik verilerin kombinasyonu kadar etkilidir (Serdar Dikmen ve Peter Hansen, basılmamış). S cak stresi Fertiliteyi Neden Etkiler S cak stresinin yarattığı etkiler için iyi bir strateji geliştirmek üzere s cak stresinin fertiliteyi nasıl etkilediğini anlamak gerekir. S cak stresi bir ineğin performansını iki şekilde etkilemektedir. Öncelikle s cak stresi s ras nda beden s ns düzenleyen baz fizyolojik olaylar, optimum süt verimi ve üreme performans için gereken fizyolojik olayları yavaşlatabilir. Örneğin, s cak stresi alt ndaki bir inekte artan beden s s n dengelemek üzere derideki kan ak m artmaktad r. Bunun sonucu olarak, meme bezi ve reprodüktif kanal dahil olmak üzere diğer organlara olan kan akımı azalmaktadır. İkinci olarak s cak stresi nedeniyle artan beden s s hücresel fonksiyonlar etkileyebilir. S cak stresinin bu etkisi infertilitenin başlıca nedenlerinden birisidir; çünkü gebeliğin erken dönemlerinde embriyonun gelişimi artan ısı nedeniyle engellenmektedir. Embriyonun gelişimi çoğunlukla oositin sağlıklı olmasına bağlıdır. Eğer oosit uygun bir şekilde üretilemezse veya oluşumu sırasında strese maruz kalırsa oluşan embriyo anormal gelişme gösterebilir ve oluşan ölebilir. Bugün ovule olan bir oositin yaklaşık üç ay önce gelişmeye başlayan bir follikülden oluştuğu düşünülürse bu gelişim sürecinde s cak stresi folliküler fonksiyonu etkileyebilir. Folliküler östradiol üretiminin s cak stresinden etkilendiği bilinmektedir. Ayr ca, s cak stresi folliküler dominans azaltabilir ve ovule olan oosit yaşlanabilir (folliküler gelişimeki azalmaya karşın s cak stresi s ras nda çift ovulasyon oran artmaktad r). S cak stresinin ovulasyondan ne kadar zaman önce follikül ve oositi etkilediği bilinmemektedir. İsrail2de gerçekleştirilen bir çalışmada s cak stresinin gün sonra steroid hormonların folliküler üretimini etkileyebileceği ortaya konmuştur (Roth ve ark., 2001a)..

7 S cak stresini ovulasyondan haftalar önce folliküle zarar vermesinin iki önemli sonucu vard r. Birincisi, tohumlama zamanından birkaç gün öncesinde ineğin serinletilmesi fertiliteyi arttırmaz. İnek tohumlandığı sırada s cak stresine bağlı olarak oosit zaten zarar görmüş olacaktır. İkincisi, fertilite s cak stresinin bitiminden hemen sonra iyileştirilemez. Fakat daha ziyade s cak stresi bağlı olarak folliküller zarar gördüğü zaman iyileştirilebilir. İsrail de sonbaharda oosit kalitesinin iyileştirilmesindeki bu gecikme, ultrason eşliğinde folliküllerin aspirasyonu ile folliküler iyileştirme sağlanarak veya FSH veya Bovin somatotropin uygulamas ile k salt labilir (Roth ve ark., 2001b; Roth ve ark., 2002). Beklide, sonbaharda fertiliteyi artt rmak amac yla hormonal uygulamalar yap lmas daha iyi olacakt r. Ovulasyon Sırasında Oluşan S cak Stresi de Fertiliteyi Etkilemektedir S cak stresine karşı olan embriyonik direnç değiştiği için s cak stresine olan duyarl l k da değişmektedir. Süperovulasyon gösteren ineklerde yapılan bir çalışmada tohumlama sonras birinci günde s cak stresinin embriyonun yaşama süresini kısalttığı fakat tohumlama sonrası üç, beş ve yedinci günlerdeki s cak stresinin embriyonun yaşama süresi üzerine herhangi bir etkisinin olmadığı ortaya konmuştur (Ealy ve ark., 1993). İn vitro çalışmalarda embriyonun gelişim sürecinde yüksek s ya karşı daha duyarsız olduğu görülmüştür. Morula aşamasına ulaştığında (4-5 günlük gebelik) yükselen çevre ısınsa karşı çok daha dirençlidir. S cak stresi 4-5 günlükten sonra da embriyonik gelişimi etkileyebilir ve progesteron konsantrasyonunda azalmaya yol açabilir. Bununla beraber gebeliğin erken safhalarına oranla bu dönemde s cak stresinin embriyonik yaşam üzerine olan etkisi azalmaktadır.

