T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI. İnönü Bulvarı No: Emek / ANKARA. Bilgi İçin: (312) (312)

Transkript

1

2

3 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI İnönü Bulvarı No: Emek / ANKARA Bilgi İçin: (312) (312) risk@hazine.gov.tr

4 2 3 GİRİŞ 3 Bakan Sunuşu 5 Önsöz 6 Borç Yönetimi Organizasyon Yapısı 7 Borç Yönetiminde Temel İlkeler ve Uygulamalar KBYR İÇİNDEKİLER GELİŞMELER VE GÖRÜNÜM 10 Makroekonomik ve Finansal Çerçeve 10 Toplam Kamu Dengesi Gelişmeleri 14 Nakit Yönetimi 16 Borç Yönetimi 19 İç Borçlanma 19 Dış Borçlanma 24 Borç Stoku 32 Koşullu Yükümlülükler ve Alacak Yönetimi 36 Hazine Garantileri 36 Hazine Alacakları 37 Risk Yönetimi 42 Piyasa Riski Yönetimi Kredi Riski Yönetimi 42 Operasyonel Risk Yönetimi 49 Borç Yönetimi Alanında Uluslararası Etkinlikler 51 ANALİZ VE DEĞERLENDİRMELER 53 Varlık Yükümlülük Yönetimi Yaklaşımı 53 Dünyada ve Türkiye de Kredi Garanti Uygulamaları 63 YATIRIMCILAR İÇİN BİLGİLER 73 Devlet Borçlanma Senetleri 74 Hazinece İhraç Edilen Senetlerin Vergilendirilmesi Devlet İç Borçlanma Senetleri İhalelerine Katılım Esasları Geri Alım / Değişim İhaleleri Yatırımcı İlişkileri Ofisi Piyasa Yapıcılığı Sistemi ÖZET İSTATİSTİKLER 84 Merkezi Yönetim Borç Stokunun Döviz - Faiz Yapısı 87 Avrupa Birliği Tanımlı Genel Yönetim Nominal Borç Stoku 88 Kamu Net Borç Stoku 89 Türkiye Brüt Dış Borç Stoku - Borçlu Dağılımı 90 Yıllar İtibarıyla Türkiye Net Dış Borç Stoku 91 Toplam Kamu Sektörü Faiz Dışı Fazlası (Program Tanımlı) 91 Hazine Garantili Kredi Ödeme Miktarı 92 Hazine Alacak Stoku 92

5 GİRİŞ GİRİŞ

6 4 5 BAKAN SUNUŞU 2010 KBYR

7 Etkileri 2009 yılında da devam eden finansal kriz ile birlikte dünya ekonomisi daralma sürecine girmiş, artan borç stokları ve kamu açıkları mali dengeler açısından önemli bir risk kaynağı olarak karşımıza çıkmıştır. Ülkemiz ekonomisi, küresel ekonomiye entegre olan tüm ülkeler gibi krizden olumsuz yönde etkilenmiş, ancak yürütülen birbiriyle uyumlu politikalar sayesinde bu etkiler sınırlı bir şekilde hissedilmiştir krizinden sonra gerçekleştirilen yapısal reformların sonucu olarak finansal sistem güçlendirilmiş ve kamu dengelerinde önemli iyileşmeler kaydedilmiştir. Uygulanan tutarlı politikalarla oluşturulan güçlü makroekonomik temeller, sağlıklı finans sektörü ve düşük kamu borç stoku seviyesi, krizin dünya genelinde yaygınlaştığı bir dönemde, pek çok ülkeden farklı olarak politika esnekliği sağlamış ve ülkemizin sürdürülebilirlik tartışmalarının dışında kalmasını sağlamıştır. Nitekim, Türkiye krizden çıkış stratejisini de ortaya koyan ilk ülkelerden birisi olmuştur. Geçtiğimiz yıl Eylül ayında açıklanan ve dönemini kapsayan Orta Vadeli Programda (OVP) önümüzdeki dönemde Türkiye ekonomisinin önceliklerine ve bu öncelikleri gerçekleştirmek için izlenecek politikalara yer verilmiştir. Ekonomideki tüm aktörlerin geleceğe yönelik olarak daha sağlıklı kararlar almalarını sağlamayı amaçlayan OVP, gerçekçi varsayımlarla hazırlanan bir krizden çıkış programı olarak öngörülebilirliği artırmıştır. Ülkemiz 2009 yılının son çeyreğinde güçlü bir büyüme performansı göstermiş ve dünya geneline göre hızlı bir toparlanma sürecine girmiştir. Türkiye nin dış şoklara karşı gösterdiği dayanıklılık ve tutarlı bir çıkış stratejisini gecikmeden ortaya koyması, yatırımcılar tarafından benzeri ülkelere göre daha iyi fiyatlanan ülkemiz tahvillerinin işaret ettiği durumun uluslararası derecelendirme kuruluşları tarafından da teyit edilmesine yol açmış ve Türkiye nin kredi notu yükseltilmiştir. Sağlanan bu kazanımların devam ettirilmesi açısından ekonomik yapının sağlamlaştırılmasına yönelik atılan adımların kararlılıkla sürdürülmesi hayati önem taşımaktadır. Bu çerçevede, kamu mali yönetiminde bir reform mahiyetindeki mali kural hayata geçirilecektir. Böylece hesap verilebilirlik ve öngörülebilirlik yönünde önemli bir adım daha atılmış olacaktır. Mali sürdürülebilirliğin de güvencesi olacak olan mali kural, borç ve risk yönetimine ilişkin olarak 2003 yılından bu yana sürdürülen başarılı çalışmalarla elde edilen kazanımların kalıcı olmasını sağlayacaktır. Bu noktada, güçlü kurumsal altyapısı ve nitelikli insan kaynağı ile küresel krizin etkilerinin ülkemizde en alt seviyede hissedilmesinde büyük katkıları olan Hazine Müsteşarlığı şeffaflık ve hesap verilebilirlik bakımından da kamu yönetiminde örnek bir uygulama olarak yıllık Kamu Borç Yönetimi Raporunu yayınlamaktadır. Bu raporlarla borç yönetimine ilişkin gelişmeler ve uygulamalar hakkında ulusal ve uluslararası platformda aydınlatıcı bilgiler sunan Müsteşarlığın, başarılı çalışmalarını bundan sonra da aynı azim ve özveri ile sürdüreceğine inanıyorum. Ali BABACAN Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı

