DİYARBAKIR İLÇELERİNDE PROF. DR. YUSUF KENAN HASPOLAT

Transkript

1 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER PROF. DR. YUSUF KENAN HASPOLAT

2 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat Tür Araştırma Sayfa Tasarımı Ensari Özdoğan Birinci Baskı Temmuz 2014 (e-kitap) Bu kitabın her türlü yayın hakkı Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat a aittir. Tanıtım amacıyla yapılacak kısa alıntılar dışında yazarın yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. ISBN: khaspolat@hotmail.com

3 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER PROF. DR. YUSUF KENAN HASPOLAT

4 Yusuf Kenan Haspolat 1954 yılında Diyarbakırda doğmuştur. Çocuk Hastalıkları, Çocuk Acil, Gelişimsel Pediatri ve Endokrin dallarında profesör olan yazar halen Dicle Üniversitesi Çocuk Hastanesinde Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır. Yazar evli ve iki çocuk babasıdır. Yayınlanmış Eserleri Bedüzzaman ve Diyarbakır Dicle İlçesi Diyarbakır Ekonomi Tarihi 1 Diyarbakır Ekonomi Tarihi 2 Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 1 Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 2 Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 3 Diyarbakır Yeraltı Kaynakları Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 1 Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 2 Diyarbakır'da Çevre ve Doğa (Sempozyum) Diyarbakır'da Doğal Hayat, Su, İklim, Enerji, Maden Eğil ve Turizm Ergani İlçesi ve Turizm Gül Şehri - Diyarbakır Sempozyumu Hani İlçesi Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri Karacadağ Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır (4. Baskı) Sema (Şiir) Tabiattan Fısıltılar (Şiir) Tarih - Kültür - İnanç Kenti Diyarbakır Tüm Yönleriyle Çermik İlçesi ve Turizm Ümit (Şiir) Tüm Yönleriyle Diyarbakır Kulp İlçesi Ve Turizm Tüm Yönleriyle Çüngüş İlçesi Ve Turizm Diyarbakır Kalesi Diyarbakır İlçe Kaleleri Diyarbakır ın Tarihi Evleri Diyarbakır İlçe Evleri, Köşkler, Saraylar, Küçeler

5 İçindekiler Sayfa No. Çermik ve Çüngüş Kaleleri 7 Çınar Kaleleri 17 Eğil Kaleleri 29 Ergani Kaleleri 55 Hazro Kaleleri 63 Kocaköy ve Dicle Kaleleri 71 Kulp Kaleleri 77 Lice Kaleleri 83 Silvan Kaleleri 99 Kaynaklar 158

6

7 1.BÖLÜM ÇERMİK- ÇÜNGÜŞ KALELERİ

8

9 ÇERMİK ve ÇÜNGÜŞ KALELERİ Diyarbakır ili sınırları içinde bir hayli kale mevcuttur. Bunlar arasından şunları sayabiliriz: Diyarbakır Kalesi, Silvan Kalesi, Eğil Kalesi, Tercil Kalesi (Hazro da), Mihrani Kalesi (Hazro da), Ayındar Kalesi (Hazro da), Mirindir Kalesi (Çınar da), Zerzevan Kalesi (Çınar), Kefrum Kalesi (Kulp ta), Çermik Kalesi (Çermik te), Çüngüş Kalesi (Çüngüş te), Dakyanus Kalesi (Lice de), Antak Kalesi (Lice de), Zülkarneyn Kalesi (Lice de), Amini Kalesi (Dicle de) vd. Bunlardan Mirhıdır, Zerzevan, Amini kalelerinin harabelerinden bile eser kalmamıştır. Sadece isim ve yer olarak bilinmektedir. Ayındar Kalesi, Hazro kasabasının batısında, Km. mesafede bulunmaktadır. Kale, bir kaya parçasından ibarettir. Kalıntıları daha belli bir şekildedir. Kaya kütleleri oyularak meydana getirilmiştir. Çeşitli odaları, sarnıçları, kayadan oyulmuş gizli yollarının bir kısmı duruyor. (37) ÇERMİK KALESİ Çermik Kalesi Çermik in batısındaki tepe üzerinde yıkıntıları bulunan kalenin yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak içkale ve çevresindeki hisarın temellerinden kalenin ilkçağdan kaldığı düşünülmektedir. Günümüze kadar gelen kısımlar şunlardır: İç kalede tek parça bir kale kapısı, hisar kesiminde bulunan birkaç sarnıç, halkın bugün berber dükkânı diye tabir ettiği kaya oyuğu, su kuyuları ve eski bir kiliseye ait duvar ve basamaklardır. Çevrede çok sayıda seramik parçası bulunmaktadır. Kaledeki su kuyuları kayalığa oyulmuş vaziyettedirler. Günümüzde 4 tanesi görünen su kuyularının genişliği 2-4 m ve derinlikleri 2-5 m arasındadır. ÇERMİK ve ÇÜNGÜŞ KALELERİ 9

10 Kalenin kuzeydoğu tarafındaki kilisenin ise ne zamandan kaldığı tespit edilememiştir. Bugün sadece duvar kalıntıları bulunmaktadır (10) Çermik in batısındaki tepe üzerinde yıkıntıları bulunan, iç-kale ve çevresindeki hisarın temellerinden anlaşıldığına göre kale ilkçağdan kalmıştır. Osmanlılar; burayı fethettikleri zaman 1516 halkın çoğu kalede oturuyordu. Fetihten sonra halk kaleyi terk ederek ovaya inmiştir. Kalenin Osmanlı kuvvetlerince fethi sırasında top ateşleriyle yıkıldığını ve Serhadden uzak olduğu için tekrar onarılmasına lüzum görülmemiştir. Kale yüksekçe ve sarp kayalıklar üzerine kurulmuştur. İç-kalede m kadar etekteki Sinek Çayı tabanına gizli bir yer altı geçidi bulunduğu ve buradan çaya inildiği söylenmektedir. Şimdi harabe durumunda olan kalede herhangi bir kitabe bulunamamıştır. Günümüze kadar gelen kısımlar şunlardır: İç kalede tek parça bir kale kapısı, hisar kesiminde bulunan birkaç sarnıç, halkın bugün berber dükkanı diye tabir ettiği yer, birkaç su kuyusu ve eski bir kiliseye ait duvar vardır. Berber dükkanı denilen yer; kalenin güneydoğu tarafında kayalığa oyulmuş bir oda şeklindedir. Uzunluğu 3 m, genişliği doğu tarafında 4,5 m ve yüksekliği 1,55 m dir. Kuzey, güney ve batı tarafında sedir şeklinde oturulacak yerler vardır. Kalede dört su kuyusu vardır; bunlar kayalığa oyulmuş vaziyettedirler. Bugün içleri taş ve toprakla dolu olan bu kuyuların genişliği 2-4 m ve derinlikleri 2-5 m arasındadır. Kalenin kuzey-doğu tarafındaki kilisenin ise ne zamandan kaldığı tespit edilememiştir. Bugün sadece duvar kalıntıları bulunmaktadır. Kalede ayrıca çok sayıda eski Ok Uçları bulunmaktadır. Bu güne kadar herhangi bir kazı yapılmamıştır, bir arkeolojik kazıda yöre tarihini aydınlatacak, bazı eserlerin bulunması mümkündür. (26) Hüsnüran Kalesi İlçemiz Karakaya köyünün güneyinde bulunan Hüsnüran Kalesinin yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ana kaya üzerine inşa edilmiş olan kaleden, günümüze şehir kalıntıları, antik yol, sur duvarları, su sarnıçları, bir oda mezar, stel ve yapı taşları kalıntıları kalmıştır. Antik yol şehrin doğusunda, kalenin ana girişinde yer almaktadır. Kale kalıntıları doğu ve güneydoğu kısmında yer alırken mezar odası ve stel kalenin güney yamacında yer almaktadır. Kalede ayrıca çok sayıda eski ok uçları bulunmaktadır.(10) 10 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

11 Hüsnüran Kalesi ÇERMİK ve ÇÜNGÜŞ KALELERİ 11

12 Çermik kalesi ÇermikHüsnüran kalesi(müze md) Çermik Bademli köyü Hanko boğaz kalesi(müze md) 12 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

13 ÇermikYayıklı köyü Sene Diz kalesi(müze md) ÇÜNGÜŞ KALESİ Çüngüş kalesi Tek Kale:Merkezdeki Cam-i Kebir Mahallesindedir. İlçe içinden geçen çayın kenarından yükselen 150 metre yüksekliğindeki bir kaya üzerine kurulmuştur. Çevre ile bağlantısı eskiden asma köprü tarafından sağlanan bu kalenin günümüzde sadece su sarnıçları kalmıştır.)19) Çüngüş kalesi ÇERMİK ve ÇÜNGÜŞ KALELERİ 13

