Bağışıklama ve bağışıklama hizmetleri. Yrd. Doç.Dr. Yılmaz PALANCI

Transkript

1 Bağışıklama ve bağışıklama hizmetleri Yrd. Doç.Dr. Yılmaz PALANCI

2 Bağışıklama yararları Hastalanmayı Önler. Ölümleri Önler Sakatlanmayı Önler. Ucuz ve maliyet-etkilidir. Uygulanması kolaydır. Irk/ Cins ayrımı yapmadan etkilidir. yararları Hastalıkların kökünü kazıyabilir. Diğer Sağlık Hizmetlerinin verilmesi için fırsat sağlar. Yasal ve ETİK sorumluluktur. Halk Sağlığı Alanında 20. yy da yaşanmış en büyük DEVRİM dir.

3 Kızamık Vaka Sayılarının ve Aşılama Hızlarının Yıllara Göre Dağılımı (Türkiye, ) KAG 2005 KAG KOAG * vaka aşı oranı * İmporte vaka 3

4 Dr.M.ESKİOCAK, EDİRNE

5

6

7 Bağışıklama SPESİFİK AKTİF PASİF DOĞAL YAPAY DOĞAL YAPAY

8 Spesifik Bağışıklık Doğal kazanılmış aktif bağışıklık (HASTALANMA) Doğal kazanılmış pasif bağışıklık (Anneden bebeğe) Yapay kazanılmış aktif bağışıklık; (AŞILANMA) Yapay kazanılmış pasif bağışıklık (Ig Uygulaması)

9 AŞILAR ATTENUE (CANLI) BCG OPV KKK Influenza Su çiçeği İNAKTİF (ÖLÜ) DİFTERİ BOĞMACA TETANOS HEPATİT B Menenjit Pnömokok Hib

10 Rutinde olmayan özel zamanlarda yapılan aşılar İnfluenza (mevsiminde her yıl tek doz) Suçiçeği (12. ayda tek doz) Rotavirüs (2.,4.,6. aylarda) Hepatit A (12. ayda 2 doz) HPV aşısı (iki doz)

11 Çocukluk Dönemi Aşılama Takvimi Doğumda 1.ayın sonu 2.ayın sonu 4.ayın sonu 6.ayın sonu 12. ay ay İlköğretim 1.sınıf İlköğretim 8.sınıf Hep B I II III BCG I DaBT-İPA-Hib I II III R KPA I II III R KKK I R OPA DaBT-İPA R Td R Hep B: Hepatit B Aşısı BCG: Bacille Calmette-Guerin Aşısı DaBT-İPA-Hib: Difteri, aselüler Boğmaca, Tetanoz, İnaktif Polio, Hemofilus influenza tip b Aşısı (Beşli Karma aşı) KKK: Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak Aşısı OPA: Oral Polio Aşısı Td: Erişkin Tipi Difteri-Tetanoz Aşısı KPA: 7 Bileşenli Konjuge Pnömokok Aşısı R: Rapel (Pekiştirme)

12 BCG(VEREM) AŞISI En erken başlama : Doğum, TR 2 ay dolunca Miktar : cc (Prospektüse bakınız) Aşılama yeri ve yolu : Sol omuza, Deri içine (Dİ ) Tekrarı : İlköğretim 1.sınıf Uygulayıcı : Kurs görmüş hekim, hemşire, ebe Ambalaj : 20 doz koyu renkli ampul Simultane uygulama : Tüm aşılarla uygulanabilir. Saklama : Liyofilize (2-8 o C SO 1ay) rekonstitue (8 saat) Hedef grup : Aşılanmamışlar ve PPD negatifler

13 OPV ve IPV OPV Yaşam boyu bağışık kılar, Taşıyıcılığı önler, Kişiyi ve toplumu korur. Düşük VAPP riski vardır. IPV Bağışıklık sağlar. Taşıyıcılığı Önlemez. Sadece aşılananı korur. VAPP riski yoktur.