8 6 7 ÖNSÖZ 2010 KBYR

9 Değerli Okurlar, Müsteşarlığımızın şeffaflık ve hesap verilebilirlik prensipleri çerçevesinde 2008 yılından bu yana hazırlamakta olduğumuz yıllık Kamu Borç Yönetimi Raporu nun üçüncüsünü yayımlamaktayız. Raporun bu yılki sayısında, kamu borç yönetimi alanındaki genel çerçevenin yanı sıra, geçtiğimiz dönem boyunca dünyayı etkisi altında tutmaya devam eden küresel kriz ortamında kamu borçlanmasına ilişkin gelişmeler, sayısal veriler ve genel değerlendirmeler ile kamuoyunun bilgisine sunulmaktadır ve 2009 yılları küresel ölçekte sıra dışı bir dönem olarak geçirilmiş, tüm dünya ekonomilerini sarsan gelişmeler özellikle maliye ve borç yönetimi politikalarını önemli ölçüde etkilemiştir. Pek çok ülkede bütçe açıkları nedeniyle artan finansman ihtiyacı, kamu borç stoklarını hızla yükseltirken; yaşanan küresel durgunluk kamu borçlanmasının sürdürülebilirliğine ilişkin endişeleri de beraberinde getirmiştir. Bu durumun bir yansıması, kredi derecelendirme kuruluşlarının çeşitli ülkelerin kredi notlarını arka arkaya düşürmesiyle görülmektedir. Ülkemizde ise uzun yıllardır kararlı şekilde yürütülmekte olan para politikasıyla uyumlu maliye ve borç yönetimi politikaları neticesinde elde edilen kazanımlar, yaşanan bu olağandışı dönemde en önemli dayanak olarak öne çıkmıştır. Kriz öncesi dönemde uygulanan sıkı maliye politikaları sayesinde kamu borç stokunun Gayrı Safi Yurtiçi Hasılaya oranında sağlanan hızlı düşüş, kriz sürecinde kamu maliyesi açısından önemli bir hareket alanı yaratmış; bu sayede krizin etkilerini hafifletmeye yönelik önlemler alınırken, küresel dalgalanmaların borç stoku üzerindeki etkileri sınırlı seviyede kalmıştır. Bugün ülkemiz Avrupa Birliği (AB) üyesi devletlerle karşılaştırıldığında, düşük borç stokuna sahip ülkeler arasındadır. Diğer taraftan, geçtiğimiz yıllar içinde kamu borç yönetiminin yasal ve idari çerçevesinin de hayata geçirilen yapısal önlemler neticesinde geliştirilmiş olması, küresel gelişmelerin ülkemizdeki olumsuz etkilerini en aza indiren başka bir unsur olmuştur. Uluslararası en iyi uygulamaların yürütüldüğü kamu borç yönetimi, sahip olduğu kapasite ve uzun vadeli bir bakış açısıyla geliştirilen borçlanma stratejilerine bağlı olarak, borç stokunun yapısında kayda değer bir iyileşme sağlamış, borcumuzun dışsal makroekonomik şoklara karşı duyarlılığını önemli ölçüde azaltmıştır. Bu durumun finansal piyasalarda borç yönetimine sağladığı güvenin bir sonucu olarak, küresel çapta önemli bir krizin yaşandığı, dönem dönem kamu borçlanma ihalelerinin dahi iptal edildiği 2009 yılında ülkemizde borçlanma maliyetleri tarihi düşük seviyelerde gerçekleşirken, vadeler de en yüksek seviyesine çıkmıştır. Raporun ilerleyen bölümlerinde tüm bu gelişmeler ayrıntılarıyla değerlendirilmektedir yılı Kamu Borç Yönetimi Raporu nu sizlerin bilgisine sunarken, bu vesile ile bu önemli dokümanın hazırlanmasında emeği geçen tüm mesai arkadaşlarıma teşekkür ederim. İbrahim H. ÇANAKCI Hazine Müsteşarı

10 8 BORÇ YÖNETİMİ ORGANİZASYON YAPISI KBYR BRK Ali BABACAN (Devlet Bakanı) İbrahim H. ÇANAKCI (Hazine Müsteşarı) Cavit DAĞDAŞ (Hazine Müst. Yrd.) Burhanettin AKTAŞ (Hazine Müst. Yrd.) M. Coşkun CANGÖZ (Kamu Fin. Gen. Md.) Memduh A. AKÇAY (Dış Ek. İlişk. Gen. Md.) Gülsüm YAZGANARIKAN (Ekon. Araş. Gen. Md.) BAKAN Ali BABACAN MÜSTEŞAR İbrahim H. ÇANAKCI BORÇ YÖNETİMİ ORGANİZASYON YAPISI Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü M.Coşkun CANGÖZ İç Borç ve Nakit Yönetimi (Ön Ofis) Risk Yönetimi (Orta Ofis) Alacak ve Borç İşlemleri (Arka Ofis) Borç ve Risk Yönetimi Komitesi (BRK) Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Memduh A. AKÇAY Program ve Proje Dış Finansmanı (Ön Ofis) Hazine Müsteşarlığı bünyesinde, temel borçlanma politikalarını oluşturmak ve kamu borç yönetiminden sorumlu birimler arasında koordinasyonu sağlamakla görevli olan BRK nın görevleri, 1 Eylül 2002 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanmış olan Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Hazine Müsteşarı, Müsteşar Yardımcıları, Kamu Finansmanı Genel Müdürü, Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürü ve Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürü nün görev aldığı BRK ya Hazine den sorumlu Devlet Bakanı başkanlık eder. Ancak, uygulamaların izlenmesi ve koordinasyon sağlanmasına ilişkin toplantılar Hazine Müsteşarı nın başkanlığında gerçekleştirilir.

11 BORÇ YÖNETİMİNDE TEMEL İLKELER VE UYGULAMALAR İLKELER Borç Yönetiminin Temel İlkeleri 1 Eylül 2002 tarih ve sayılı Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik ile; Makroekonomik dengeleri gözeterek para ve maliye politikaları ile uyumlu, sürdürülebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borçlanma politikası izlenmesi Finansman ihtiyaçlarının, iç ve dış piyasa koşulları ve maliyet unsurları göz önüne alınarak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, orta ve uzun vadede mümkün olan en uygun maliyetle karşılanması şeklinde belirlenmiştir. UYGULAMALAR Borçlanma stratejileri orta ve uzun vadeli programlar çerçevesinde hazırlanmaktadır. Yıllık ve Aylık Kamu Borç Yönetimi Raporları hazırlanmakta ve kamuoyu ile paylaşılmaktadır. Stratejik ölçütler vasıtasıyla orta ve uzun vadede piyasa riskleri kontrol altına alınmaktadır. Likidite riski Güçlü nakit rezervi tutulmakta ve borçların dönemler arasında düzgün şekilde yayılması sağlanmaktadır. Faiz riski Borçlanmanın ağırlıklı olarak sabit faizli enstrümanlarla yapılarak, faize karşı duyarlılığın azaltılması hedeflenmektedir. Döviz kuru riski - Borçlanma ağırlıklı olarak Türk Lirası cinsinden yapılmakta ve yabancı para cinsinden borç stokunun kompozisyonu belirlenmektedir. Borç dinamiklerinin risk ve maliyet göstergeleri yakından takip edilmektedir. Operasyonel risklerin kontrol altına alınabilmesi için teknik analiz ve raporlamalar yapılmaktadır. Kredi riskinin kontrolüne yönelik olarak risk hesabı, garanti ücreti, kısmi garanti ve garanti limiti uygulanmaktadır. Piyasa Yapıcılığı sistemi uygulanarak birincil ve ikincil piyasalar güçlendirilmektedir. Ölçüt ihraç politikası vasıtasıyla senetlerin likiditesi artırılmaktadır. Şeffaflık ve öngörülebilirliğin sağlanmasını teminen ihale takvimi ve finansman programı açıklanmaktadır.

12 10 11 GELİŞMELER VE GÖRÜNÜM CONTENTS 2010 KBYR GELİŞMELER VE GÖRÜNÜM

13 MAKROEKONOMİK VE FİNANSAL ÇERÇEVE Gelişmiş ülkelerin finansal piyasalarında başlayıp 2008 yılının son çeyreğinden itibaren tüm dünyayı kapsayacak şekilde derinleşen finansal kriz nedeniyle keskin bir daralma yaşayan küresel ekonomi son dönemlerde toparlanma sürecine girmiştir. Nitekim, dünya ekonomisi 2009 yılı son çeyreğinden itibaren bir önceki yıla kıyasla yeniden büyümeye başlamıştır. Genişletici maliye ve para politikaları küresel toparlanmanın başlamasında etkili olmuştur. Kriz döneminde stokların önemli ölçüde erimesi, krizin hafiflemesiyle birlikte üretimin yeniden başlamasına olanak sağlamıştır. Gelişmekte olan ülkelerde ise büyüme göreceli olarak canlı seyreden iç talep ve artan emtia fiyatlarından da destek almaktadır. Küresel ekonomide gözlenen bu iyileşme işaretlerine karşın, riskler halen önemini korumaktadır. Olağanüstü geniş çapta alınan önlemlerden çıkışın zamanlaması, küresel toparlanmanın sürdürülebilirliği açısından kritik öneme sahiptir. Destekleyici politikaların erken sonlandırılması büyümenin sürdürülebilir bir yapıya kavuşmadan yeniden zayıflamasına, geç sonlandırılması ise enflasyona ve kamu finansman sorunlarının daha da ağırlaşmasına yol açabilecektir. Nitekim, özellikle bazı Avrupa ülkelerinde mali sürdürülebilirliğe ilişkin endişeler giderek artmakta ve bütçe açığı ile borç stoku yüksek olan ülkeler diğerlerine göre daha riskli olarak algılanmaktadır. Dünyanın çeşitli bölgelerinin canlanma sürecine farklı zamanlarda girmeye başlamaları ve toparlanma hızlarının farklı seviyelerde olması yine dikkate alınması gereken bir noktadır. Bu durum küresel toparlanma için işbirliğinin önemini artırmaktadır. Bu bağlamda, uygulamaya konulan ve konulacak politikaların orta ve uzun vadede finansal istikrarı ve mali sürdürülebilirliği riske atmaması gerekmektedir. Türkiye küresel ekonomiye entegre olan tüm ülkeler gibi krizden olumsuz yönde etkilenmekle birlikte, pek çok ülkeden daha önce kademeli bir toparlanma sürecine girmiştir. Türkiye ekonomisi küresel belirsizliklerin en yoğun şekilde hissedildiği 2009 yılının ilk çeyreğinde yüzde 14,5 oranında daralmakla birlikte, ekonominin daralma hızı krize karşı alınan tedbirlerin etkisiyle takip eden dönemde yavaşlamış, yılın dördüncü çeyreğinde ise GSYH büyüme hızı yüzde 6 olmuştur. Ekonominin dördüncü çeyrekte güçlü bir büyüme kaydetmesi sonucunda, Orta Vadeli Programda (OVP) 2009 yılı için yüzde 6 lık daralma öngörülmüşken, 2009 yılının bütününde GSYH daki daralma yüzde 4,7 seviyesinde kalmıştır yılı ilk çeyreğine ilişkin göstergeler de ekonomideki büyüme sürecinin devam ettiğine işaret etmektedir. Bu büyüme sürecinde geçen yılki düşük baz etkisi, Türkiye ekonomisine ilişkin beklentilerin olumluya dönmesiyle finansman imkanlarının iyileşmesi, dış talebin toparlanması ve alınan mali önlemlerle iç talebin canlanması etkili olmaktadır.