14 Çüngüş kalesi 1995 yılı Çüngüş kalesi (1995 il yıllığı) 14 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

15 Arifi Paşa nın Seyahatnamesinde kale ile ilgili şu cümleler var26 Nisan sene 307 ve 29 Ramazan sene 308 Cum a.câm-i Kebîr de Cum a namazı edâ edildi. Oradan kal aya inilen Çüngüş ün cihet-i cenûbîsinde olup dereye hakim bulunan menî ü l-menâl bir sahrâ-i nâdirü l-emsâl görüldü. Çüngüş ilçesinde Fırat nehrine bakan Hendek vadisi bitiminde, bir kaledir. Kalede büyük su sarnıçları vardır (41) Çüngüş Sağtepekalesi Sağtepe, Diyarbakır ilinin Çüngüş ilçesine bağlı bir köydür. Çüngüş ün kuzeydoğusunda yer alır.. Söylentilere göre dört kardeş, yıl önce gelip bu sulak yerde köy kurmuşlar. Köyün asıl yerlileri şimdi Behçe mezrasında yaşıyorlar. Eski bir Ermeni köyüdür. Köyün etrafında bir harabe ve bir kale vardır. Kalenin adı Kela Gawiran dır. İnsanların öteden beri burada yaşadığına dair izler vardır(49) Çüngüş Yeniköy kalesi(müze md) ÇERMİK ve ÇÜNGÜŞ KALELERİ 15

16

17 2.BÖLÜM ÇINAR KALELERİ

18

19 ÇINAR KALELRİ Çınar İlçesi Tarihi Kaleleri Diyarbakır ın Çınar İlçesi nin 10 km güneydoğusunda bulunmaktadır. Çevresine hakim olan bir tepe üzerine inşa edilmiş olan Zerzevan Kalesi konumu itibariyle stratejik bir noktada bulunduğundan dolayı muhtemelen İpekyolu nun korunması veya bölgenin savunması amaçlı yapıldığı düşünülmektedir. Günümüzde de kalenin bulunduğu tepenin hemen batısında Diyarbakır-Mardin ulaşımını sağlayan karayolu geçmektedir. Yine aynı şekilde yolun hemen alt tarafından geçen bir dere yatağı bulunmaktadır. Günümüzde kaleye ulaşımı sağlayan herhangi bir yol bulunmamakla beraber ana yoldan kaleye olan mesafe 1 km dir. Kale de bulunan mimari yapı formu, kullanılan kiklopik taşlar kale yapısının Roma Dönemi nde inşa edildiğini göstermektedir. Kale de muhtelif yapılara ait oturma alanları, sığınak kümeleri gibi yapı kalıntıları kaledeki yapı topluluğunun sivil yapılardan çok askeri amaçlı yapılara ait kalıntılar olduğu yönündedir. Bu yapı kalıntıları kiklopik taşlarla yapılmış olup, küçük ölçekli yapılar halindedir. Bu yapılardan başka, su ihtiyacını gidermek amaçlı kullanılmış çok sayıda ana kayaya oyulmuş su sarnıçları mevcuttur. Askerlerin su ihtiyacını karşılamak amacıyla küçük su kuyuları dışında Mardin Dara dakine benzer iki bentten oluşan büyük bir su sarnıcı kalenin içerisinde güneydoğu yönünde yer almaktadır. Bu yapının içerisinde sarnıca su aktarımını sağlayan su doldurmak amacıyla birçok göze ve çörtene yer verilmiştir. Yapının alt kısımları ana kayaya oyulmuş iken üst kısımlar beşik tonozlarla örtülmüştür. Kalenin etrafını çepeçevre kuşatan sur duvarlarından ancak güneyde yer alan kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Diğer yönlerdeki sur duvarlarını günümüzde sadece temel izleri seçilebilmektedir. Ancak güneyde özellikle doğu ucunda yer alan devasal boyutlardaki burç farklı bölümlerden oluşmakta olup,bazı kaynaklarda saray olarak ifade edilmektedir.batı uçta yer alan burç yapısı doğudakine göre daha küçük ölçeklerde olup günümüzde çok az bir kısmı korunabilmiştir. İpekyolu nun özellikle Diyarbakır yönünü gören kuzey kısmında günümüzde tamamen yıkılmış bir burç yapısı ve üçgen alınlıklı Erken Bizans Dönemi kiliselerine benzeyen bir kilise yapısı mevcuttur. Bu yapının özellikle narteks(iç avlu) kısmı olabileceği tahmin edilen bölüm ÇINAR KALELERİ 19

20 üç girişli bir düzenlemeye sahiptir. Giriş kapıları düz lentolu olup, lentolar üzerinde silmelere yer verilmiştir. Lentoların orta kısımlarında geometrik bezemeler mevcuttur. Narteks kısmından sonraki ana ibadet mekanı günümüzde büyük oranda yıkılmış olup, bu bölüme geçişi sağlayan düz lentolu kapının üstünde kademeli silmelerle oluşturulmuş yuvarlak bir kemer düzenlemesi mevcuttur. Narteksin hemen doğusunda yer alan bölüm günümüze kısmen sağlam ulaşmış olup, bu bölüm üstten semerdan bir üst örtüsüne sahiptir. Kalenin içerisinde çok fazla miktarda pitos ve kiremit parçaları tespit edilmiştir. Bu kalıntılar yapının yoğun bir asker nüfusu tarafından kullanıldığına işaret olup, pitoslar tahıl ve sıvı depolama amaçlı olarak kullanılmıştır. Kaledeki yüzeysel incelemeler sonucunda Roma Dönemi dışında herhangi bir medeniyet izine rastlanılmadığından bu yapının tek evreli ve tek bir dönemde kullanılmış olabileceği kuvvetle muhtemeldir. Kale yapısıyla ilgili daha sağlıklı ve daha ayrıntılı bilgilere ulaşmak için Zerzevan Kalesi nde detaylı bir arkeolojik çalışmanın ve sonrasında restorasyon çalışmasının yapılması gerekmektedir.(36) Zerzevan Kalesi Güney yöndeki Burc 20 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

21 Zerzevan Kalesi Asker Odaları Zerzevan Kalesi Kuzey Giriş Kapısı ÇINAR KALELERİ 21

22 Zerzevan Kalesi Kuzey Cephesi 22 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

23 Zerzevan Kalesi Su Sarnıcı(36) Zerzevan Kalesi Su Kuyusu ÇINAR KALELERİ 23

24 Zerzevan Kalesi Genel Görünümü Zerzevan Kalesinde kullanılan büyük taş blokları(36) 24 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

25 Zerzevan kalesi (11) ÇINAR KALELERİ 25

26 Zerzevan kalesi (11) Zerzevan Kalesi nin iç kısmının merdiven yapısı, Eğil Kalesi ile aynıdır. Su yatağına kalenin içindeki geçit ile inilmektedir. Geçidin su için olup olmadığını bilmiyoruz Bu geçit, aynı zamanda dışa açılan kapıdır. Belki de kalenin içine alınan az sayıdaki kişinin kontrollü biçimde kaleye girmesi için tedbirdir. 26 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

27 Zerzevan kalesi Zerzevan kalesi ÇINAR KALELERİ 27

28 Mir Hıdır kalesi Zerzevan Kalesi nde oldukça sarnıç söz konusudur. Bu sarnıçlar göz önünde bulundurulursa kalenin iç kısmından dışa açılan basamaklı geçidin, su almak için dereye inilen yol olmadığı görülür. Kalenin içinden kayalık zeminin oyularak merdivene dönüştürülmesi, sadece su amaçlı değildir. Zerzevan Kalesi nin son yıllarda tescili, yapılan tahribatın önüne geçilmeye engel olmamıştır. Köydeki birçok yapının esas malzemesini oluşturan kale taşları, çoğunlukla tepeden yuvarlanarak, parçalanmış, evlerde kullanılmıştır. Kalenin ayakta duran saray kısmı diyebileceğimiz bölüm ve yer yer toprak altında kaldığı belli olan yapılar bulunmaktadır. Bu yapıların arkeolojik kazılarda gün ışığına çıkarılması beklenmektedir. Zerzevan Kalesi nin yapılışı, Roma dönemi İpek Yolu nun korunmasına bağlanabilir. Kalede yaptığımız araştırmalarda yazı, kabartma ve işareti çağrıştırabilecek belgeye rastlanmamıştır. Zaman içinde köylülerin bulduğu söylenilen sikkelere de ulaşmamız söz konusu olmamıştır. Kalede muhtelif yapılara ait oturma alanları, sığınak kümeleri görülmekteyse de bu kalıntıların esaslı biçimde ele alınmayışı, bizim tahminlerde bulunmamızı güçleştirmektedir.(12) 28 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