8 Cleavage-stages: bölünme aşaması Morula: morula Blastocyst: blastosist Day 0 : 0. gün, Day 1: 1. gün Day 6: 6. gün, Day 7: 7. gün Demage caused by Heat Stres: S cak stresi nedeniyle oluşan lezyon Heat sensitive at least days before estrus: Östrustan en az gün önce s duyarlılığı Follicle: Follikül Follicular growth takes 3 month: Folliküler gelişim yaklaşık 3 ay sürer Ovary: ovaryum Estrus-ovul: Östrusovulasyon Fert: fertilizasyon Şekil 4. Bir inekte s cak stresine karşı duyarlılığın değişimi. Follikül gelişimini 3 ayda tamamlar. S cak stresi östrustan en az gün önce folliküler gelişimi etkileyebilir. S cak stresi aynı zamanda oositi östrusta etkileyebilir ve erken embriyonik gelişimi inhibe edebilir. Bununla beraber, Çiftleşmeyi izleyen 3 gün içinde s cak stresinin embryonik gelişim üzerine etkisi azdır ve 5. gün civarında oluşan morula ve blastosist, yükselen çevre ısısına karşı direnç kazanmaktad r. Şekil DeLav al ın izniyle yayınlanmıştır. Şekil 4 de s cak stresinin reprodüktif olaylar ve gebeliğin oluşumu üzerindeki etkisi görülmektedir. Şekilden de anlaşılacağı üzere s cak stresi s ras nda fertilitenin yüksek olmas, fertilizasyondan önce follikül ve oosit ve s cak stresinden sonra da erken embriyo üzerine olan etkinin önlenmesine bağlıdır. Ayrıca, eğer ilk birkaç gün süresince embriyo s cak stresinden korunabilirse, daha sonra s cak stresine karşı direnç kazanacaktır. Gebelik oluşsa bile sütçü ineklerde gebeliklerin % 10 u 50 gün civar nda fötal kay plarla sonuçlanmaktadır. İspanya da gerçekleştirilen bir çalışmada gebeliğin 21 ve 30. günleri arasında yüksek THI gelişen ineklerde gebeliğin 43 ve 48. günleri arasında ve 90. gününde abort olasılığı daha fazladır (García-Ispierto ve ark., 2006). Gebeliğin geç döneminde oluşan