14 12 13 MAKROEKONOMİK VE FİNANSAL ÇERÇEVE 2010 KBYR Krizle birlikte tüm dünya ülkelerinde istihdam azalmış ve işsizlik oranları artmıştır. Ülkemizde ise işsizlik oranı 2009 yılı Şubat ayında en üst seviyesine ulaşmış, takip eden aylarda, zaman zaman mevsimsel etkilerle yükselmekle beraber, gerileme eğilimine girmiştir yılında işsizlik oranı yüzde 14 olmuş ve OVP de 2009 yılı için tahmin edilen yüzde 14,8 oranının altında gerçekleşmiştir. Benzer şekilde OVP ye göre 2009 yılında istihdam düzeyinin 20,9 milyon kişi olması öngörülmüşken istihdam edilen kişi sayısı 2009 yılında beklentinin üzerinde gerçekleşmiş ve 21,3 milyon kişi olmuştur. İktisadi faaliyetin istikrarlı bir toparlanma eğilimine girmesi, işgücü piyasasına da olumlu biçimde yansımaktadır. Nitekim 2010 yılı Mart ayında işsizlik oranı geçen yılın aynı dönemine göre 2,1 puan gerileyerek yüzde 13,7 oranında gerçekleşmiştir. Benzer şekilde işsiz sayısı Ocak-Mart döneminde geçen yılın aynı dönemine göre azalma kaydetmiştir yılı Ekim ayından sonra dış talebin daralmasına paralel olarak gerileyen ihracat, 2009 yılı Ekim ayından itibaren dünya ticaretindeki toparlanma ve ihracatçılarımızın Avrupa da pazar paylarını artırmalarına paralel olarak artış eğilimine girmiştir. Pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de toplam talepteki daralma ve emtia fiyatlarında gözlenen düşüş, enflasyon oranlarının hızla gerilemesine yol açmıştır. Bunun neticesinde 2009 yılı sonunda enflasyon oranı yüzde 6,5 oranına gerileyerek hedefin altında gerçekleşmiştir yılı başında ise baz etkisi, vergi ayarlamaları ve işlenmemiş gıda fiyatlarındaki gelişmelere bağlı olarak yıllık enflasyonda belirgin bir artış gözlenmiştir. Nitekim, 2010 yılı Mayıs ayı itibarıyla yıllık enflasyon oranı yüzde 9,1 seviyesine yükselmiştir. Önümüzdeki dönemde vergi ayarlamaları ve baz etkisine bağlı olarak yıllık enflasyondaki artışın süreceği tahmin edilmekle birlikte, çekirdek enflasyonun düşük seyrini koruması öngörülmektedir. Küresel kriz birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de kamunun mali dengelerini olumsuz yönde etkilemiştir. Ekonomik aktivitedeki yavaşlama vergi tahsilatını olumsuz yönde etkilerken, diğer taraftan krizin olumsuz etkilerinin ekonomiye yansımalarını asgari düzeyde tutmak için alınan genişletici maliye politikası tedbirleri harcamaları artırmıştır. Bu kapsamda, aralarında Varlık Barışı yasasının çıkartılması, yeni teşvik yasası ve istihdam maliyetlerini düşürücü önlemlerin yürürlüğe konulması, KOBİ lere kredi imkanlarının artırılması, belirli sektörlerde geçici KDV ve ÖTV indirimi uygulanması, kısa çalışma ödeneğinin miktarının ve ödenekten yararlanma süresinin artırılması, KOBİ lerin finansman imkanlarına daha kolay erişebilmesi amacıyla Kredi Garanti Fonu na ek kaynak aktarılması ve ödenemeyen kredi kartı borçlarının uygun koşullarda yeniden yapılandırılmasının bulunduğu bir çok tedbir alınmıştır. Bu tedbirlerin alınmasında, 2002 yılından bu yana uygulanan maliye politikaları ve borçlanma stratejileri sonucunda elde edilen politika esnekliği ve mali alan önemli bir imkan sağlamıştır. Kriz dönemindeki genişlemeci bütçe uygulamaları nedeniyle borçlanma gereğinde artış meydana gelmiştir yılı sonunda yüzde 39,5 olan AB tanımlı genel yönetim borç stokunun GSYH ye oranı 2009 yılında sınırlı miktarda artış

15 göstererek, yüzde 45,5 oranında gerçekleşmiştir. Bu oran OVP de öngörülen seviyenin altındadır. OVP de ve Katılım Öncesi Ekonomik Programda (KEP) da ifade edildiği şekilde, önümüzdeki dönemde bütçe dengesi ve borç stokunda kademeli bir iyileşme öngörülmektedir yılında yaşanan krizden sonra gerçekleştirilen kapsamlı yapısal dönüşümün bir sonucu olarak, kamu maliyesi göstergeleri kriz döneminde diğer ülkelere kıyasla önemli bir bozulma göstermediği gibi ülkelerin bankacılık sistemlerindeki sermaye yeterlilik oranı sıralamasında, Türkiye yüzde 20 nin üzerinde sermaye yeterliliği ile ilk sıralarda yer almaktadır. Birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülke bankalarının sermaye yapıları küresel krizin etkisiyle bozulmuş, ancak kamunun desteğiyle ayakta durabilmişlerdir. Küresel olumsuzluklara rağmen ülkemizde bankacılık sektörü herhangi bir devlet yardımı almadan güçlü sermaye yapısını devam ettirmiş olup, küresel krizin ülke ekonomisine etkilerini azaltmada önemli bir rol oynamıştır. Küresel krizin başlamasıyla birlikte ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri kredi dönüşlerinde de hissedilmiştir yılı Ekim ayından itibaren takipteki kredilerin toplam kredilere oranı artmaya başlamış ancak alınan ekonomik önlemlerin etkisiyle söz konusu artış yavaşlamış ve 2009 yılı Ekim ayından itibaren düşme eğilimine girmiştir yılında başlayan ekonomik toparlanma ile bu oranın daha da düşük seviyelere gelmesi beklenmektedir. Küresel mali kriz karşısında Merkez Bankası, enflasyon ve enflasyon beklentilerinin gerilemesi ve bunun para politikasına sağladığı esneklik sayesinde politika faiz oranını 2008 yılı Kasım ayından 2009 yılı Kasım ayına dek toplamda 10,25 puan düşürmüştür. Faiz indirimlerinin yanı sıra, Merkez Bankası piyasalara likidite desteği de sağlamıştır. Türkiye krizden çıkış stratejisini ortaya koyan ilk ülkelerden birisi olmuştur. Önümüzdeki dönemde Türkiye ekonomisinin öncelikleri ile bu öncelikleri gerçekleştirmeye yönelik olarak izlenecek politikaların yer aldığı ve dönemini kapsayan OVP, 16 Eylül 2009 tarihinde açıklanmıştır. Diğer taraftan, para politikasında da krizden çıkışa yönelik stratejilerin uygulanmaya başlanacağı Merkez Bankası tarafından açıklanmıştır. Bu çerçevede, 14 Nisan 2010 tarihinde yapılan basın duyurusu ile küresel kriz sırasında alınan önlemleri geri alma ve para politikalarını normalleştirme operasyonlarını içeren Çıkış Stratejileri nin genel çerçevesi kamuoyunun bilgisine sunulmuştur. Bütün bu gelişmeler sonucunda, ülkemizin krize karşı geliştirdiği politikalar ve gösterdiği dayanıklılığın bir neticesi olarak, ülke kredi notumuz bir kredi derecelendirme kuruluşu tarafından iki kademe olmak üzere dört farklı kredi derecelendirme kuruluşu tarafından çok kısa aralıklarla artırılmıştır. Böylece bu not artırımları ile Türkiye nin risk primindeki düşüş kredi derecelendirme kuruluşları tarafından da teyit edilmiştir.