29 3.BÖLÜM EĞİL KALESİ

30

31 EĞİL KALESİ 1936 yılında Hasan Basri Konyar Eğil Kalesini anlatıyor(42) Bu kaleyi Ziyaret eden Evliya çelebi müşahedatını şöyle tas vir etmektedir: Kalenin zemini Şat kenarında yalçın kayalar üzerinde vaki olmuş havadar, bahçeli, bağlı, toprak örtülü, rana hanelerdir. Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından ( Ulukçur Han ) dan fetholmuştur. Halâ, Diyarbekir eyaletinde Sancak beyi hükmündedir. Hâkim olan Macaroğlu Abdülmümin bey müsin, umurdide, bir bey olup hanesi mamurdur. Alay beyi ve çeri başısı vardır. Amma beyi Osmanlı beyi olmayup azil ve nasp kabul etmez. Beyi fevt olsa, Sancağı»oğluna tevcih olunur. Elkapları ( Cenap ) tır. Köy ihtiyarları bu kalenin eski adı ( SİLİS ) olduğunu söyle mektedirler. Asur tarihinde Silyan ile Akdağ arasında bulunduğu rivayet edilen Komuk kalelerinden (Şirişa) kalesi ile Bu adın bir münasebeti olsa gerektir. Bu havali hakkında oldukça malûmat veren Şerefnamede Eğil kalesi için bir efsane nakil edilmektedir: Eğil bir kaledir ki yüksek bir kemer üstünde vakidir. O ke mer de bir mertebe eğridir ki gören vehme ve korkuya düşer. Vilâyette meşhur ve halk lisanında mezkûrdur ki Evliyadan birisi oraya gelmiş ve ( Türnçe lisanile o kelimelere bir söz söylemiş. Kemer derhal eğilmiştir. ) Bu efsane, kaleyi ortadan bölerek kasabadan ayıran geniş ve derin bir yar ile ve burada kale cephesine nakşedilen bir Hüküm dar tasvirile alâkası olmalıdır. Acaba, bu türk evliyası şayanı takdir bir kudretle tasvir edilen Medya tacidarlanndan birimidir? Bu hususta kat i bir şey söyleyememekle beraber ilerde kanaati mizi beyandan çekinmiyeceğiz. Kalenin bazı yerlerinde sağlam bir harçla kurulmuş sûr baka- yesi görülür. Şarka açılan yüksek mevkideki kapısının bakiyei ihtişamı nazarı dikkati celbeder. Bu kapının taşları muntazam yon tulmuş büyük bir kemerle yükseltilmiştir. Kale esasen üç kapılı idi. Diğerlerinin yeri belli değildir. EĞİL KALELERİ 31

32 Kale eteklerinde çok derinde kalan dicle, ince bir şerit halin de kıvrıla büküie akar. Kalenin kasaba ile birleşen kısmında, dik ve geniş bir yar kesilerek açılmıştır. Diclenin buradan manzarası insanı vehme fakat bu şahane manzara karşısında tehayyüre sevkeder. Bu havalide Eğil kadar yüreğe açıklık verecek bir yer yoktur. Bu yardan Dicleye de inilir. Ancak çok diktir. Bu yüzden aşağı mahalle ve köylere gitmek için dere semti tercih olunur. Yar ın bulunduğu noktanın solundan kaleye çıkılır. Yine bu mevkiin sağından kalenin hapisanesi ve haremi olduğu rivayet edilen burçlara ve kayalar üzerinde işlenerek vücude getirilmiş diğer âsara gidilir. Eğil kalesinin garp cephesinin kasaba ile birleştiği nokta ke silip açılarak ortaya çıkan cephenin sağında şekli mürabbaide taşa kazılmış bir levha görünür. İki metre Tul ve arzındadır. Du vara, dayanmış bir yazı tahtasına benzemektedir. Stel Sağda ayakta durmuş, şarka müteveccih bir hükümdar tasviri var. Mevzun bir boy, düz ve uzunca bir sakal, kıyafet Asur hü- hümdardarlarmda olduğu gibi dokuma ve nakışlı bir entari belile göysünün sağ tarafı, eteklerine kadar bir yelpaze veya büyük bir kuşun gerilmiş kanadı gibi mütemevviç bir vaziyette görünmekte dir. Güneş vurduğu zaman daha güzel görünen bu resim belki de ayni mevzudaki benzerlerinin en mükemmelidir. Başta fes biçimi az uzun bir serpuş. Saçlar bu serpuşun altından omuzlara değer şekilde dökülmüştür. Yan ve sağ ayak az ileri atılmış vaziyettedir Elinde, bugün vilâyetimizde odun kesmekte kullanılan ve (Tahra) denilen hilâl şeklinde bir balta vardır. Yine Asur hükümdarlarında olduğu gibi kısa ve kalın bir kılıcın belden dışarda kalan kısmı ufkî bir vaziyette görünmektedir. Asur hükümdarlarında olduğu gibi sakalın büklüm büklüm örülmemiş ölması ve endamın, kısa, kalın ve kaba olmayarak şa hane ve levendane balunması şimdiye kadar gördüğümüz Asuri tiplerden ayrı bir tip karşısında bulunduğumuzu ihsas etmektedir Bu nakış Dicle kaynaklarına geldiklerini tarih kısmımızda tetkik ve mütalâa ettiğimiz ( T ıglatpalasar ) a ve ( Ninip ) e ait olmamalıdr. Çünki birincinin tasvirini nakşettirdiği yerde ikincisi nin de kendi heykelini nakşettirdiği tarihen mazbutturki bu her iki nakış Licenin Berklin kayalıklarında bulunmaktadır. Asurilerden ayrı bir ırkın farik ve bariz evsafını taşıyan bu nakşın Sasanî veya Fart ve Medya hükümdarlarından birine ait olduğuna ihtimal vermekteyiz. 32 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

33 Hükümdar Mezarları Temaşaya şayan olan bu eserler Eğilin Dere semtinde ve yük - sek bir kaya silsilesinin üzerindedir. Kara taşlardan müteşekkil cesim kayalıkların helva gibi düm düz, dört taraftan kesilmesile ortaya getirilmişlerdir. Dördü beşi bir arada, bazıları münferit bir halde ve hepsi kalın satıhlı müstatil biçimdedirler, ortalarında istuvane şeklinde bırakılmış cesim kısım - ları da ihtiva ederler. Bu hal ile garip ve azim birer oda biçimin dedirler. Kayalar bu şekillere sokulurken hiç bir yerinde pürüz bırakılmamıştır. Bunların kimisi künbet biçimindedir. Alman foto ğraflar bu bapta güzel bir fikir verirler. Kalenin alt eteklerinde ve Diclenin sol vakasında henüz açıl mamış müselles biçimli bir tanesi mevcuttur. Bu mezarların çıkılacak merdivenleri ve girilecek kapıları yoktur. Yalnız bazı yüzlerinde sonradan açılmış gayri muntaranı delikler vardır. İçindeki iskeletlerden bir iki kemik parçası kal mıştır. Kafatasları bundan otuz yıl evvel Avrupa seyyahları tara fından alınıp götürülmüştür. Eğilin Mezar olarak yapıldığı birçok emsaliyle görülen mağa ralarından ayrılarak yalnız bir mevkide bu kadar itina ile vücude getirilen bu eserlerin hükümdarlara ait olması şüphesizdir. Bu mezarların arka taraflarında yine bu biçim yüksek kayalık lar üzerinde çizgilerle meydana getirilmiş iki insan tasviri vardır. İptidaî bir san at eseridirler. Sahrınçlar Kalenin ortasında delikli bir taş gibi görülen uzun kayanın üze rinde büyük ve derin bir sahrınç vardır. Bunun etrafında da Küp şeklinde küçükleri bulunur. Bunlardan başka kalenin her tarafın da böyle küp şeklinde taşlar oyularak vücude getirilmiş niceleri vardır. Kalenin müntehasmda, derin bir havuz mevcuttur. Yan ta raflarında bu havuzla birleşen iki sahrınç görülür. Kale odası ve Hamam toneli Kale ortasındaki delikli taşın içinde ( Yasuthane ) denilen bir oda bulunur. Bunun şimal tarafından bir kapı açılmıştır. Dışarısın da ve yine bir mağara içinde yüksek ve geniş bir tonel görülür. Çok muntazam, geniş ve sık merdivenlerile bir saray dehlizini andır- EĞİL KALELERİ 33