9 s cak stresi de fötal gelişim, buzağı doğum ağırlığını etkileyebilir ve süt veriminin azalmasına yol açabilir. Şekil 5. S cak stresi sırasında sütçü ineklerin serinletilmesi için geliştirilen barınak sistemleri. Üstte solda görülen gölgelik, laktasyondaki ineklerin serinletilmesi için yeteli değildir. Alt solda yer alan fotoğrafta yemlik bölümünde yer alan fıskiye ve fanlar görülmektedir. Bu sistem yeterli serinleme sağlamakla beraber, reprodüktif performans hala s cak stresinden etkilenmektedir. Sağ üstte yer alan fotoğrafta tünel ventilasyon sistemi bulunan ahır görülmektedir. Tünel ventilasyon etkili bir sistem olmakla beraber, pahalıdır. Sağ altta yer alan fotoğrafta ise serinleme havuzundaki inekler görülmektedir. Sudaki bakteri miktarı oldukça fazla olmasına rağmen bu havuzlarda serinleyen ineklerde mastitisin arttığına dair bir delil yoktur. Şekil Hansen2006a den alınmıştır ve Genex Kooperatifinin izniyle Horizon tarafından çoğaltılmıştır. S cak stresi S ras nda Reprodüktif Performans Nas l Artt r r z Sadece serinleterek değil Şekil 5 de de görüldüğü gibi sütçü ineklerde s cak stresin etkisini azaltmak üzere bir çok bar nak sistemi mevcuttur. Baz lar pahal olup muhtemelen sadece s cak stresinin şiddetli bir problem olduğu bölgelerde kullanılmaktadır. Pahalı serinletme sistemleri dahi fertilitedeki mevsimsel düşüşü önleyemeyebilir. Serinletme sistemlerinin birinde inekler f skiye ve fanlarla serinletilmektedir. F skiyeler 15 dakikada bir 3-5 dakika süresince çalışmaktadır ve yemleri ıslatmayacak şekilde

10 yerleştirilmiştir. Püskürtülen su ineğin üzerinde kururken ısıyı da düşürmekte ve serinlemeyi sağlamaktadır. İsrail de pazarlanan CowKool sistemi gibi diğer sistemler ineklerin etrafındaki havay serinletmek üzere yüksek kapasitedeki fanlar vas tas yla buhar vermektedir. Serinletme sistemlerindeki en yeni gelişme tünel ventilasyon ve çapraz ventilasyon ah rlar n n icad d r. Çok pahal olan bu sistemlerde fanlar vas tas yla hava ah r n sonuna kadar (tünel ventilasyon) veya yan kısımlarına doğru (çapraz ventilasyon) verilmektedir. Bu ah rlarda tavan alçaktır ve ahır boyunca havanın hareket etmesini sağlayan ve böylece evaporatif serinlemeyi oluşturan hava üfleyiciler bulunmaktadır. Bu sistemde ineklerin etkili bir şekilde serinlediği görülmüştür. Serinletme fertilitenin iyileştirilmesinden çok süt veriminin arttırılmasında daha etkilidir. İsrail in kıyı bölgelerinde serinletme sistemlerinin yoğun bir şekilde kullanılması, yazın süt veriminde görülen azalmayı önemli ölçüde ortadan kaldırmıştır. Flamenbaum ve Ezra (2006), Yazın süt verimini kışa göre serinletilen sürülerde % olduğunu bulmuşlardır. Bununla beraber, yüksek süt verimli sürülerde konsepsiyon oranı yazın %19, kışın ise % 39 olarak tespit edilmiştir. Süt veriminin düşük olduğu sürülerde konsepsiyon oranı yazın %25, kışın %40 olarak bulunmuştur. Florida da serinletilen sürülerde dahi fertilite düşmektedir (bakınız şekil 6).

11 Pregnancy rate: Gebelik oran Mean daily ortalama en yüksek çevre s s maksimum temparature: günlük Şekil 6. güney Florida da ineklerin fanlar bulunan ahırlarda yetiştirildiği 2000 başlık sütçü bir sürüde tohumlanan ve gebe kalan ineklerin aylık varyasyonları. Şekil Hansen ve Aréchiga (1999) nın izniyle basılmıştır. Östrus tespitini etkileyen s s stresi elimine edilebilir. OvSynch gibi belirlenen zamanda suni tohumlama tekniklerinin bulunmas, s cak stresi nedeniyle östrus tespitinin zorlaşması gibi problemleri ortadan kaldırmıştır. Sonuç olarak belirlenen zamanda yapılan ST yaz mevsiminde dahi bir sürüde gebe kalan inek oran n artt rmaktad r. Florida da 70 gün süresince gönüllü olarak bekleyen bir sürüde ilk tohumlaman n OvSynch yoluyla yapıldığı ineklerde postpartum 90 güne kadar gebe kalan inek oran %16.6 iken sadece görsel östrus tespiti yapılan ineklerde bu oran %9.8 olarak bulunmuştur (Aréchiga ve ark., 1998). S cak stresi s ras nda OvSynch ile elde edilen gebelik oranındaki bu artış fertilitenin iyileşmesi nedeniyle değil tohumlanan inek sayısının artması sonucu oluşmaktadır. Örneğin Florida daki sürüde OvSynch sonras ilk tohumlamada gebe kalan tohumlanan inek oran %13.6 iken östrusun gözlenmesiyle tohumlanan ineklerde %12.5 dir. Sütçü ineklerde reprodüktif performansı arttırmak için genellikle boğalar kullanılmaktadır. Boğaların bir avantajı östrus tespitini daha sağlıklı yapmalarıdır. Bununla beraber, boğalarda