14 Doğurganlık Çağı (15-49 Yaş) Kadınlar İçin Tetanos Aşı Takvimi Doz Sayısı Td 1 Uygulama Zamanı Gebeliğin 4. ayında (veya ilk karşılaşmada) Koruma Yüzdesi Koruma Süresi -- Yok Td 2 Td 1 den en az 4 hafta sonra yıl Td 3 Td 2 den en az 6 ay sonra 95 5 yıl Td 4 Td 5 Td 3 den en az 1 yıl sonra ya da bir sonraki gebelikte Td 4 den en az 1 yıl sonra ya da bir sonraki gebelikte yıl 99 Doğurganlık çağı boyunca

15 En erken aşılama Miktar Aşılama yolu Hepatit B Aşısı : Doğumda Uygulama sayısı : (0,1,6) Uygulayıcı Rapel Ambalaj : Prospektüse bakınız. : (İM), Deltoid kasa : Hekim, hemşire, sağlık memuru, ebe : YOK : 20 dozluk

16 Hep-B Risk Grupları; Hasta ve hasta çıkartıları ile teması bulunan tüm sağlık personeli, Sağlık çalışanlarının yetiştirildiği tıp fakülteleri, diş hekimliği fakülteleri, sağlık meslek yüksekokulları vs. öğrencileri, Hemodiyaliz hastaları, Sık kan ve kan ürünü kullanmak zorunda kalanlar, Damar yoluyla uyuşturucu kullananlar, Hepatit B taşıyıcısı ile aile içi temaslılardan aşısız olanlar, Çok sayıda cinsel eşi olanlar ve para karşılığı cinsel ilişkide bulunanlar, Homoseksüeller, Hepatit B dışında kronik karaciğer hastalığı olanlar, Cezaevleri ve ıslahevlerinde olanlar, Endemik bölgelere seyahat edenler, Berberler-kuaförler, manikür-pedikürcüler Zihinsel özürlü bakımevlerinde bulunanlar, Yetiştirme yurtlarında bulunan kişiler, İtfaiye personeli, Askerler (yüksek risk altındakiler), Polis memurları (yüksek risk altındakiler), Kazalarda ve afetlerde ilk yardım uygulayan kişiler, Bu risk gruplarının dışında, hekimin yüksek risk nedeniyle aşı yapılmasını uygun bulduğu kişilere sağlık kuruluşlarında aşı uygulaması yapılmalıdır. 16

17 KPA Her bir 0,5 ml KPA, 2 µg 4, 9V, 14, 19F ve 23 F serotiplerine ait kapsüler polisakkarit, 2 µg 18C serotipine ait oligosakkarit ve 4 µg 6B serotipine ait polisakkarit içermektedir. Bu serotiplerin her biri non-toksik difteri CRM 197 proteinine konjuge edilmiş ve antikor cevabını sağlamak üzere aluminyum fosfata adsorbe edilmiştir. Koruyucu olarak thiomersal kullanılmamıştır. 17

18 KPA nın Uygulanması KPA 10 luk paketler halinde tek dozluk kullanıma hazır enjektörler içinde sunulmaktadır. Sıvı formda bulunan aşı kendi enjektörü ile uygulanmalıdır. 12 aya kadar bebeklerde, deltoid kası radial sinirin yüzeysel yerleşimi ve kasın aşıyı uygun şekilde absorbe edecek kadar gelişmiş olmaması nedeniyle güvenli intramusküler (IM) uygulama için uygun değildir. Dolayısıyla bebeklerde IM uygulama için uyluğun orta veya üst 1/3 kısmında, vastus lateralis kasının ön yan bölümü kullanılır. 12. aydan sonra, kolun üst kısmına deltoid kas içine yapılır. Kol dirsekten, bacak dizden 45 içe bükülür ve enjektör 90 dik açıyla cilde girerek, kas içine (intramusküler) uygulanır. KPA 0.5 ml uygulanır. KPA, diğer aşılarla karıştırılmamalıdır Değerlendirme Toplantısı, Antalya 18