34 maktadır. Sert ve kırmızı bir taş, iptidaî vesaitle oyularak bu tonel ve merdivenler vücude getirilmiştir. Kalenin alt yanlarında ve dere semtindeki hamama bu tonelden gidilirdi. Ancak bu gün iç taraflarda bazı yıkıntılar yüzünden bu yol kapanmıştır. Eski Hamam ( Deran Hamamı ) Ali tepesile Harun tepeleri arasındaki boğaz (Deran boğazıdır) bu yüzden Hamama bu ad verilmektedir. Kalenin bulunduğu mevki ile karşısındaki tepeler arasında de rin bir vadi vardır. Bu vadinin içinde ( Eski çeşme ) denilen ve suyu çok mükemmel olan bir mevkiden geçildikten sonra yolun sağında bulunan hamama gelinir. Kıymetli bir eseri mimaridir. İki büyük kemeri ve bu kemerlerin üstünden tuğla ile örülü mükavves aksamı baki kalabilmiştir. Bu iki kemerin altı, kale içinden açılmış geniş merdivenli bir tonelle kesbi irtibat eder. Elli yıl önceye değin bu hamam işliyordu. Heyeti umumiyesi, yatağı geniş bir dere üstüne oturtulmuştur. Buradan aşağısı temaşasına doyulmaz güzel manzaralara maliktir. Şemsiler Mabedi Kalenin üstünde ve şark yamacındaki açıklıkta, kayalar yontularak vücuda getirilmiş ve heyeti umumiyesile murabaa yaklaşan bir mabed vardır. İki büyük salon bu taşlıklarda vucuda getirilmiş tir. Yanyana iki küçük kuyuyu andıran ateşgede güneşe doğru oyulmuştur. Burada taştan yapılmış üç halka vardır. Kurban yerleri vesair mabede mahsus mahaller mevcuttur(42) Eğil (Ekil) Kalesi: Asurlular zamanında yapılan kale doğal kaya zemin üzerine oturulmuş olup üç tarafı derin vadilerle çevrilmiştir. İç kale ve dış kaleden meydana gelmektedir. İç kalede yönetim yapıları, depolar, sosyal amaçlı kullanılan çeşitli yapılar günümüze ulaşmıştır. Kalenin içinde doğal kayaların yontulmasıyla yapılan irili ufaklı yüzden fazla sarnıç bulunmaktadır. Kale, gizli tünellerle Dicle Vadisi ne bağlanmıştır. Günümüzde bu tünellerden biri açıktır. Dicle Nehrine inilen bu tünel gizli su yolu olarak yapılmıştır. Kalenin doğu tarafında bulunan kral mezarları dikkat çekicidir. Doğal kayanın yontulmasıyla inşa edilen mezarların iç kısmı kaya mezar odalarında olduğu gibi platform şeklinde düzenlenmiştir. 34 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

35 Eğil kalesi Eğil kalesi EĞİL KALELERİ 35

36 Asurlular zamanında yapıldığı tahmin edilen kalenin ilginç bir yapısı vardır. Yekpare bir kaya zemin üzerine oturtulmuş olup üç tarafı derin vadilerle çevrili, öteki tarafı da oyularak, stratejisi önemli bir yapıya kavuşturulmuştur. Kalenin etrafı bugün dahi varlığını koruyan surlarla çevrilmiştir. O günün silahları göz önüne alındığında kolay fethedilebilecek bir türden olmadığı anlaşılmaktadır. Kalenin büyüklüğü 3 futbol sahasından da büyük olup, iç kısmı kısmen boş olup zamanında depo ve sığınak olarak kullanılmıştır. Eğilli Yuhanna nın Kilise Tarihi adlı eserinin II. Cildinde; Hunlar ile Doğu Roma (Bizans) arasında geçen savaşlarda gerek halkın, gerekse de askerlerin Eğil Kalesi ne sığınmış olduklarını ifade edilmektedir. Kalenin üzerinde irili ufaklı yüz dolayında kuyu kazılmış ve bu kuyulardan çeşitli şekillerde yararlanılmıştır. Kayalar oyularak bugün için bilinen ve görülen 4 tünel kazılarak kaleden metrelerce uzaklıktaki vadilerde bulunan hamam, Dicle Nehri yatağına ve sıkışık anlarında düşmana görünmeden yer altından kaçarak güvenli yerlere varmak için tüneller bulunmaktadır.(45) İlçe merkezinin batı tarafında yer alan Eğil Kalesi, doğu-batı doğrultusunda uzanan kayalık bir tepe üzerine inşâ edilmiştir. Kuzeyden Dicle Nehri vadisi ile çevrili olan yapı, güney ve doğu taraflarından ise derin bir sel çukuru ile çevrilidir. Kalenin savunmaya elverişsiz olan batı kısmı ise yarılmak suretiyle ana kayadan kopartılmış ve savunmaya elverişli bir hale getirilmiştir. Eğil Kalesi mevcut haliyle bir iç kale görünümünde olsa da, güney tarafındaki sur kalıntıları yapının bir iç, bir de dış kale surlarının çevrelediği büyük bir yerleşim yeri olduğunu kanıtlamaktadır. Büyük bir kısmı ortaçağdan kalan dış surlar, yapıyı güney ve doğu cepheleri boyunca dolanmaktadır. Kale nin kuzey ve batı cepheleri Dicle nin dik yamaçlarına kurulduğu için bu cephelerde ikinci bir sura ihtiyaç duyulmamıştır. Eğil Kalesi nin İç kale kısmı, üzerinde ortaçağ izleri taşıyan en önemli bölüm olup, kalenin zirvesindeki ana kaya üzerine oturtulmuştur. Yalçın görünümüyle insanı gerçekten de büyüleyen bu yapı, yer yer surlar ile de desteklenerek emniyetli bir hale getirilmiştir. Genellikle kentin yönetici sarayı, beylerin konutları, darphane, tutuk evi ve ibadethane gibi yapıların bulunduğu30 bu bölüme, batı cephesinin hemen kuzeyindeki rampalı bir yol ile geçilir. Son derece dar tutulmuş olan bu yol, nihai noktada kemerli bir kapı ile iç kaleye açılmaktadır. İç kale tek parçadan oluşan kayalık bir zemin üzerine oturtulmuş olup, Dicle Nehri nden yaklaşık olarak m lik bir yükseklikte bulunmaktadır.31 Doğu-batı doğ- 36 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

37 rultusunda uzanan iç kalenin doğusunda, kalıntılardan son derece ihtişamlı olduğu anlaşılan bir kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Burası tıpkı Hasan Keyf te olduğu gibi 117 basamaktan oluşan gizli bir merdivenle Dicle ye bağlanmıştır. Ana kayanın oyulması suretiyle inşâ edilmiş olan bu tünel, eski ihtişamından hiçbir şey kaybetmemiştir. İç kalenin doğu kısmındaki bir başka unsur da, zemindeki ana kayanın oyulması suretiyle meydan getirilen depolardır. Ağız kısımları yuvarlak ve dar olan bu yapılar, iç kısımlarından giderek genişleyen bir yapı özelliğine sahiptir.32 Doğu bölümdeki önemli kalıntılardan biri de bugün hala ayakta olan eyvan biçimindeki mekandır. Muhtemelen Kral ın, kuzeydeki Dicle Nehri ni ve manzarayı izlediği bu mekan Kale nin zirvesinde inşâ edilmiştir. İç kalenin batı ucunda ise, üzerinde bir zamanlar kalenin inşâ edilmiş olduğu yapı kalıntıları bulunmaktadır.(6) Doğu- batı yönünde uzanan kayalık alan hilal şeklindedir. Kalenin üstüne oturduğu ana kayalığın bağlantısı batı tarafta kayalığın oyulmasıyla ana kitleden koparılmıştır. Böylece kalenin savunması daha da artırılmıştır. Kalenin Dicle ye bakan kuzey yönü çok yüksek ve sarp olduğu için bu tarafta fazlasıyla tahkimata gidilmemiştir. Doğu ve batı tarafta da kayalığın zayıf olduğu yerler surlarla desteklenmiştir. Kayalığın güney tarafı diğer kısımlara göre daha zayıftır. Bu nedenle bu tarafta sur duvarlarının yüksek ve sağlam olmasına dikkat edilmiştir. İç kale kayalığın tam üzerinde yer almaktadır. İç kaleye iki farklı kapıdan ulaşılmaktadır. Birinci kapı güneyde yer alan ve dış kaleye açılan kapıdır. Bu ana kayanın yontulmasıyla açılmıştır. Rampa şeklinde olan bu kapının iki yan tarafı doğal kayalıkla korunmaktadır. İkinci kapı ise kuzey tarafta açılan ve iç kaleye direk geçişi sağlayan kapıdır. Kesme taş malzemeden yapılan ve burçlarla sağlamlaştırılan kapıya oldukça dar tutulmuş rampalı bir yolla ulaşılmaktadır. Doğal kayalık tarafından korunan iç kalenin bazı yerleri surlarla sağlamlaştırılmıştır. Kalenin kuzey cephesinde kuzeybatı, tarafta surlar yapılmıştır. Diğer kısımlar tamamen doğal kayalık tarafından korunmaktadır. Doğu cephede doğal kaya, yüksek ve sağlam olduğundan burada sur yapılmasına gerek duyulmamıştır. İç kalenin güney cephesi de doğal kayalık üzerinde yükselmektedir. Kayalığın zayıf ve alçak olduğu yerlerde surlar inşa edilmiştir. Bu surlar, burçlarla destelenmiştir. Surlar ve burçlar kesme ve moloz taş malzemeden yapılmıştır. Güney cephenin tam orta kısmında dış kaleye açılan kapı mevcuttur. Güney batı köşede kaya kilisesi bulunmaktadır. EĞİL KALELERİ 37