12 s cak stresine duyarl d rlar ve buna bağlı olarak libido ve semen kalitesi düşebilir. Florida ve Georgia daki kayıtların analizi 21 ünlük siklusda gebe kalan inek oranının boğa kullanılan sürülerde ST yapılan sürülere göre yazın daha yüksek olduğunu (%9.8 x %8.1), kışın ise bu oranlar n (%18.0 x %17.9) olduğunu ortaya koymaktadır (de Vries ve ark., 2005). ST ye karşı embriyo transferi Fertiliteyi arttırmak için ST den sonra bir çok ilaç kullanılmaktadır. Örnek olarak GnRH, sığır somatotropin ve human korionikgonodatropin verilebilir. Ne yaz k ki, s cak stresi s ras nda fertiliteyi arttırmak için çiftleşme sonrasında uygulanan başarılı bir ilaç bulunamamıştır (Tablo 1). S cak stresi sırasında gebelik oranını arttıran en çok başarı sağlayan hormonal tedavi, tohumlama s ras nda ve 12 gün sonra olmak üzere iki GnRH enjeksiyonudur (López- Gatius ve ark., 2006; bak n z Tablo 1). Genel bir öneri olarak sunmadan önce bu uygulaman n etkinliği ortaya koymak için yeni çalışmalar yapılması gerekmektedir.

13 Tablo 1. S cak stresi s ras nda laktasyondaki ineklerde fertiliteyi artt rmak amac yla baz hormonal uygulamalar. Fertilite Tedavi Bölge Ölçülen cevap Kontrol grubu Tedavi grubu Not Tohumlama Florida Belirlenen %25.6 %20.5 S cak sonras 14 veya östrusta stresi 15. günde GnRH tohumlanan ve alt ndaki 45 gün sonra 4 inek gebe olduğu kullan ld tespit edilen, GnRH ineklerin oran bir inekte fertiliteyi artt rd tohumlama İspanya ST den *** Tohumla s ras nda ve 12 gün sonra gebe ma gün sonra GnRH ST sonras 5 veya 6. günlerde human koryonikgonodatro pin ST sonras 5 günde human koryonikgonodatro pin OvySynch prosedüründen 1 hafta önce başlayarak her iki haftada bir sığır somatotropin olduğu tespit edilen ineklerin oran (n=860) Florida İlk kızgınlıkta tohumlanan ve ST den gün sonra gebe olduğu tespit edilen ineklerin oran (n=201) Kaliforniya İlk kızgınlıkta tohumlanan ve ST den 28 gün sonra gebe olduğu tespit edilen ineklerin oran (n=182) Georgia İlk kızgınlıkta (OvySynch) ve ST den gün sonra gebe olduğu tespit edilen ineklerin oran (n=276) * Kontrol x tedavi grubu, P< s ras nda GnRH= %30.8 gebelik oran %24.2 %23.5 Belirlene n östrusta tohumlan d %44.1 %43.3 Belirlene n östrusta tohumlan d ; hcg serin havada daha etkiliydi (47.8x34. 2) Kaynak Franco ve ark., Theriogen ology 66: 945 (2006) Lopez- Gatius et al., Theriogen ology 65: 820 (2006 Schmitt et al., J. Anim. Sci. 74:1074 (1996) Santos et al., J. Dairy Sci. 79:2881 (2001) %15.2 %16.7 Jousan et al., J. Dairy Sci. 90:341 (2007)