16 14 15 TOPLAM KAMU DENGESİ GELİŞMELERİ 2010 KBYR Maliye Bakanlığı Kaynak : Vehbi Koç ve Ankara Araştırmaları Merkezi (VEKAM) Arşivi

17 TOPLAM KAMU DENGESİ GELİŞMELERİ 2008 yılının son çeyreğinde başlayan küresel finansal kriz, 2009 yılında ülkemiz dahil gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kamu maliyesi görünümlerini önemli ölçüde olumsuz yönde etkilemiştir yılından beri fazla veren program tanımlı toplam kamu faiz dışı dengesi 2009 yılında açık vererek Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın (GSYH) yüzde -1,1 i seviyesinde gerçekleşmiştir. Toplam kamu kesiminin en önemli bileşenini oluşturan Merkezi Yönetim program tanımlı faiz dışı dengesinin GSYH ye oranı 2009 yılında yüzde -1,5, merkezi yönetim bütçe dengesinin GSYH ye oranı ise yüzde -5,5 olarak gerçekleşmiştir yılında program tanımlı gelirler reel olarak yüzde 2,8 oranında azalırken program tanımlı harcamalar reel olarak yüzde 14,4 oranında artış göstermiştir. Gelirlerin reel olarak düşmesindeki en önemli etken azalan ekonomik aktiviteye paralel olarak vergi gelirlerinin reel olarak yüzde 3,5 oranında gerilemesi olmuştur. Program tanımlı harcamaların artmasının en önemli nedeni ise, prim gelirlerindeki azalmaya bağlı olarak Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) nun finansman açığının artması, bu doğrultuda da söz konusu açığın finansmanı için bütçeden yapılan transferlerin artmasıdır. SGK ya bütçeden yapılan transferler 2009 yılında bir önceki yıla göre reel olarak yüzde 41,1 oranında artmıştır. Orta Vadeli Program da 2009 yıl sonu için Merkezi Yönetim bütçe dengesinin GSYH nin yüzde 6,6 sı oranında açık vermesi beklenirken yılın son çeyreğinde görülen yüksek büyümeye paralel olarak vergi gelirleri artmış ve bütçe açığı da beklenilenden yaklaşık olarak 1 puan düşük gerçekleşmiştir. 2,50 Toplam Kamu Faiz Dışı Dengesi (yüzde GSYH) 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00-0,50-1,00-1,50-2,00 Toplam Kamu Merkezi Yönetim Sosyal Güvenlik Kurumu Mahalli İdareler KİT'ler Bütçe Dışı Fonlar İşsizlik Sigortası Fonu Döner Sermayeli İşletmeler OVP 2011 OVP 2012 OVP

18 16 17 Mahalli idarelerin 2006 yılından beri açık veren faiz dışı dengesi 2007 yılı sonunda önemli bir artış göstererek yüzde -0,5 e yükseldikten sonra, 2008 yılı sonunda en yüksek değeri olan yüzde -0,6 ya ulaşmıştır yılında mahalli idarelerin genel bütçe vergi gelirlerinden aldıkları paylarda artışa gidilmiştir. Bu doğrultuda 2009 yılı sonunda mahalli idareler faiz dışı dengesinin bir miktar iyileşerek yüzde -0,5 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir KBYR TOPLAM KAMU DENGESİ GELİŞMELERİ Konsolide Kamu Sektörü kapsamında takip edilen 15 KİT in faiz dışı dengesinin GSYH ye oranı, 2008 yılı sonunda yüzde 0,1 iken 2009 yılı sonunda,özellikle enerji KİT lerinde maliyet bazlı fiyatlamadan dolayı yapılan artışlar ve uluslararası petrol fiyatlarının krizin de etkisiyle gerilemesi sebebiyle 2009 yılı sonunda yüzde 0,6 olarak gerçekleşmiştir. Bütçe dışı fonların 2008 yılında yüzde -0,07 olan faiz dışı dengesinin GSYH ye oranı, 2009 yılında krizin düşük gelirli kesimler üzerindeki etkilerinin azaltılması için Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu tarafından yapılan sosyal yardım harcamalarının artırılması sebebiyle 2009 yılı sonunda bir miktar gerileyerek yüzde -0,1 olarak gerçekleşmiştir. İşsizlik Sigortası Fonu nun 2008 yılında 0,4 olan faiz dışı dengesinin GSYH ye oranı, 2009 yılında istihdamı desteklemek amacıyla kapsamı ve süresi uzatılan kısa çalışma ödeneğinden kaynaklanan harcama artışı ve artan işsizlik oranına paralel olarak düşen prim gelirleri sebebiyle 2009 yılı sonunda 0,2 olarak gerçekleşmiştir yılında kamu maliyesinde yaşanan olumsuz gelişmelerin ortadan kaldırılması amacıyla OVP ile tedrici bir toparlanma öngörülmekte ve toplam kamu faiz dışı dengesinin GSYH ye oranının 2011 yılında yüzde 0,4, 2012 yılında ise yüzde 1 e çıkartılması hedeflenmektedir.

19 NAKİT YÖNETİMİ 2009 yılında nakit bazda toplam 202,8 milyar TL gelir elde edilmiş, 207,2 milyar TL faiz dışı harcama yapılmış ve 4,4 milyar TL faiz dışı açık oluşmuştur. Toplam 52,5 milyar TL faiz ödemesi ile birlikte Hazine nakit dengesi 49,2 milyar TL açık vermiştir. Hazine Nakit Gerçekleşmeleri (1) (milyon TL) Gelirler , , ,9 2. Giderler , , ,7 Faiz Dışı Giderler , , ,2 Faiz Ödemeleri , , ,6 3. Faiz Dışı Denge , , ,3 4. İşsizlik Fonu Nema ve Özelleştirme Gelirleri (2) 6.966, , ,7 5. Nakit Dengesi (1+4-2) , , ,1 6. Finansman ( ) , , ,1 7. Borçlanma (Net) 7.210, , ,7 Dış Borçlanma (Net) ,7-112, ,0 Kullanım , , ,0 Ödeme , , ,0 İç Borçlanma (Net) , , ,8 Kullanım , , ,1 Ödeme , , ,4 8. Özelleştirme Geliri (3) 2.020,6 0,0 0,0 9. TMSF'den Aktarımlar 97,2 156,1 633,9 10. Devirli - Garantili Borç Geri Dönüşleri 690,5 553,2 807,1 11. Banka Kullanımı (4) -( ) 2.724, , ,5 12. Kur Farkları (5) , ,6 629,0 13. Kasa/Banka Net (4) (11-12) 4.869, , ,5 (1) Geçici (2) Özelleştirme İdaresi (Öİ) nden aktarılan ve Kamu Hesapları Bülteni (KHB) nde bütçe gelir kalemleri arasında yer alacak tutarı göstermektedir. Diğer taraftan, İşsizlik Fonu ve Öİ den GAP yatırımlarında kullanılmak üzere aktarılan ve KHB de bütçe gelir kalemleri arasında yer alacak tutarlar burada gösterilmektedir. (3) Bütçenin finansmanı amacıyla Hazine ye aktarılan tutarları göstermektedir. (4) Pozitif tutar Kasa/Banka hesaplarında meydana gelen azalışları, negatif tutar artışları göstermektedir. (5) Kur farkları Kasa/Banka hesabına ilişkin kur hareketlerinden kaynaklanan farkları göstermektedir. Pozitif tutar Kasa/Banka hesabında artışı, negatif tutar azalışı işaret etmekedir.