38 Doğal kayalık tarafından korunan iç kalenin bazı yerleri surlarla sağlamlaştırılmıştır. Kalenin kuzey cephesinde kuzeybatı tarafta, surlar yapılmıştır. Diğer kısımlar tamamen doğal kayalık tarafından korunmaktadır. Doğu cephede doğal kaya, yüksek ve sağlam olduğundan burada sur yapılmasına gerek duyulmamıştır. İç kalenin güney cephesi de doğal kayalık üzerinde yükselmektedir. Kayalığın zayıf ve alçak olduğu yerlerde surlar inşa edilmiştir. Bu surlar, burçlarla destelenmiştir. Surlar ve burçlar kesme ve moloz taş malzemeden yapılmıştır. Güney cephenin tam orta kısmında dış kaleye açılan kapı mevcuttur. Güney batı köşede kaya kilisesi bulunmaktadır. Batı cephe iç kalenin en hareketli cephesidir. Bu cephedeki kayalık alan, ana kütleden koparılarak burada bir savunma alanı oluşturulmuştur. Batı cepheyi oluşturan kaya, yüksek ve sağlam olduğundan burada surlara ihtiyaç duyulmamıştır. Kayalığın yüzeyi düzeltilerek buraya Asur Kralı III Salmanasar a ait olduğu tahmin edilen bir figür işlenmiştir. Figürün hemen yanında çivi yazılı kitabe yer almaktadır. Kitabe aşındığında günümüzde okunamamaktadır. Kabartmanın kuzeyinde, bir kaya mezar odası bulunmaktadır. İç kalenin batı ucunda yönetici sarayı ve beylerin konutları diğer, diğer yerlerde ise askeri alanlar, depolar bulunmaktadır. Bunların yanı sıra genellikle, darphane tutukevi, ibadethane gibi yapılar da iç kalede bulunmaktadır. Bu tarafta yer alan ve günümüze kalıntıları ulaşan yönetici sarayı ve beylerin konutlarının bulunduğu alanın tahkimatına ayrıca önem verilmiştir. Batı taraftaki yüksek kayalığın üzerinde yer alan bu bölümün iç kaleye bakan doğu cephesi, ayrıca bir surla çevrilmiştir. Bir kapıyla iç kaleye açılan ve kalenin yöneticilerinin oturduğu bu kısmın ele geçirilmesi böylece zorlaştırılmıştır. Eğil kalesinde ana kayanın oyulmasıyla elde edilmiş 3 adet tünel tespit edilmiştir. Bunlardan ilki kalenin doğusundaki kral mezarlarının hemen üst tarafından başlayıp Dicle Nehri ne inmektedir. 177 basamaktan oluşmaktadır. Meydana gelen çökme ve dökülmeler nedeniyle tünelin varlığı dışarıdan açıkça görülmektedir. Bu tünel Dicle Nehri ne inen gizli suyoludur. Kayanın oyulmasıyla yapılan tünelin genişliği yer yer değişmekle beraber, yaklaşık olarak 2.70 m dir. Merdivenlerin genişlikleri, 0,35-0,50 m arasında değişmektedir. Biri tünel odasından diğer ikisi dışarıda olmak üzere, tünele geçiş sağlayan iç kapı mevcuttur. Kalenin içinde, tünelin başladığı noktada tünel, muhafız odası bulunmaktadır. Tüneli koruyan askerlerin beklediği bu oda, ana kayanın oyulmasıyla inşa edilmiştir. Oda 3.80x 6.80 m ölçülerinde doğu batı doğrultusunda, dikdörtgen planlıdır. Güney tarafta açılan bir kapıdan odanın içine girilmektedir. Odanın doğu, batı ve güney duvarları ana kayanın yontulmasıyla yapılmıştır. Kuzey tarafının genel kısmı, doğal kayalık üzerinde yükselmektedir. Üst tarafları moloz taş malzemeden inşa edilmiştir. Odanın doğu duvarında, tünele açılan dikdörtgen formlu bir kapı mevcuttur. 38 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

39 İkinci tünel, kalenin kapısında olup üst taraftan başlamaktadır. Ama giriş kısmı kapalı olduğu için surun Dicle ye bakan tarafında ve hemen sur altındaki açıklıktan tünele girilmektedir. Fazla tahribat olmadığı için basamakları oldukça sağlam durumdadır. Tünelin orijinalde nerede son bulduğu bilinmektedir. Bu tünelin büyük bir su sarnıcına giden tünel olduğu tahmin edilmektedir. Üçüncü tünel ise kalenin üst kısmındaki, güneydeki giriş kapısına yakın bir yerdedir. Bu tünel dış kalenin aşağısında, derenin kenarında bulunan kale Hamamı na gidiş gelişi sağlayan bir tünel olduğu tahmin edilmektedir. Tünelin hama tarafındaki ucu günümüzde kısmen açıktır(35) Eğil Kalesi nin batı-ön kısmında, uzun çivi yazısı ile birlikte bir Asur Kralının figürü bulunur. Yazı tamamen okunamıyorsa da kolayca takip edilebilir. Yazı ve figür ikindiden sonra, güneşli günlerde net görülebilir. Eğil Kalesinde bulunan çivi yazısının bir kral figürü ile birlikte bulunmuş olması, kral figürü ve çivi yazısının Asurlulara ait olduğu görüşünü güçlü kılmaktadır.marguat, kral figürünün büyük bir ihtimalle, Dicle nin kaynağındaki III. Salmanassar a ait olan figürüyle aynı olduğunu görüşünü güçlü kılmaktadır. Figürle ilgili Beysanoğlu şöyle bir bilgi aktarmaktadır: EĞİL KALELERİ 39

40 Stelde Asur Krallarının hep bilinen bütün kök çizgilerini toparlanmıştır. Boyundan asılı, sol el sapına konulmuş, belden dışarı az çıkan ve böyle büyük sakal, sanma o hep oyalı gibi duran giyim. Önünde bir kitabe, yüzü doğuya dönük, sağ elinde ikizli bir balta tutmaktadır (7) Stel ve kitabesinin bu güne kadar okunmaması sebebiyle Stelin kim ve hangi Asur kralına ait olduğu tam olarak tespit edilememiştir. Bu konuda çeşitli görüşler vardır. Lehman-Haupt a göre Eğil kalesi Kaldik yapı stilinin belirgin özelliklerini taşımaktadır. Suyla bağlantıyı sağlayan tünel ve oyuk, yapıyı güvenlik nedeniyle ana dağdan ayırmak, buna örnek olarak gösterilmiştir.(50) Kale, ya bir Kalde kralı tarafından, ya da bunlara komşu akraba bir halkın hükümdarı tarafından (ki muhtemelen bölgesindeki Supanı-Sophene hükümdarı) tarafından yaptırılmıştır. Stel üzerindeki çivi yazısı Kaldelilere mal edilebilinmekle birlikte, fakat bir kral steli ile birlikte yazılmış hiçbir Kalde çivi yazısının bulunmaması Kral stelinin Asur Krallarından birine ait olma ihtimalini göstermektedir. Marquart, dikkati Taylor daki Stele çekmekte ve kral stelinin büyük ihtimalle Dicle nin kaynağındaki (Lice Bırkleyn suyunun çıktığı yer) III. Salmanassar stelinin aynısı olduğunu yazmaktadır. Fakat bu stelin Asur kralı IV. Tiglatpilser e de ait olduğu düşünülebilir. Çünkü oda fethettiği bölgelerde böyle şeyler yaptırmıştır. Şimdilik daha detaylı incelemeler yapılıncaya kadar Kale nin kuzey ve doğu cephelerinin en alt eteklerinde ise kayalara oyulmuş kral mezarları bulunmaktadır Asur Kralları na ait olduğu düşünülen bu mezarlar silindirik yapıları ve sivri külahları ile adeta bir kule görünümü vermektedirler. Yapıların alt 40 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