14 Yaz mevsiminde fertiliteyi arttırmak için uygulanan hormonal uygulamaların başarısızlığı, ST yap lan s cak stresi alt ndaki ineklerde fertiliteyi artt rman n tek yolunun serinletme sistemleri olduğunu göstermektedir. Eğer uygulamalar sadece ST ile sınırlı değilse s cak stresi s ras nda fertiliteyi arttırmak için bir diğer strateji de embriyo transferidir. Aslında embriyo transferi s cak stresine maruz kalan laktasyondaki ineklerde gebelik oran n yükseltmek için oldukça güvenilir bir yöntemdir. Embriyolar östrustan sonraki 6-8. günlerde taşıyıcı ineğin uterusuna transfer edilmekte ve embriyo yüksek ısıya en duyarlı olduğu dönemi zaten geçirmiş olduğu için embriyo transferi s cak stresi sırasında fertiliteyi arttırmaktadır (bakınız şekil 4). Ayr ca, embriyo transferinde kullan lan embriyolar embriyonik gelişimin erken dönemlerinde s cak stresinin zararl etkilerinden kurtulmuş olmaktadır. Embriyo transferinin fertiliteyi iyileştirmedeki etkisi Brezilya da yapılan bir çalışmada açık bir şekilde ortaya konmuştur. Bu çalışmada laktasyondaki Holstein inekler yada tohumlanmışlar yada bu ineklere superovulasyon yoluyla elde edilen embriyolar transfer edilmiştir. Şekil 7 de görüldüğü gibi tohumlanan ineklerde yaz mevsiminde fertilite düşmesine karşın bu düşüş embriyo transferi yapılan grupta görülmemiştir. Serin geçen aylarda ST ve ET arasında gebelik oranı açısından bir fark bulunmamasına rağmen sıcak aylarda embriyo transferi yap lan ineklerde gebelik oran tohumlanan ineklere göre daha yüksek bulunmuştur. S cak stresi alt ndaki ineklerde östrus belirtilerinin daha az görülmesi embriyo transferini güçleştirmektedir. Ancak, belirlenen zamanda embriyo transferi yapılarak gebelik oranlarının yükseltilmesi mümkündür. Bu prosedürde OvSynch veya bir başka yöntem kullanılarak ovulasyonlar senkronize edilir ve tohumlaman n yap lmas gereken günden 7 gün sonra embriyo transferi yap l r.