20 KBYR Kamu Kurumlarının Nakit Taleplerinin Toplanması Nakit yönetiminde etkinliğin artırılması kapsamında, Müsteşarlık ile harcamacı birimler arasında bilgi paylaşımını arttırarak daha sağlıklı bir nakit planlaması yapılması amacıyla, Müsteşarlıkça nakit aktarılan kurumların nakit taleplerini temin etmek üzere 09 Nisan 2009 tarih ve sayılı Resmi Gazete de Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Nakit Taleplerinin Tespitine İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır. Yönetmelik hükümlerine göre kurumlar, her ay taşra ve merkez birimlerine ilişkin olarak gelecek üç aya ilişkin nakit ihtiyaçlarını Müsteşarlığa iletmekle yükümlüdür. Aynı şekilde, Muhasebe Birimleri de izleyen haftaya ilişkin nakit ihtiyaçlarını her hafta Müsteşarlığa göndermekle yükümlüdür. Kurum nakit talepleri, Müsteşarlıkça nakit programı hazırlanırken dikkate alınmakta ve bu programa göre karşılanmaktadır. Ayrıca aylık olarak tahsis edilen tutarlar ilgili kurumlara bildirilmekte ve kurumlar haftalık ödeme programları dahilinde kendi nakit aktarımlarını yapmaktadır. Yönetmelikle temel Hazine işlemlerinden biri olan nakit yönetimi kapsamında kamu ödemelerinin yer, zaman ve miktar bakımından uyumlulaştırılması ve etkin yönetimi açısından önemli bir ilerleme sağlanmış ve uluslararası en iyi uygulamalara paralel bir düzenleme yapılmış bulunmaktadır. NAKİT YÖNETİMİ Tek Hazine Cari Hesabı ve Kamu Elektronik Ödeme Sistemi 2007 yılından bu yana sürdürülen kamu ödeme ve tahsilat işlemlerinin modernizasyonu çalışmaları kapsamında; kamu kurumlarının günlük nakit taleplerinin Müsteşarlığa elektronik ortamda iletilmesi ve karşılanmasına imkan sağlayan Tek Hazine Cari Hesabı (THCH) uygulamasının bir sonraki adımı olan kamu ödemelerinin elektronik ortamda tek bir merkezden gerçekleştirilmesine yönelik olarak Kamu Elektronik Ödeme Sistemi (KEÖS) çalışmaları 2009 yılında da devam etmiştir. Tüm taşra muhasebe birimleri ile 14 Merkez Muhasebe Biriminin uygulama kapsamında olduğu THCH ile ödeneği Maliye Bakanlığı tarafından serbest bırakılan muhasebe birimi, günlük nakit ihtiyaçlarını elektronik ortamda Hazine Müsteşarlığı na iletebilmekte ve Müsteşarlık ilgili kurumların nakit taleplerini Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası na ve T.C. Ziraat Bankası na gerekli talimatları vererek karşılamaktadır yılı sonunda tamamlanması öngörülen KEÖS e ilişkin çalışmalar sonunda, kamu ödeme sistemlerinin daha etkin, daha hızlı, daha düşük maliyetlerle ve tek elden yürütülmesi sağlanacak, merkez ve taşradaki tüm muhasebe birimlerinin yanı sıra vergi daireleri de kapsama alınmış olacaktır. KEÖS ile Müsteşarlıkça ilgili muhasebe biriminin hesabına nakdi aktarılan ödemeler, TCMB tarafından söz konusu nakdin doğrudan hak sahibinin hesabına gönderilmesi suretiyle gerçekleştirilecektir. Bu sistem önceki uygulamadan farklı olarak nakit akışlarını anlık olarak izlenebilir kılacak ve daha etkin bir nakit yönetimine fırsat sağlayacaktır. KEÖS e geçiş için çalışmalar Müsteşarlığımız, T.C. Maliye Bakanlığı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından sürdürülmektedir.

21 BORÇ YÖNETİMİ İÇ BORÇLANMA Küresel krizin etkilerinin derinleşerek hissedildiği 2009 yılında, birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de ekonomik aktivitedeki daralmaya bağlı olarak bütçe açıklarında artış gözlenmiş, bunun sonucunda da kamu finansman ihtiyacı yükselmiştir yılında dış borçlanma ve diğer finansman imkanlarının yıl başında öngörülen düzeylerde gerçekleşmesine rağmen faiz dışı dengedeki sapmaya bağlı olarak iç borçlanma, programlanan tutarın önemli ölçüde üzerine çıkmıştır. Buna karşılık, risksiz enstrümanlar olarak görülen Devlet İç Borçlanma Senetlerine (DİBS) olan talep yüksek seyrederken maliyet düşük seviyede kalmıştır. Buna ilaveten, 2003 yılından bu yana uygulanan stratejik ölçütler çerçevesinde yürütülen borçlanma politikaları borçlanmanın uygun maliyet ve makul risk seviyelerinde gerçekleştirilmesine önemli katkıda bulunmuştur. Bu çerçevede, DİBS ihalelerine olan talebin görece zayıfladığı ve/veya maliyetin yükseldiği dönemler, stratejik ölçütler kapsamında belirlenen yüksek rezerv seviyesi nedeniyle rahatlıkla geçilmiştir. Ayrıca, stratejik ölçütler çerçevesinde iç borçlanmanın ağırlıklı olarak TL cinsinden yapılması uygulamasıyla Türk Lirasının yüksek değer kaybı yaşadığı dönemlerde borcun sürdürülebilirliğine ilişkin tartışmalar ortaya çıkmamıştır yılında, önceki yıllarda olduğu gibi, gösterge senet olarak kabul edilen iskontolu senetler yeniden ihraç edilerek senetlerin likiditesinin yüksek olması sağlanmıştır yılı finansman programında piyasa koşulları elverdiği ölçüde sabit kuponlu ve TÜFE ye endeksli tahvil ihraçları gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır. Küresel krizle birlikte DİBS lere yönelik yabancı yatırımcı talebinin azalması ve geleceğe yönelik belirsizliklerin artması nedeniyle 2008 yılı Ekim ayından itibaren ara verilen sabit kuponlu DİBS ihracına 2009 yılı Haziran ayında yeniden başlanmıştır. Diğer taraftan, TÜFE ye endeksli tahvilin yıl içinde yüksek miktarlarda ihraç edilmesi, yatırımcı tabanının genişletilmesine, borçlanma vadesinin uzatılmasına ve ihalelere talebin artmasına önemli katkıda bulunmuştur. Ayrıca, uygulanan borç yönetimi stratejisi çerçevesinde 2009 yılında gerçekleştirilen on bir adet değişim ihalesi ile iç borç itfaları 2009 yılında 1,1 milyar TL, 2010 yılında ise 5,5 milyar TL tutarında azaltılmış; bu sayede özelikle 2010 yılının ilk çeyreğindeki yüklü ödemeler hafifletilerek likidite riski azaltılmıştır.