41 kısımlarında bulunan daha geniş çaptaki bölümler yapıların kriptasını oluştururken, bu bölümlerin üzerindeki daha dar bölümler de yapıların gövdesini oluşturmaktadır. Yapıların en üst kısmındaki sivri bölümler ise yapıların külah kısmını oluşturmaktadır. Mezar odalarına açılan pencereleri ise içeride yoğun bir hava sirkülasyon oluşturmaktadır. Görüldüğü gibi üzerinde birçok dönemin izlerini taşıyan kalede, ortaçağ dönemine ait de bir hayli kalıntı bulunmaktadır. Sur duvarları başta olmak üzere iç kaleye geçişi sağlayan kemerli giriş, burada bulunan depolar, seyir eyvanı ve arkeolojik bir dizi kazıya ihtiyaç duyan iç kale kalıntılarının büyük bir bölümü ortaçağdan kalmadır.(6) Eğil kalesi EĞİL KALELERİ 41

42 Eğil surları 42 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

43 (35) Eğil surları EĞİL KALELERİ 43

44 Eğil surları Doğal kayalık tarafından korunan iç kalenin bazı yerleri surlarla sağlamlaştırılmıştır. Kalenin kuzey cephesinde kuzeybatı tarafta, surlar yapılmıştır. Di ğer kısımlar tamamen doğal kayalık tarafından ko runmaktadır. Doğu cephede doğal kaya, yüksek ve sağlam olduğundan burada sur yapılma sına gerek duyulmamıştır. İç kalenin gü ney cephesi de doğal kayalık üzerinde yükselmekte dir. Kayalığın zayıf ve alçak olduğu yerlerde surlar inşa edilmiştir. Bu surlar, burçlarla destelenmiştir. Surlar ve burçlar kesme ve moloz taş malzemeden yapılmıştır (35) Angelene (Ingelene) Sophene nin bir parçası ola rak bilinir. IV. yy da Hıristiyan Arsacidler dönemin de Angelene (Angel-tun) bir kraliyet mülküdür. II. Arsak ( ) ın hükümranlığı esnasında isten meyen genel rahatsızlıklar vuku bulmuş ve kral lıktan ayrılmalar olmuştur. Muse Mamikonean asi eyaletler üzerinde Arsakid gücünü yeniden tesis ettiğinde Angelene krala sadık kaldı. Angelene eski zamanlardan beri kraliyet mülkü olması nedeniyle diğer bölgelerde olduğu gibi aynı cezaya maruz kal madı. Tigranacerta yı harap eden Prens Meruzan Eğil Kalesini kuşattı. Bu kalede birçok Arsak kralının mezarları vardı. Bu mezarlarda, antik zamandan bu yana biriktirilen vemuhafaza edilen hazineler bu lunmaktaydı. Kaleyi alamayan Meruzan komutasın daki ordu, diğer bölgelere akınlarda bulundu. Stra tejik planlar kurarak Eğil Kalesine yeniden saldıran Meruzan komutasındaki ordu, surlara tırmandıktan sonra surları yıktırdı (35) Kral mezarları 44 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

45 Gözetleme kuleleri EĞİL KALELERİ 45

46 Asur Kral Kaya Mezarları: Eğil in en güzide tarihi eserleri arasında olan Asur Kral Kaya Mezarları, II. Şapur tarafından yağmalanmasına rağmen, zamana karşı koyarak asırlardan beri dimdik durmaktadır. Asur hükümdar mezarları ve çevresindeki mağaralar silsilesi kalenin kuzeydoğusunda, Dicle Barajı nın kıyısında bulunmaktadır. Kayalar oyularak Mısır Ehramları şeklinde inşa edilmiştir. Asur hükümdar kaya mezarlarının doğu tabanında bir tünel bulunmaktadır. Tünelin kısmen dolmasından dolayı kapalı durumdadır. Muhtemelen tünel, sığınak veya yer altı barınma yerlerine gitmektedir. Kaya mezarlarının kuzey iç kısmında çizgi şeklinde bir figür bulunmaktadır.(7) Kaleden inen merdivenler 46 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

47 Kaleden inen merdivenler Kaleden inen merdivenler EĞİL KALELERİ 47

48 Selman (Cebabir) Kalesi: Kale Eğil in Güneyinde Eğil ilçe merkezinden 10 km. uzaklıkta Dicle Nehrinin kenarında nehre hakim bir tepede kurulmuştur. Ne zaman kurulduğu bilinmeyen kale Amid den (Diyarbakır) Elaziz e (Elazığ) giden ticaret yolunun güvenliğini sağlamak amacıyla kullanılmıştır.(8) Şevket Beysanoğlu, kalenin İranlılar tarafından yapıldığının muhtemel olduğunu yazmaktadır. Ancak kale, yapı stili bakımından Eğil kalesi ile benzerlikler göstermektedir. Kalenin bir tarafı ana dağdan kayalar kesilmek suretiyle ayrılmıştır. Kale civarındaki insan eli ile kazılmış yüzlerce mağara kalenin ve çevresindeki yerleşimlerin daha eski tarih öncesi çağlara dayandığını göstermektedir. Asur-Süryani Kaynaklarında Cebabira Kalesi olarak geçen kalenin de bu kale olması gerekir. Halk arasında bu kale Cıbeb Kalesi olarak adlandırılmaktadır.(50) Kale, kaynaklarda el-catere, Cubeyr, Cibeb, Cebabir ve Selman isimleriyle zikredilmek tedir.-ibnul Ezrak ın eserinde el Catere olarak adı geçen Cebabir Kalesi, Mervanilerin Amid e bağlı kalelerinden biri olup X. yüzyılın başından beri bi linmektedir. İbn-i Şeddad ın eserinde verilen liste de kalenin adı geçmektedir yılında Eyyubi Meliki el-kamil tarafından tahrip edilen kale 1240 yılında Amid in Selçukluların idaresine girmesiyle de Selçuklulara bağlanmıştır. Ebu Bekir Tirhani, kalenin, Amid-Ergani güzergâhında yola hâkim bir mevkide olduğunu söylemektedir. Akkoyunlu döneminde, Sultan Cihangir Mirzanın, Caber Kalesinin idarecisi olan kardeşi Uzun Hasan ı, Ergani ye tayin ettiğini kaynaklardan öğreniyoruz. Cebabir Kalesi, Diyar-ı Bekr in önemli kalelerin den birisi olup Ortaçağ kaynaklarında adına sıklıkla rastlanmaktadır. Bu bilgiler göz önüne alındığında, Cebabir Kalesinin Mervaniler döneminde X. yüzyıl da inşa edildiği ve daha sonraki dönemlerde tahkim edilerek kullanıldığı anlaşılmaktadır(35) Günümüzde metruk olan kale, bakımsızlıktan ve define arayıcılarının yaptığı tahribattan dolayı, kısmen yıkılmıştır. Eser, sadece iç kaleden ibarettir. Kuzey-güney yönünde uzanan doğal kayalık, orta yerden kesilerek, güney tarafta kalan kısmın üzerine kale inşa edilmiştir. Kuzey güney doğrultusunda uzanan doğal kayalığın zayıf ve alçak olan yerleri surlar ve burçlarla güçlendirilmiştir. Kalenin kuzey tarafına hendek yapılmıştır. Doğu tarafta yer alan ve ana kayanın düzeltilmesiyle yapılan yol vasıtasıyla kaleye çıkılmaktadır. Doğu cephe boyunca uzanan yol güney tarafta açılan giriş kapısına kadar devam etmektedir. Kalenin kuzey, cephesi doğal kayalık tarafından korunmaktadır. Kayalığın üzerine bir burç ve surları yapılmıştır. Kuzey tarafta, ayrıca iki kayalık arasında hendek bulunmaktadır. Yapının doğu cephesi de doğal kaya tarafından korunmaktadır. 48 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