19 Kontrendikasyonlar Genel aşı kontrendikasyonları Konjuge Pnömokok Aşısı için de geçerlidir: Aşı uygulamasında aşıların yapılmaması gereken genel kontendikasyonlar: Bir aşıya karşı gelişen anaflaktik reaksiyon, o aşının sonraki dozları için kesin kontrendikasyon oluşturur. Bir aşı bileşenine karşı gelişen anaflaktik reaksiyon, bu maddeyi içeren aşılar için kesin kontrendikasyon oluşturur. Ateşli veya ateşsiz ciddi hastalık durumunda izleyen hekimine danışılmadan aşı uygulanmaz. Konjuge Pnömokok Aşısı: Genel kontrendikasyonlar dışında kontrendikasyonu yoktur. Önlem alınarak aşı yapılacak durumlar yoktur. 19

20 Erişkin Aşılama Şeması Aşı yaş yaş 65 yaş Tetanoz, difteri (Td) 1 Kızamık (K) / Kızamık, kabakulak, kızamıkçık (KKK) 2, 3 Hepatit B İnfluenza Her 10 yılda bir rapel doz aşı 1 veya 2 doz aşı 3 doz aşı (0, 1, 6. aylar) Yılda 1 doz aşı Yılda 1 doz aşı Pnömokok (polisakkarid) doz aşı 1 doz aşı Hepatit A 2 doz aşı ( 0, aylar ) Suçiçeği 2 2 doz aşı ( 0, 1 ya da 2. aylar ) Meningokok 5 1 ya da daha fazla doz aşı İmmünitesi ve kontrendikasyonu olmayan tüm bireyleri kapsar. Risk faktörü olan ve kontrendikasyonu olmayan bireyleri kapsar.

21 AŞI UYGULAMALARINDA GENEL PRENSİPLER Sağlık kurumuna herhangi bir nedenle başvuran her bebek, çocuk, gebenin aşılama durumu kontrol edilmeli, aşılanması gerekenler ve eksik aşılılar tespit edilip aşılamak için her fırsat değerlendirilmelidir. Aradan uzun bir zaman geçmiş olsa da aşılamaya kalınan yerden devam edilmelidir. Bir daha gelemeyecek ise bir bebek, çocuk yada gebe için 1 ampul/şişe aşı açılmalıdır. Açılmadan önce aşının son kullanma tarihi kontrol edilmelidir. Açılan aşı şişelerine açılış tarih ve saati yazılmalıdır. Açılan Flakonun lot numarası 012 formuna kaydedilmelidir. Her aşı için ayrı ve steril bir enjektör kullanılmalıdır.

22 AŞI UYGULAMALARINDA GENEL PRENSİPLER- 2 Ayrı enjektörle, ayrı ekstremitelerden olmak üzere birden fazla aşı aynı anda uygulanabilir. Programda yer alan 2 canlı aşı arasında süre bırakmaya gerek yoktur. OPV aşısı yapıldıktan sonra, çocuğun beslenmesi sınırlandırılmamalıdır. Aileler uygulanan aşının gerekliliği, görülebilecek yan etkileri, bir sonraki uygulama için ne zaman gelecekleri konularında bilgilendirilmeli, mutlaka aşı kartı verilmelidir

23 Aşı uygularken dikkat! Her ziyarette kadın ve çocukların aşı durumunu inceleyiniz ve gerekiyorsa aşılayınız. Aşıya gereksinim duyan tek bir çocuk ya da kadın bile olsa bir ampulü/ flakonu açınız. Her bir enjeksiyon için bir steril iğne ve steril enjektör kullanınız.

24 Aşı uygularken dikkat! Aşıyı uygulamadan önce, anneleri tekrar gelmeleri gereken zaman ve aşıların olası yan etkileri konularında bilgilendiriniz. Diğer TSH için bu fırsatı değerlendiriniz.