15 Pregnancy rate (%): gebelik oran (%) ET: ET AI: ST Jan: Ocak, Feb: Şubat, Mar: Mart, Apr: Nisan Nov: Kas m, Dec: Aral k Şekil 7. Brezilyada tohumlanan (ST) veya superovulasyon sonucu üretilen taze veya donmuş embriyo transferi yap lan laktasyondaki Holstein ineklerde gebelik oran ndaki mevsimsel değişiklikler (gebelik say s /tohumlama veya embriyo transferi say s ). Ortalama çevre s s n n 22.5 C den az olduğu aylar gri çizgi ile gösterilmiştir. Yıldız ST ve ET arasındaki önemli farkı göstermektedir. Veriler Rodrigez ve ark. (2004) den alınmış ve Hansen (2006b) tarafından tekrar düzenlenmiştir. Kaynaklar: Ambrose DJ, Govindarajan T, Goonewardene LA. Conception rate and pregnancy loss rate in lactating Holstein cows of a single herd following timed insemination or insemination at detected estrus. J Dairy Sci 2006;89 (Suppl 1): (abstr). Aréchiga CF, Staples CR, McDowell LR, Hansen PJ. Effects of timed insemination and supplemental β-carotene on reproduction and milk yield of dairy cows under heat stress. J Dairy Sci 1998;81: de Vries A, Steenholdt C, Risco CA. Pregnancy rates and milk production in natural service and artificially inseminated dairy herds in Florida and Georgia. J Dairy Sci 2005;88: Ealy AD, Drost M, Hansen PJ. Developmental changes in embryonic resistance to adverse effects of maternal heat stress in cows. J Dairy Sci 1993; 76: Flamenbaum I, Ezra E. Cooling cows in summer almost eliminates seasonality in milk production and fertility. In: The Dairy Industry in Israel D Hojman, Y Malul, and T Avrech (ed), Israel Cattle Breeders Assn and Israel Dairy Board, Israel, pp García-Ispierto I, López-Gatius F, Santolaria P, Yániz JL, Nogareda C, López-Béjar M, De Rensis F. Relationship between heat stress during the peri-implantation period and early fetal loss in dairy cattle. Theriogenology 2006;65: Gwazdauskas FC, Thatcher WW, Wilcox CJ. Physiological, environmental, and hormonal factors at insemination which may affect conception. J Dairy Sci 1973;56:

16 Hansen PJ. Improving cow pregnancy success during summer s heat. Horizons 2006a; 12(3): Hansen PJ. Embryo transfer as a tool for fertility enhancement of dairy cattle in hot climates. Acta Sci Vet 2006b;34 (Suppl 1): Hansen PJ, Aréchiga CF. Strategies for managing reproduction in the heatstressed dairy cow. J Anim Sci 1999; 77 (Suppl. 2): López-Gatius F. Is fertility declining in dairy cattle? A retrospective study in northeastern Spain. Theriogenology 2003; 60: López-Gatius F, Santolaria P, Martino A, Delétang F, De Rensis F. The effects of GnRH treatment at the time of AI and 12 days later on reproductive performance of high producing dairy cows during the warm season in northeastern Spain. Theriogenology 2006;65: Roth Z, Arav A, Bor A, Zeron Y, Braw- Tal R, Wolfenson D. Improvement of quality of oocytes collected in the autumn by enhanced removal of impaired follicles from previously heat-stressed cows. Reproduction 2001b;122: Roth Z, Meidan R, Shaham-Albalancy A, Braw-Tal R, Wolfenson D. Delayed effect of heat stress on steroid production in medium-sized and preovulatory bovine follicles. Reproduction 2001a;121: Roth Z, Arav A, Braw-Tai R, Bor A, Wolfenson D. Effect of treatment with follicle-stimulating hormone or bovine somatotropin on the quality of oocytes aspirated in the autumn from previously heat-stressed cows. J Dairy Sci 2002;85: Sartori R, Sartor-Bergfelt R, Mertens SA, Guenther JN, Parrish JJ, Wiltbank MC. Fertilization and early embryonic development in heifers and lactating cows in summer and lactating and dry cows in winter. J Dairy Sci 2002; 85:

17 Gelecek say da Coğrafi bölgeye bağlı olmaksızın reprodüktif başarı bir sütçü işletmedeki en önemli faktörlerden biridir. Artan süt verimi, üretimde otomatizasyondaki ilerleme ve g da tüketiminin artması süt sığırcılığında reprodüktif yönetimin hedeflerini etkileyen başlıca etkenlerdir. Intervet Reprodüksiyon Bülteni nin gelecek say s nda Prof. Gert Opsomer in modern süt verimi yüksek sütçü işletmelerde fertilite ve fertilite problemini ve en son yenilikleri aç klayan makalesini sunacağız. Yazar aynı zamanda modern sütçü bir sürüde reprodüktif yönetim sistemlerini ve yeni çözümleri tartışmaktadır.