22 20 21 İÇ BORÇLANMA 2010 KBYR Hazine Finansman Durumu (1) (milyar TL) Program Gerçekleşme Program Gerçekleşme (2) I- TOPLAM BORÇ SERVİSİ 153,9 148,9 200,3 77,0 İç Borç Servisi 135,1 134,2 182,6 70,8 Anapara 85,4 88,1 138,4 51,8 Faiz 49,7 46,2 44,2 18,9 Dış Borç Servisi 18,7 14,6 17,7 6,2 Anapara 11,6 8,3 11,2 3,5 Faiz 7,2 6,4 6,5 2,8 II- KAYNAKLAR VE BORÇLANMA 153,9 148,9 200,3 77,0 Borçlanma Dışı Kaynaklar 36,5 4,8 5,0 6,3 Faiz Dışı Fazla 28,5-4,4-4,3 4,5 Devirli/Garantili Borç Geri Dönüşü 0,5 0,8 0,6 0,4 Diğer 7,5 8,3 8,7 1,4 Toplam Borçlanma 117,4 150,2 195,3 74,0 Dış Borçlanma 12,2 11,3 13,7 9,5 İç Borçlanma 105,1 138,9 181,6 64,5 Kasa/Banka Değişimi 0,0-6,7 0,0-2,7 Döviz Hesabı Kur Farkı (3) 0,0 0,6 0,0-0,5 TOPLAM İÇ BORÇ ÇEVİRME ORANI (%) 77,8 103,5 99,5 91,2 Bilgi İçin (Milyar YTL/TL) NET BORÇLANMA (Kullanım - Anapara) 20,4 53,8 45,7 18,7 Net İç Borçlanma 19,7 50,8 43,2 12,7 Net Dış Borçlanma 0,7 3,0 2,4 6,0 (1) Nakit Bazlı. (2) Ocak-Nisan ayları arasındaki gerçekleşmeyi göstermektedir. (3) Kur farkları Kasa/Banka hesabına ilişkin kur hareketlerinden kaynaklanan farkları göstermektedir. Pozitif tutar Kasa/banka hesabındaki artışı, negatif tutar azalışı ifade etmektedir yılında toplam borç servisinin 4,8 milyar TL lik kısmı borçlanma dışı kaynaklar ile sağlanırken, 150,2 milyar TL tutarında iç ve dış borçlanma gerçekleştirilmiş, ayrıca Hazine nakit rezervlerinde 6,7 milyar TL lik artış kaydedilmiştir. Diğer taraftan, 134,2 milyar TL lik iç borç servisine karşılık 138,9 milyar TL iç borçlanma yapılmış ve iç borç çevirme oranı yüzde 103,5 olarak gerçekleşmiştir Yılı İç Borçlanmasının Enstrüman Çeşidine Göre Dağılımı (1) TL Cinsi GES % 0,8 Sabit Kuponlu TL DİBS % 5,4 TÜFE ye Endeksli TL DİBS % 15,0 Değişken Faizli TL Cinsi DİBS % 24,1 Döviz Cinsi GES % 0,1 İskontolu TL DİBS % 54,6 (1) İhale sonrası değişim işlemleri ve değişim ihaleleri dahildir.

23 2009 yılında nakit bazda toplam iç borçlanmanın yüzde 54,6 sı TL cinsi iskontolu; yüzde 24,1 i TL cinsi değişken faizli; yüzde 15 i TL cinsi TÜFE ye endeksli; yüzde 5,4 ü TL cinsi sabit kuponlu ve yüzde 0,8 i TL cinsi gelire endeksli borçlanma yolu ile sağlanırken döviz cinsi gelire endeksli senetlerin payı ise yalnızca yüzde 0,1 olarak gerçekleşmiştir yılında iç borçlanmanın yüzde 99,1 i yapılan 43 adet ihale ile, borçlanmanın kalan yüzde 0,9 ı ise doğrudan satış yoluyla sağlanmıştır. Yapılan ihalelerde ortalama olarak satış miktarının yaklaşık 2,5 katı kadar teklif gelmiştir yılında Piyasa Yapıcılara yapılan rekabetçi olmayan teklif yoluyla satışlar dahil olmak üzere ihale tekliflerinin toplam itfaya oranı yüzde 482 seviyesindedir. Küresel krizin dünya genelindeki etkileri neticesinde uluslararası sermaye hareketleri yavaşlarken ülkemizde de yabancı yatırımcıların toplam iç borç stoku içerisindeki payı, 2008 yılındaki düşüş eğilimini sürdürerek 2009 yılında yüzde 8,6 ya gerilemiştir yılı Nisan ayı itibariyle yabancı yatırımcıların payı yüzde 10,2 olarak gerçekleşmiştir. Yabancı Yatırımcıların Payı (1) (Milyar TL) 400 (%) ,3 13,6 13,4 10,3 8,6 8,9 8,5 9,0 10, , , , ,2 269,5 273,4 280,7 298,4 365,9 372,4 375,0 376,5 374, Ocak.10 Şubat.10 Mart.10 Nisan Toplam İç Borç Stoku Resmi Gazete Değeriyle (Sol eksen) Yabancı (Y.Dışı Yerleşikler) Payı (%) (Sağ eksen) (1) Yurtdışı Yerleşikler: Bankaların Yurtdışı Şubeleri ve Yurtdışı Müşteriler Bununla beraber, özellikle iç piyasalardan gelen yüksek talebe bağlı olarak, 2009 yılı sene başında yüzde 16 seviyelerinde olan iskontolu borçlanmanın ortalama maliyeti, Merkez Bankası nın faiz indirimlerine paralel olarak Ağustos ayından itibaren tek haneli seviyelere gerilemiş, Ekim ayında ise yüzde 7,5 oranı ile tarihsel olarak en düşük seviyeye gerilemiştir yılının ilk dört ayında ise bu oran

24 KBYR yüzde 8,2 olarak gerçekleşmiştir. Düşen borçlanma maliyeti ile birlikte küresel kriz döneminde finans sektörünün güçlü yapısı ekonomiye olan güveni artırmış ve borçlanma vadesinin uzatılmasına katkıda bulunmuştur. Bu çerçevede, stratejik ölçütler çerçevesinde verim eğrisinin uzatılması hedefine uygun olarak 2010 yılı Ocak ayında, cumhuriyet tarihinde ilk defa ihale ile 10 yıl vadeli sabit kuponlu DİBS, 2010 yılı Nisan ayında ise ilk defa 10 yıl vadeli TÜFE ye endeksli DİBS ihracı yapılmıştır yılı sonu itibariyle 31,7 ay olan nakit borçlanmanın ortalama vadesi, 2009 yılı sonu itibariyle 35,3 ay, 2010 yılı Nisan ayı sonu itibariyle ise 40,5 ay olarak gerçekleşmiştir yılının ilk dört aylık döneminde ise, 70,8 milyar TL lik iç borç servisi ve 64,5 milyar TL lik iç borçlanma yapılmıştır. Borçlanma enstrümanlarının çeşitlendirilmesi ve yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla ilk olarak 2009 yılı Ocak ve Nisan aylarında ihraç edilen Gelire Endeksli Senet (GES) lerin üçüncü tertip ihracı 2010 yılı Şubat ayında gerçekleştirilmiştir. Söz konusu ihraç sonucunda 944 milyon TL tutarında finansman sağlanmıştır. İÇ BORÇLANMA 2010 yılında önceki yıllarda olduğu gibi ağırlıklı olarak TL cinsi borçlanma yapılması öngörülmektedir. Böylelikle döviz cinsi borçların merkezi yönetim borç stoku içindeki payının azaltılması yönündeki stratejiye bağlı olarak ortaya çıkan eğilimin korunması amaçlanmaktadır. Bu çerçevede, 2010 yılında döviz cinsi iç borç itfalarının azami yüzde 50 si oranında döviz cinsi iç borçlanma yapılması öngörülmektedir. Öte yandan, piyasa koşulları elverdiği ölçüde TL cinsi borçlanmanın ağırlıklı olarak sabit faizli enstrümanlarla yapılarak gelecek 12 ayda faizi yenilecek senetlerin merkezi yönetim borç stoku içindeki payının azaltılması hedeflenmektedir. Bunun yanı sıra, ortalama vadenin de piyasa koşulları dikkate alınarak uzatılması, merkezi yönetim borç stoku içindeki vadesine 12 aydan az kalmış senetlerin payının azaltılarak likidite riskinin düşürülmesi amaçlanmaktadır yılında borç yönetimine önemli bir esneklik sağlayan güçlü rezerv politikasına 2010 yılında da devam edilecektir. Borç yönetiminde şeffaflığın ve öngörülebilirliğin sürdürülmesi kapsamında, 2010 yılı ve sonrasında finansman programlarının ve borçlanmaya ilişkin bilgilerin düzenli olarak kamuoyuna duyurulmasına devam edilecektir. Bu çerçevede daha önce aylık olarak duyurulan iç borçlanma stratejisi 2010 yılı başından itibaren üç aylık olarak kamuoyuna ilan edilmektedir. Diğer taraftan, mevcut itfa profilinin daha düzenli hale getirilmesi amacıyla, stratejik ölçütlerle uyumlu olmak üzere, aktif borç yönetimi çerçevesinde geri alım ve değişim işlemleri de piyasa koşulları değerlendirilerek sürdürülmektedir. Bu kapsamda, 2010 yılının ilk dört ayında gerçekleştirilen altı adet değişim ihalesi sonucunda iç borç itfaları 2010 yılında 1,5 milyar TL, 2011 yılında ise 1,3 milyar TL azaltılmıştır.