49 Kayalığın zayıf olan yerlerine surlar yapılmıştır. Kesme taş malzemeden yapılan bu surların yüksekliği günümüzde 1 ile 3 m arasında değişmektedir. (35) Amini (Yemaniyye) Kalesi: 2.yüzyıl Roma eseri olduğu düşünülmektedir.395 de Akhun-Sasani işgaline uğradı.639 da İslam orduları komutanı Huzeyfe b.yeman tarafından fetholundu.bu nedenle Yemaniye kalesi ismi alır. Kale, Roma-Pers döneminde olduğu gibi, Bizans-İslam mücadelelerinde de sık lıkla el değiştirmiştir. Daha sonra Mervanilerin eli ne geçen kale, 1240 yılında Amid in Selçukluların fethiyle birlikte, Kal atü-1 Yemaniye de Selçukluların hâkimiyetine geçmiştir. Mevcut bilgilerden hareketle kalenin Romalılar döneminde I.-II. yüzyılda, doğudan gelen Pers sal dırılarına karşı inşa edilen sınır kalelerinden biri ol duğunu ve daha sonraki dönemlerde yine Bizanslar tarafında kullanılan bir sınır kalesi olduğunu, sık sık el değiştirdiğini ve özellikle ilk İslam döneminde önemli bir merkez olduğunu, daha sonraki dönem lerde de kullanıldığını söyleyebiliriz(35) Bazı Asur-Süryani kaynaklarında Yamani Kalesi, Zişat Kalesi olarak anılan kalenin bu kale olduğu söylenmektedir. Eğilli tarihçi Yuşea M.S. 502 yılında bu kalenin İran Hükümdarı II. Şapur tarafından alınıp ahalisinin kılıçtan geçirildiğini, kalenin yıktırıldığını ve bir daha insanla meskun olmadığını yazmaktadır.(50) Kale Dicle barajı karşısında, Dicle nehrinin iki kolu arasındadır Kale Eğil ilçe merkezine 4-5 km. uzaklıkta Dicle nehrinin iki kolunun (Bırkleyn ve Akdağ dan gelen kol ile Maden den gelen kolun) birleştiği noktada yüksekçe bir kayanın üzerinde inşa edilmiş bir kaledir. Bizanslar tarafından İran dan gelebilecek saldırıları engellemek amacıyla bir sınır kalesi olarak inşa edilmiştir. Emeviler ve Abbasiler döneminde Bizansların saldırılarına uğrayan kale ortaçağın önemi kalelerinden biridir. (8) Yapının kuzey tarafı, sur duvarlarıyla korunan tek taraftır. Giriş kapısı bu cephede yer almaktadır. Kapı, tahrip edilmiş sadece temel kısmı günümüze ulaşmıştır. Kuzey taraftaki surlar yer yer burçlarla desteklenmiştir. Buradaki surların yüksekliği günümüzde 5-6 m dir. Eserin doğu cephesi tamamen doğal kayalık tarafından korunmaktadır. Ana kaya, bu tarafta yüksek ve sağlam olduğundan, burada surlara ihtiyaç duyulmamıştır. Günümüzde bu tarafta her hangi bir sur kalıntısına rastlanmamıştır. Yapının güney tarafında da doğal kayalık yükselmektedir. Kayalığın zayıf olduğu yerlerde surlar inşa edilmiştir. Bu surların günümüzdeki yüksekliği 3 ila 5 m arasında değişmektedir. Kaleyi kuşatan surlar üzerinde EĞİL KALELERİ 49

50 bulunduğu alan ve kayalık arazinin şekline göre konumlandırılmıştır. Kayalığın savunmayı zayıflattığı yerlerde kayalıklar, insan boyundan yüksek yontularak savunma kuvvetlendirilmiştir. Bu gün mevcut olan surlar, yer yer 5-6 m yüksekliğindedir. Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Kalenin içinde mezarlık alanı yüzlerce sarnıç çeşitli yapıların temel izleri, kayanın oyulmasıyla yapılmış çeşitli depolar bulunmaktadır. Kalenin içi Cumhuriyet döneminde tarım alanı olarak kullanıldığından buradaki yapılar tahrip edilmiştir. Kuzeydoğu tarafta bir kaya mezarı mevcuttur. Bizans döneminin kaya mezarlarının karakteristik özellikleri yansıtan bu kaya mezarı kalenin Bizanslılar döneminde kullanıldığını belgelemektedir. Kuzeybatı tarafta iç kale yer almaktadır. Doğal kaya kuzey taraftan kesilerek kuzey tarafta kalan kaya parçasının üstünde iç kale inşa edilmiştir. İç kalede dış kalede olduğu gibi doğal kayalık üzerinde yükselmektedir. İç kale, güney taraftan dış kaleden bir hendek ve sur duvarıyla ayrılmaktadır. İç kalenin kapısı bu cepheden aşılmıştır. İç kalenin doğu, batı, kuzey tarafları doğal kaya tarafından korunmaktadır. Kayanın üzerine yüksekliği 5 ila 6 m arasında değişen surlar yapılmıştır. İç kalede günümüzde saray kalıntısı ile çeşitli temel izleri mevcuttur.(35) Selman kalesi 50 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

51 Selman kalesi Selman kalesi (31) EĞİL KALELERİ 51

52 Selman kalesi (31) Amini kalesi (9) 52 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

53 Amini kalesi (9) Kerrebiri Kalesi Eğil Kalesi nin kuzeyinde 5 km. uzaklıkta Dicle Nehri ne hakim, yüksekçe bir kayanın üzerinde ağırlığı tonlarla ölçülebilen harçsız taşlardan yapılmış bir kaledir. Kalenin kimler tarafından ve ne zaman yapıldığına dair elimizde bilgi yoktur. Ancak halk arasında kale ve yakınındaki iki su kuyusunun Acemler (İranlılar) tarafından yapıldığına dair bir inanç vardır.(50) Baykuş Kalesi Eğil Kalesi nin takriben 1500 metre güneyinde Dicle Nehri nin kenarında yüksekçe bir tepe üzerinde bulunan bir kaledir. Halk arasında Kela Kundi olarak bilinmektedir. Kale üzerindeki yıkık binaların temeli seçilebilmektedir. Kalenin ne zaman ve kim tarafından yapıldığına dair elimizde kaynak bulunmamaktadır.(50) EĞİL KALELERİ 53

54

55 4.BÖLÜM ERGANİ KALESİ

56

57 ERGANİ KALESİ Çayönü nden Ergani ye Uzun bir yürüyüş kitabımda Ergani Kalesi ile ilgili yazılan bölümü aşağıda bilgilerinize sunuyorum. (s ) Ergani kalesi Eski Ergani, diğer ismiyle Osmaniye, Zukar Efendi nin bahçesinin -Karaçortan ınüst kısmındaymış. Kuzeyinde bulunan Ergani Kalesi ne kader uzanıyormuş. Aşağı ve yukarı şehir diye iki kesimden oluşuyormuş. Açan Pişman Açmayan Pişman ın yanında, Çırçırik in önünde Eski Ergani deki Şehir Hamamı nın kalıntıları halen durmaktadır. İşte bu yukarı eski kentte, yıllardır dağın tepesinde rüzgâr gibi savrulan, zamana karşı direnen ve geçmiş yaşamın inatçı bir tanığı var: Ergani Kalesi. Kale, vakti zamanında Zülküf/Makam Dağı nın batı tarafından başlayarak güneyini geçip ve doğusuna uzanan büyük bir kaleymiş. Evliya Çelebi ünlü Seyahatnamesinde Ergani Kalesi ni ve bu kaleye gelişini anlatır. Ayrıca, Coğrafıyacı Ğugas İnciciyan 1808 de yazdığı Dünya Coğrafıyası nda, Dağın tepesinde sağlam bir kale vardır. Eski zamanlarda inşa edilmiş. İçinde Müslümanlar [Dacik ler] yaşar. Şimdi bu kale tamamen terk edilmiş, fakat zaman zaman hapishane olarak kullanılmaktadır. Kalede yaşayan halk vergiden (salyani) muaf iseler de bazen oradaki mahpuslara bakmakla yükümlüdürler diye yazmaktadır. Kaleyle ilgili anlatılan efsanede var. Bildik, her yerde benzeri anlatılan bir efsane: Kaleye hükmeden beyin çok güzel bir kızı varmış. Bey herkesten kızını sakınırmış, kimsenin kızı görmemesi için kızını kaleye hapsetmiş. Zülküf Dağı nın zirvesinde iki kaya var. Bey, bu iki kaya arasına köprü yaptırmış, kızı kaleden çıkıp diğer kayalar üzerinde gezinsin diye. İki kaya arasında köprü görevini gören o yolun şimdi bile kalıntıları bulunmaktadır. ERGANİ KALELERİ 57