25 Aşıya başlama yaşı DBT: ilk doz doğumdan sonra ilk dört hafta içinde verilmemeli Kızamık: 9 ayda bebeklerin %10 da bağışıklama yanıtını bozabilecek düzeyde maternal antikor vardır. 9.ayda %85 korunma sağlar. Bu nedenle ülkemizde KKK aşısı 12. ayında yapılmaktadır. Salgın durumunda 6. Ayda yapılabilir ancak rapeli gereklidir. (gelişmiş ülkelerde Ayda uygulanır)

26 Hepatit B: perinatal infeksiyonların toplumda görülme sıklığına bağlıdır. Perinatal enfeksiyonların sık olduğu yerlerde ilk dozun doğumdan hemen sonra uygulanması gerekir. Hepatit B taşıyıcılığı %2 den düşük olan ülkelerde aşı, adolesan dönemde uygulanabilir.

27 Prematürelerin Aşılanması : Doğum ağırlığı ne olursa olsun: prematüre bebekler zamanında doğmuş bebeklerle aynı kronolojik yaş ve protokol içinde aşılanır. Aşılar önerilen dozlarda yapılır; bölünmüş ve azaltılmış dozlar uygulanmaz.

28 Aynı antijenin verilmesinde doz aralıkları: Doz aralıklarının önerilenden uzun olması, sonuçta oluşacak antikor konsantrasyonunu azaltmaz; aşı aralıklarının uzaması halinde aşılamaya yeniden başlamak bu nedenle gereksizdir. Tersine önerilenden daha kısa sürede yapılan aşılamalarda yeterli antikor oluşumu sağlanmaz. Bir aşı dozu 4 haftalık intervalden daha kısa sürede verilirse primer serinin bir parçası olarak kabul edilmemelidir.

29 Eş Zamanlı Birden Fazla Aşılama : Eş zamanlı olarak birden fazla aşı güvenli ve etkili bir şekilde yapılabilir. Genellikle inaktive aşılar farklı yerlerden eş zamanlı olarak yapılabilir. Canlı ve inaktive aşıların birlikte yapılması antikor cevabını azaltmaz; yan etkilerde de artış yapmaz.

30 Aynı zamanlarda aşılama Özellikle OPV ve Kızamık aşıları birlikte veya herhangi bir zaman aralığı içinde yapılabilir. Canlı virüs aşıları tüberkülin testini bozabilir. Mümkünse test aşı ile aynı günde veya 4-6 hafta sonra yapılmalıdır.

31 Hamilelik sırasında aşılama Hamilelik sırasında aşının getirdiği risk genellikle teoriktir. Tetanoz toksoidi hamilelikte önerilen tek üründür. Hamilelik rubella, kızamık, kabakulak aşıları için kontrendikasyondur.

32 Rapel... Rapel dozların sayısı ve sıklığı: ülkede hastalıkların epidemiyolojik durumuna, sağlık hizmetlerinin altyapı düzeyine, bebeklerde yüksek aşılama oranlarını sürdürebilme yeteneğine ve aşıları satın almak için kaynakların varlığına bağlıdır.

33 Kampanyalar... Polio: 5 yaş altı (4 hafta ara ile iki doz) Kızamık: 9 ay-15 yaş Kampanyalar izole bir uygulama olmamalı kızamık kontrol ve eliminasyonunun kapsamlı, uzun süreli stratejisinin bir parçasını oluşturmalıdır

34 Aşıların Yan Etkileri-1BCG Aşılamadan 2-6 hafta sonra aşı yerinde; papül vezikül yüzeysel bir ülserasyon oluşur. Lezyon 2 ay içinde iyileşerek küçük bir aşı skarı bırakır.

35 Aşıların Yan Etkileri-2 DBT Ateş : İlk 24 saatte olur. En çok 24 saat sürer. Ağrı, kızarıklık, şişlik :2-3 günde kendiliğinden geçer Abse:1 hafta sonra, ateş, ağrılı şişlik.