25 DIŞ BORÇLANMA Program Finansmanı Uluslararası Sermaye Piyasalarından Sağlanan Program Finansmanı 2009 yılında küresel piyasalardaki daralma göz önünde bulundurularak, uluslararası sermaye piyasalarından tahvil ihraçları yoluyla 3,5 milyar ABD Doları tutarında kaynak temin edilmesi öngörülmüştür. Bu çerçevede, 2008 yılı Eylül ayından itibaren küresel piyasalar üzerinde baskı oluşturan krizin etkilerinin 2009 yılında (özellikle Mart ayından sonra) kademeli olarak azalmasıyla oluşan ihraç fırsatları değerlendirilerek yıl içerisinde ABD Doları cinsinden 3 farklı tahvil ihracı ile toplamda 3,75 milyar ABD Doları tutarında finansman sağlanmıştır yılı finansman programında ise uluslararası sermaye piyasalarında yaklaşık 5,5 milyar ABD Doları tutarında tahvil ihracı gerçekleştirilmesi öngörülmektedir yılı Ocak-Nisan döneminde gerçekleştirilen 3 ihraç ile bu tutarın yaklaşık yüzde 90 ı karşılanarak piyasadan yaklaşık 5 milyar ABD Doları tutarında finansman temin edilmiştir yılı Ocak ayında 2 milyar ABD Doları tutarında ve 30 yıl vadeli olarak gerçekleştirilen tahvil ihracı, gelişmekte olan ülkeler tarafından yapılan 30 yıl vadeli ihraçlar arasında bugüne kadar tek seferde gerçekleştirilen en yüksek tutarlı ihraç olmuştur. Mart ayında gerçekleştirilen 11 yıl vadeli ABD Doları cinsinden tahvil ihracı ise, tarihsel olarak Hazine Müsteşarlığı tarafından dolar piyasasında yapılan en düşük maliyetli tahvil ihracıdır. Nisan ayında gerçekleştirilen 10 yıl vadeli Avro cinsinden tahvil ihracı ile 2007 yılından itibaren ilk defa Avro piyasasından finansman sağlanmış olup, tahvilin 1,5 milyar Avro luk tutarı, bugüne kadar bir defada ihraç edilen en yüksek tutar olmuştur Yıllarında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları Yatırımcıya Getirisi İhraç Tarihi Vade Tarihi Para Birimi Miktar Kupon (%) (%) Spread (bp) ABD Doları ,500 7,500 UST bp ABD Doları ,500 7,600 UST bp ABD Doları ,500 6,650 UST bp ABD Doları ,750 6,850 UST bp ABD Doları ,625 5,750 UST bp Avro ,125 5,204 Bund bp

26 24 25 (bp) 450 Uluslararası Tahvil İhraçlarımız İçin Ödenen Risk Primleri (1) KBYR Dolar 10 yıl Dolar 30 yıl Avro 10/12 yıl (1) Kullanılan veriler, yıl içerisinde belirtilen vadede gerçekleştirilmiş olan tahvil ihraçlarının risk primlerinin (spread) tahvil miktarları ile ağırlıklandırılmış ortalamalarıdır yılı verileri 20 Nisan tarihine kadarki verileri içermektedir. DIŞ BORÇLANMA

27 Uluslararası Sermaye Piyasalarındaki Gelişmeler Genel olarak değerlendirildiğinde 2009 yılında küresel krizin en kötü döneminin geride kaldığına yönelik işaretler görülmekle birlikte, yatırımcıların risk iştahında belirgin bir artış olmamış ve ekonomilerde toparlanmanın beklendiği kadar çabuk olmayacağı yönünde kaygılar oluşmuştur yılının Eylül ayında Lehman Brothers ın iflasıyla dip yapan piyasaların, 2009 un ilk çeyreğinde dalgalı bir seyir izlediği, ilerleyen dönemlerde hafif bir toparlanma sürecine girdiği görülmüştür. Başta ABD olmak üzere krizden etkilenen gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin para ve maliye politikası alanında aldıkları önlemlerin etkisiyle 2009 yılı içinde küresel ekonomide toparlanma sinyalleri görülmeye başlamış olsa da, küresel piyasaların ve ekonominin ikinci bir dip yapıp yapmayacağı ve toparlanmanın şekline ilişkin belirsizlikler 2009 yılı boyunca gündemde kalan hususlar olmuştur yılının sonlarına doğru küresel ölçekte ekonomik toparlanmaya ilişkin göstergelerin artan şekilde olumluya dönmesiyle bu defa, tartışma, krizle mücadele kapsamında para ve maliye politikaları alanında alınan önlemlerin ne zaman ve hangi hızda geri çekileceği konusuna; diğer bir deyişle, Çıkış Stratejilerine odaklanmıştır. Tüm bu gelişmeler esnasında, gösterge niteliğindeki 2030 vadeli tahvilimizin getirisi, 2009 yılı Mart ayı başında yüzde 9,5 seviyesine kadar yükselmiş iken, küresel piyasalardaki genel düzelmeye paralel olarak 2009 yılı Aralık sonu itibarıyla yüzde 6,7 seviyesine kadar gerilemiştir. Gelişmekte olan ülkeler tahvil piyasasının geneli için bir gösterge olarak kullanılan JP Morgan EMBI+ endeksi ve endeksin Türkiye alt segmenti olan EMBI+ Türkiye endeksi de benzer şekilde, 2009 yılı başında sırasıyla 698 ve 632 baz puan seviyelerine kadar yükselmiş, ancak yıl sonunda yine sırasıyla 273 ve 197 baz puan seviyelerine kadar düşmüştür. Bu dönemde piyasalarda genel olarak bir düzelme yaşanırken, ülkemiz tahvillerinin gösterge EMBI+ endeksine kıyasla daha iyi bir performans gösterdiği gözlenmiştir yılı ilk çeyreğine bakıldığında, gerek gösterge niteliğindeki 2030 vadeli tahvilimizin getirisinin, gerekse JP Morgan EMBI+ endeksi Türkiye alt segmentinin yatay bir seyir izlemiş ve Mart ayı itibarıyla söz konusu göstergeler sırasıyla yüzde 6,5 ve 206 baz puan seviyelerinden işlem görmüştür.

28 26 27 DIŞ BORÇLANMA 2010 KBYR Ankara Palas Kaynak : Vehbi Koç ve Ankara Araştırmaları Merkezi (VEKAM) Arşivi

29 IMF den Sağlanan Program Finansmanı Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yapılmış olan 19. Stand By düzenlemesi 2008 yılı Mayıs ayında tamamlanmıştır yılında IMF ye 458 milyon SDR si anapara ve 124 milyon SDR si faiz olmak üzere toplam 582 milyon SDR tutarında ödeme yapılmıştır yılı Ocak-Mayıs döneminde ise IMF ye 226 milyon SDR si anapara ve 46 milyon SDR si faiz olmak üzere toplam 272 milyon SDR ödeme yapılmıştır. Uluslararası Para Fonu ndan Sağlanan Net Finansman (1) (2) Milyon SDR Oca-May TOPLAM I. Kullanım II. Borç Servisi Anapara Faiz III. Net Kullanım (I-II) IV. Faiz Hariç Net Kullanım V. IMF Borcu (Dönem Sonu) (1) Hazine Müsteşarlığı ve TCMB toplamını içermektedir. TCMB en son 2001 yılında kaynak kullanmış olup, borç geri ödemelerini ise 2005 yılında tamamlamıştır. (2) 28 Mayıs 2010 tarihi itibarıyla $/SDR kuru 1,47433 tür. IMF İcra Direktörleri Kurulu nun 24 Mart 2009 tarihinde onayladığı karara göre, IMF Genel Kaynaklar Hesabı ndan finanse edilen kredilerin (Stand-By Düzenlemeleri dahil) anapara geri ödemelerinin Erken Ödeme esasına göre (2 yıl 3 ayı geri ödemesiz, üçer aylık 8 eşit taksitle toplam 4 yılda) gerçekleştirilmesi uygulaması yürürlükten kaldırılmıştır. Fon a üye tüm ülkeleri kapsayan bu düzenleme kapsamında, anapara geri ödemeleri Normal Ödeme esasına göre (3 yıl 3 ayı geri ödemesiz, 8 eşit taksitle toplam 5 yılda) yapılacak olup, IMF anapara geri ödemeleri 2009 yılında 1 er yıl ötelenmiştir. Bu öteleme sonrası IMF borç stokumuza ilişkin anapara geri ödemeleri 30 Nisan 2010 tarihinde tekrar başlamıştır. Bu çerçevede yapılan değişiklik sonrasında IMF borç stokuna ait anapara geri ödeme projeksiyonu aşağıda yer almaktadır.