58 1935 yılında Ergani Kalesi Foto:H.Basri Konyar 58 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

59 Ergani kalesi Ergani kalesi.2013 ERGANİ KALELERİ 59

60 Basri Konyar, 25 Eylül 1932 tarihinde bu Ergani Kalesi nde bir inceleme yapar ve duygularını Diyarbakır Tarihi adlı kitabında şöyle yazar. Ergani ve kaleyle ilgili yazdığı yazı bu yazılar her ne kadar Turancılık koksa da, yinede bıraktığı bu yazılardan bizler kaynak olarak faydalanmaktayız. Kale ile ilgili şunları yazmakta: Yaklaştıkça dikine uzaklaşan eski kasaba yenisinden ayrılır ayrılmaz görünür. Zülküfül dağının sağ eteğine yamanmış ve büyücek bir yer kaplamıştır. Şimdi harebe olan bu yerde kapısı bacası yerinde birkaç ev, birkaç çocuk, bir iki köpek, mahşeri emvat arasında kalkışanlara benziyor. Tetkike çok muhtaç olan bu eski ata yurdunun hali harabisi insana bir dokunuyor ki. Vaktile yedi sekiz bin nüfuslu zengin bağları ve güzel şaraplarıile meşhur ve Amid in sayfiyesi makamında olan bu yer şimdi ademabade ] dönmüştür Dik yokuşu terleyerek çıkıyoruz. Eski bir medrese yazısı okunmaz kitabesile nimmürde ] bir haldedir. Burada Ergenenin en meşhur (Kara Çurtan) suyu elmasları imrendiren süzgünlüğüyle yolcuyu kaynağına çömeltiyor. Yazın cana can katan bir soğukluktadır. Yine burada muntazam kalmış bir mezar görünür. Kimi yerleri kalmış cami oldukça bir esermiş, kapıları Osmaniye evlerine aşırılmış. (Günümüzdeki gibi camilerden sadece halı ve el yazması kitaplar değil, fırsat bulunduğunda caminin taş, kapı ve pencereleri de çalınıyormuş demek ki!-m.üzülmez.) Yol yükseliyor ve bir dönemece giriyor. Burada ihtişamını Zülküfülden alan kalenin tek bir burcu kalmıştır. Döne dolaşa yol bu burcun altına varır. Dibi tuğla ve harçla tutturulmuştur. Üst yanları taşla örtüktür. Fakat bu taşlar çok güzel yontulmuşlardır. [6] Şevket Beysanoğlu da, Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi adlı eserinde Ergani Kalesi yle ilgili şunları yazmaktadır: Ergani kalesinin h.805 (m ) tarihlerinde Karayülük Osman Bey tarafından onarıldığına dair başka bir belge bulamadık. Ergani, Akkoyunlular ın hâkimiyetine geçen ilk kaledir. Birçok defalar kuşatılmış, önünde savaşlar yapılmıştır. Akkoyunlular döneminde belki de birkaç defa onarım görmüştür. Ancak bunu teyit eden belgeler henüz yok. Mahallinde yaptığımız araştırmalarda, Zülküfül Makamını çevreleyen duvarlarda kullanılmış yazılı taşlara rastladık 60 DİYARBAKIR İLÇELERİNDE KALELER

61 Belki de bu taşlar kale duvarlarına aittir. Taşlar parça parça ve dağınık olduğu için bunlardan bir sonuç çıkarmak mümkün olmadı. Evliya Çelebi Ergani kalesini anlatıyor Argını [Ergani] Kalesi yani Dâr-ı Gâni Şehri nin özellikleri Bu kaleye Birdinic Köprüsü ve Demirkapı dokuz-on saat yerdir. Bu kaleyi ilk defa Abbasîoğullan ndan Sultan Evhadullahzâde Ergani Sultan yapmıştır. ( ) İsimlendirilmesinin sebebi, Ergani den bozma Argını derler. Nice melikler eline girmiştir. Sonunda 921 [1515] tarihinde Kürt Molla İdris in yardımıyla Bıyıklı Mehmed Paşa ya halkı itaat edip kalenin anahtarlarını teslim ettiler. Sonra Süleyman Han yazımı üzere Diyarbakır Eyaleti nde sancakbeyi tahtıdır. Padişah tarafından beyinin hâssı akçedir, 10 zeamettir ve 123 timardır. Çeribaşı ve alaybeyisi vardır. Kanun üzere cebelüleri ile toplam asker olup beyinin sancağı altında sefer eşerler ve 150 akçe şerif kadılıktır. Tamamı ( ) adet nahiye köyleridir. Kale dizdarı, kale neferatları, sipah kethudayeri, yeniçeri serdarı, ( ) ( ) muhtesibi ve şehir subaşısı vardır. Şeyhulislâmı (müftüsü) ve nakibüleşrâfı Diyarbakır dadır. Kalesinin zemini Şatt-ı Arap kenarında ( ) ( ) mahalde ( ) şeklinde kesme taşla yapılmış süslü bir kaledir ve ( ) adet kapısı vardır. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Cebehanesi, topları ve neferatları beyinin tarafındandır. İç il olup sınır boyunda olmadığından bütün mühimmâtları Osmanoğlu tarafından değildir. Bu kalenin fırdolayı büyüklüğü ( ) adımdır. Kale içinde toplam güzel evler vardır. Bütün yüzeyleri temiz toprak ile sıvanmıştır. Bağ ve bahçeleri mamurdur ki Ergani üzümü ve şarabı gayet meşhurdur. Şat Nehri nin bir başı bu kale eteğindeki Taht-ı Mâşad Dağları ndan çıkıp Kara Âmid altında geçer.(17) Hilar kalesi Hilar Köyünün güneyindeki dik kayalık alan Kale olarak düşünülmekte olup, akropole göre çok daha dar bir alanı kapsamasına karşılık çevresindeki kayalıkların dik olması ve içinde basamaklarla inilen su sarnıcının varlığı ( 40 basamaklı merdiven), bölgedeki ilk Demirçağ Kaleleri ile benzerliği, kale olma görüşünü güçlendirmektedir.(32) ERGANİ KALELERİ 61

62

63 5.BÖLÜM HAZRO KALELERİ

64

65 HAZRO KALELERİ Tercil kalesi-hazro Mehrani Kalesi Ülgen köyünde bulunan ve Tercil beylerine ait olduğu söylenen kaleden günümüzde sadece taş yığınları kalmıştır(37) Tercil kalesi İlçe sınırları içinde yer alan Tercil kalesi bir zaman bölgenin en önemli yeriydi. Diyarbakır bölgesi Osmanlı Devletine katıldığında Hazro, bu eyalete ait 24 sancaktan biriydi. Tecil, Hazro nu beş kilometre güneydoğusunda bulunmaktadır. Harap bir durumda bulunmaktadır. Bugünkü Hazro beyleri, Tercil beylerinin soyundan gelmedir.(37) 19.yüzyıl Diyarbakır salnamesi bu konuya temas eder.3/315 Hazro nahiyesi ki, Tercil nam kale-i meşhuredir. İnkılabât-ı zaman bunu da ufacık bir karye haline getirmiş ve bu nahiye haylice bağ ve bahçeyi ve teferrüce şâyân güzel mevkiler câmi bulunmuştur. Orada bulunan Hud nam cebel derûnunda müte addid mağaralardan seyelân eden sular mevsim-i sayfda incimâd ederek billur gibi parlak ve sâfi nız olur. Kış mevsiminde âdetâ su gibi erir yılında Hasan Basri Konyar şu şekilde konuyu ele alır(42) Diyarbekir eyaletinin on dokuz sancağından biri olan Tercil kalesi Hazronun garbına düşen yalçın tepeler arasındaki ova par çasının alın yüzüne düşen iki tepeden yükseği üzerindedir. Bura nın Subartolar, Komuk ve Asurlar zamanında mübim bir kale ol duğu ve Akoyünlulardan Saîevîler eline geçerek en sonunda Ya vuz tarafından alındığı malûmdur. HAZRO KALELERİ 65