36 Aşıların Yan Etkileri-3 OPV Aşılananlarda 1. Dozda : 1/1.6 milyon Sonraki dozlarda :1/32.8 milyon Temaslılarda 1. Dozda : 1/6.9 milyon Sonraki dozlarda :1/15.2 milyon Aşıya Bağlı Paralitik Poliyomiyelit

37 Aşıların Yan Etkileri-4 KIZAMIK Aşıdan 5-12 gün sonra; 1-3 günde geçen, kızamığa benzer döküntüler, hafif ateş.

38 Aşıların Yan Etkileri-5 Hepatit B Aşıdan sonraki 1-2 gün aşılanan çocukta orta derecede ateş olabilir.

39 ASİE Sürveyansı 39

40 Bildirimi Zorunlu ASİE ler-i 1. Lokal Reaksiyonlar Aşıdan sonra 48 saat içinde ortaya çıkan Aşıdan sonra 2-7 gün içinde ortaya çıkan Aşıdan sonra 2 hafta 6 ay içinde ortaya çıkan 2. Sinir Sistemi ile İlgili İstenmeyen Etkiler OPA dan sonra 4-30 gün (temaslılarda 4-75 gün) içinde ortaya çıkan Kızamık bileşenli aşıları takiben 5-12 gün, DaBT-IPA-Hib, KPA aşılarını takiben 72 saat içinde ortaya çıkan Kızamık bileşenli aşıları takiben 5-15 gün içinde ortaya çıkan DaBT-IPA-Hib aşısını takiben 7 gün içinde ortaya çıkan Tetanoz bileşenli aşılardan sonra 2-28 gün içinde ortaya çıkan Aşıdan sonra 0-6 hafta içinde ortaya çıkan Kabakulak bileşenli aşıları takiben gün içinde ortaya çıkan Ciddi Lokal Reaksiyon Enjeksiyon yerinde abse (Bakteriyel/steril) Lenfadenit Paralitik poliomiyelit Konvülsiyon Ensefalopati/Ensefalit Ensefalopati Brakial Nevrit Diğer paraliziler Aseptik menenjit 40

41 Bildirimi Zorunlu ASİE ler-ii 3. Diğer İstenmeyen Etkiler Aşıdan sonra 1 saat içinde ortaya çıkan Aşıdan sonra birkaç saat içinde ortaya çıkan Aşıdan sonra 4 saat içinde ortaya çıkan (deri bulguları daha geç görülebilir) DaBT-IPA-Hib aşısından sonra 24 saat içinde ortaya çıkan Aşıdan sonra 1 hafta içinde ortaya çıkan Kızamıkçık bileşenli aşılarlardan sonra 1-3 hafta içinde ortaya çıkan Kızamık bileşenli aşılardan sonra 1-6 hafta içinde ortaya çıkan DaBT-IPA-Hib aşısından sonra 24 saat içinde ortaya çıkan BCG aşısından sonra 1 12 ay içinde ortaya çıkan BCG aşısından sonra 1-12 ay içinde ortaya çıkan Anaflaksi Toksik Şok Sendromu Akut allerjik reaksiyonlar Hipotonik-hiporesponsif atak Sepsis Artrit Trombositopeni Apne - Bradikardi Yaygın BCG enfeksiyonu BCG Osteiti 41

42 SOĞUK ZİNCİR Aşıların üretildiği andan uygulandığı ana kadar etkinliğini kaybetmeyecek şekilde muhafaza ve sevkiyat sistemine soğuk zincir denir. Üç unsur içerir; 1. Personel 2. Ekipman 3. Prosedürler

43 Soğuk zincir ekipmanları Buzdolabı, Aşı nakil kabı Akıllı termometreler Enjektörler (AD?) Güvenli atık kutusu Click!!

44 Ana depo Bölge Ara depo İl/İlçe Aile Hekimi ASM OPV -15 C to -25 C BCG Kızamık MMR MR S.humma Hib kuru Dondurulabilir ancak DSÖ bu aşıların 2-8 C arasında saklanmasını tavsiye etmektedir +2 C to +8 C 2-8 C Hep B DBT Hib sıvı Td, TT

45 Buzdolabı yerleşimi

46 Buzdolabı Isı İzlem Çizelgesi Sağlık kurumu düzeyinde aşıların kalitesi, sağlık çalışanlarının eğitimi ve ekipmanın (termometreler dahil) bulunurluğuyla ilgili değerli bilgi verir.