30 28 29 IMF Kaynak Kullanım Anapara Geri Ödemesi Borç Stoku (milyon SDR) KBYR Kullanım Geri Ödeme Borç Stoku DIŞ BORÇLANMA SDR Tahsisatı IMF, küresel ekonomik krizin olumsuz etkilerinin uluslararası piyasalardaki etkisini azaltmaya yönelik olarak, Fon a üye ülkelerin döviz rezervlerini desteklemek, acil dış kaynak ihtiyaçlarını karşılamak ve küresel likiditeyi artırmak amacıyla üye ülkelere 28 Ağustos 2009 tarihinde 250 milyar ABD Doları tutarında bir genel SDR (Special Drawing Rights -Özel Çekme Hakkı) tahsisatı yapılmıştır. Ayrıca, 1997 yılında IMF üyelerine toplam 21,4 milyar SDR tutarında bir defalık özel bir SDR tahsisatı yapılmasına ilişkin olarak alınan karar 10 Ağustos 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kapsamda 2009 yılında, 883,1 milyon SDR si genel; 75,9 milyon SDR si ise bir defalık özel tahsisat olmak üzere, IMF tarafından ülkemize toplam 959 milyon SDR tutarında tahsisat yapılmıştır. Böylece ülkemizin toplam SDR tahsisatı 1.071,3 milyon SDR ye yükselmiştir. Avrupa Yatırım Bankası (AYB) ndan Sağlanan Program Finansmanı Yüksek Öğretim Kurulu aracılığıyla ülkemizdeki kamu üniversiteleri tarafından yürütülen bilimsel araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi amacıyla yılları arasında bütçeden yapılan/yapılacak harcamaların finansmanına yönelik olarak AYB den sağlanan 335 milyon Avro tutarındaki Akademik Araştırma Merkezleri Kredisi ne ilişkin anlaşma, 08 Haziran 2009 tarihinde imzalanmış ve bahse konu kredi 10 Ağustos 2009 tarihinde kullanılmıştır. Söz konusu imkan anılan faaliyetlerin desteklenmesi için bütçeden halihazırda tahsis edilen kaynakların bir bölümüne mahsuben temin edilmiştir. Bu kapsamda, 2009 yılında AYB den sağlanan program kredisinin ortalama vadesi ise 10 yıldır.

31 Dünya Bankası ndan Sağlanan Program Finansmanı Ülkemizde enerji alanında; elektrik arz güvenliğinin sürdürülebilirliğinin sağlanması, enerji sektörünün mali kapasitesinin güçlendirilmesi, operasyonel verimliliğin ve özel sektör yatırımlarının artırılması ile elektrik arzı ve tüketiminde enerji verimliliğinin artırılması amacıyla gerçekleştirilen reformların desteklenmesi amacıyla, 2009 yılında Dünya Bankası ndan 548,4 milyon Avro (yaklaşık 800 milyon ABD Doları) tutarında Program Amaçlı Elektrik Sektörü Kalkınma Politikası Kredisi (PEDPL-I) sağlanmıştır. Söz konusu krediye ilişkin Anlaşma 12 Haziran 2009 tarihinde imzalanmış olup, kredinin tamamı 16 Temmuz 2009 tarihinde kullanılmıştır. Ayrıca, rekabet gücü ve istihdamın artırılması, kamu hizmetlerinin kalitesinin artırılarak etkinleştirilmesi ile kamu sektörüne ilişkin diğer reformlar ve küresel krize yönelik alınan tedbirlerin desteklenmesi amacıyla, Dünya Bankası ndan 931 milyon Avro (yaklaşık 1,3 milyar ABD doları) tutarındaki Program Amaçlı Adil Büyümenin ve İstihdamın Tesisi Kalkınma Politikası Kredisi sağlanmıştır. Söz konusu krediye ilişkin anlaşma 24 Mart 2010 tarihinde imzalanmış olup kredinin tamamı 15 Nisan 2010 tarihinde kullanılmıştır. Bu çerçevede, 2009 ve 2010 yılında Dünya Bankasından sağlanan program kredilerinin ortalama vadesi 18 yıldır. Proje Finansmanı 2009 yılı sonu itibarıyla hükümetler, ticari bankalar, ihracat kuruluşları ve uluslararası kuruluşlardan proje finansmanı amacıyla imzalanan 37 adet kredi anlaşması ile milyon ABD Doları karşılığı dış finansman temin edilmiştir. Bu tutarın yüzde 36,2 si ulaştırma, yüzde 26,3 ü enerji, yüzde 23,2 si reel sektör, yüzde 12,8 i ise kentsel altyapı sektörü, yüzde 1,6 sı ise sosyal sektör projelerinin finansman ihtiyacının karşılanması için sağlanmıştır yılında temin edilen kredilerin yüzde 54,5 i garantili, yüzde 45,2 si tahsisli, yüzde 0,3 ü ise ikrazlı olarak sağlanmıştır. Ayrıca, söz konusu proje kredilerinin, yüzde 76,7 si uluslararası kuruluşlardan sağlanmış olup, yüzde 17,1 i ticari kredi, yüzde 6 sı hükümet kredisi, yüzde 0,2 si ise ihracat kredisi olarak temin edilmiştir yılında sağlanan kredilerin toplam vadelerinin (nominal vade) ağırlıklı ortalaması 17,3 yıl olarak gerçekleşmiştir yılında 20,5 yıl olarak gerçekleşen toplam vadenin ağırlıklı ortalaması, küresel mali piyasalarda yaşanan olumsuz gelişmelerin de etkisiyle 2009 yılında 17,3 yıla düşmüştür. Bununla birlikte, bu vade piyasalardaki gelişmeler dikkate alındığında piyasa ortalamalarının üzerinde gerçekleşmiştir. Ayrıca, 2009 yılında sağlanan kredilerin geri ödemesiz dönemlerinin ağırlıklı ortalaması 5,2 yıl, ortalama vadelerinin ağırlıklı ortalaması ise 11,2 yıldır.

32 30 31 Ayrıca, 2009 yılında sağlanan ticari kredilerin toplam vadelerinin (nominal vade) ağırlıklı ortalaması 5,8 yıl, geri ödemesiz dönemlerinin ağırlıklı ortalaması 5,2 yıldır. Söz konusu kredilerin ortalama vadelerinin ağırlıklı ortalaması ise 5,5 yıl olarak gerçekleşmiştir KBYR 2005-Mayıs 2010 Döneminde Sağlanan Kredilerin Kaynaklarına Göre Dağılımı Milyon Dolar Mayıs TOPLAM Hükümet Kredisi Ticari Kredi İhracat Kredisi Uluslararası Kuruluşlar Toplam Mayıs 2010 Döneminde Sağlanan Kredilerin Kaynaklarına Göre Dağılımı DIŞ BORÇLANMA ( % ) Mayıs TOPLAM Hükümet Kredisi 27,0 5,1 0,0 4,4 6,0 3,2 7,5 Ticari Kredi 13,8 32,6 46,9 19,3 17,1 95,2 30,3 İhracat Kredisi 7,4 6,4 25,5 5,4 0,2 0,0 9,1 Uluslararası Kuruluşlar 51,8 56,0 27,6 71,0 76,7 1,6 53, Mayıs döneminde sağlanan proje kredilerinin, yüzde 53,1 i uluslararası kuruluşlardan, yüzde 30,3 ü ticari kredi, yüzde 9,1 i ihracat kredisi ve yüzde 7,5 i hükümet kredisi olarak temin edilmiştir. Uluslararası finansal kuruluşlardan temin edilen finansmandaki artış, proje finansmanı maliyetlerinin önemli oranda düşmesini ve vadelerin uzamasını sağlamıştır yılı Ocak-Mayıs döneminde ise, yüzde 95,22 si ticari kredi, yüzde 1,6 sı uluslararası kuruluşlardan sağlanan kredi ve yüzde 3 ü hükümet kredisi olmak üzere, milyon ABD Doları tutarında dış finansman sağlanmıştır.