47 Cold Chain Monitor Card

48 Freeze watch (0 C)

49 Aşıların sıcaklık hassasiyetleri Oran Aşı OPV Kızamık, KKK, IPV DBT, KPA BCG DT, Hib Td, TT, HepB,

50 Aşıların donma hassasiyetleri Oran Aşı HepB DBT DT Td TT, KPA Kızamık, KKK, Hib (liyofilize), BCG, OPV aşıları dondurulabilir

51 Soğuk Zincir-1 Aşıların Taşınması İçinde Buz Aküsü olan Aşı Taşıma Kapları ile olur. DBT, Td, TT, Hepatit B aşıları buz ile temas etmemelidir. Donar ve bozulurlar!!! Diğer aşılar sıcaklık ve UV ışınlarından bozulur!!!

52 Soğuk Zincir-2 Aşıların Saklanması-1 Yalnızca Aşılar için tahsis edilmiş ve uygun yerleştirilmiş Buzdolabında, Buzlukta yalnızca buz aküleri, sebzelikte su şişeleri yerleştirerek, o C arasında ısı sağlanıp günde 2 kez izlenerek, Aşıları 2 cm aralıkla yerleştirilerek,

53 Soğuk Zincir-3 Aşıların Saklanması-2 Üst rafta : OPV, Kızamık, Orta rafta : BCG Alt rafta : DBT, Td, Hepatit B, ve sulandırıcılar. Son Kullanma Tarihine göre yerleştirilir. Buzlukta karlanma 0.5 cm yi geçmemeli.

54 Soğuk Zincir-4 Aşıların Kullanılması Sulandırılan KKK aşısı 4 saat, Açılan BCG şişesi 8 saat, Açılan DBT, Td, TT, Hepatit B 3 seans SONRA ATILMALIDIR! Açılan Polio şişesi Aşı Flakonu İzlemcisine göre değerlendirilir.

55 Aşı ile önlenebilir hastalıkların izlenmesi Standart Olgu Tanımları Örgütlenme Kayıt ve bildirim sistemi Filyasyon arama Verilerin değerlendirilmesi Hizmetin yeniden planlanması

56 Bağışıklama Sisteminin Bileşenlerini İzlemeye Yönelik Bazı Örnekler Bağışıklama Sisteminin Bileşenleri 1. Hizmet Verme 2. Aşı Sağlanması, Kalitesi ve Lojistiği Göstergeler -KKK aşılama yüzdesi -Toplam ve antijene özel devamsızlık hızı -ASİE kapsamında program uygulama hatalarının yüzdesi -Aşı dağıtım programına uyum yüzdesi, -Aşının uygulanamadığı/bulunmadığı ay yüzdesi 3. Sürveyans ve İzleme 4. İşbirliği ve İletişim 5. Program Yönetimi Aşıyla korunulabilen hastalıkların insidans hızları Toplumla yapılması planlanan toplantılarının gerçekleşme yüzdesi Planlanıp yapılan destekleyici denetim ziyaretlerinin yüzdesi

57 ATIKLARIN YOK EDİLMESİ Atık; O andan sonra değeri ve doğrudan kullanımı olmayan nesnedir.

58 Atıkların toplanmasında farklı renkli torbalar kullanılmalıdır: Kırmızı torba --- Tıbbi atıklar Mavi torba --- Evsel nitelikli atıklar Siyah torba --- Geri kazanılabilen atıklar

59 ATIKLARIN TÜRLERİNE GÖRE AYRIŞTIRILMASI

60 Kesici-delici atıkların kontrolü: Taşınması sırasında torbalarda delinme ya da yırtılma riski yaratan enjektör, kanül, ampül gibi kesici- delici atıklar darbeye dayanıklı sızdırmasız plastik kutularda toplanmalıdır. Bu kapları asla ağzına kadar doldurmamalıdır. Bu kapları çalışma alanında bulundukları müddetçe dik tutmaya özen gösterilmelidir. Kaplar dolduğu zaman kapakları sıkıca kapatılmalıdır. Kırmızı tıbbi atık poşetine konulmalıdır. Enjektörler kullanıldıktan sonra iğne uçları kapatılmadan bu kutulara atılmalıdır.

61

62 Enjektörler İçin Özel Kaplar:

63

64