GİTTİKÇE GENİŞLEYEN BİR KENT: ADANA

Transkript

1 ADANA KENT SORUNLARI SEMPOZYUMU / BU BİR TMMOB YAYINIDIR TMMOB, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantıda çıkan sonuçlardan ve basım hatalarından sorumlu değildir. GİTTİKÇE GENİŞLEYEN BİR KENT: ADANA Cüneyt K. ERGİNKAYA Şehir Plancıları Odası Çukurova Şubesi 127

2 128

3 GİTTİKÇE GENİŞLEYEN BİR KENT: ADANA Adana da doğan ve yaşayan bir kentli olarak, bu bildirinin adını Büyüyen Adana veya Gelişen Adana olarak koymayı çok isterdim. Ancak pek mümkün değil. Çünkü her iki kavramın içerisinde bütünü meydana getiren parçaların birbirleriyle orantılı ve uyumlu olma olguları yatar. Aksine durumlar bir sıfatla tanımlanır. Çarpık gelişen, anormal büyüyen gibi... Hâlbuki genişleme kavramında bu olgular her zaman yer almaz, aksine genişleyen her nesne kendinden öncekilerin üzerini örter. Yani bir anlamda işgal eder. Onun için de tarihte devletler hep zorla işgal ederek genişlemiş fakat ancak bilgi ve teknolojide ilerleyebildikleri sürece gelişerek büyük devlet olmuşlardır. Adana kenti ise; konut alanlarında saptanan aşırı artışa karşın hala ufak ve tekil kalan kent merkezi ile gittikçe artan araç ve yaya trafiğini taşımakta yetersiz olan ana yolları ile; veya kamulaştırmalarla yoluyla zar-zor kazanılmış kimi yeşil alanların Galeria ve yakın çevresi gibi betonlaştırılmasının yanı sıra DSİ den devralınan Çamlık Alanı gibi ağaçlıkların kesilerek yerine alışveriş merkezi ve otel yapılmak istenmesi yoluyla adeta kemirilmesi sayelerinde maalesef gelişme veya büyüme yerine sadece ve sadece hızla genişlemektedir. Adana, bu haliyle henüz genişleme ile gelişme arasındaki seçimi yapamamış ancak bulunduğu coğrafi konum ve mevcut bölgesel ulaşım ağı gibi dış etkiler ile mevcut yetişmiş işgücü ve sermaye yapısı gibi iç potansiyellerinin itmesiyle zoraki biçimde alaturka metropolleşme yolunda olan bir kenttir. PLANLAMALAR VE ARKASINDAKİLER Kentin genişleme yönlerini ise günümüzden onlarca yıl öncesine kadar daha çok gecekondu bölgeleri belirlemiştir. Özellikle Güneydoğu Anadolu dan niteliksiz tarım işçisi göçü alan bu bölgeler; doğu kesiminde, genellikle Kozan Yolu ile Seyhan Nehri arasında kalan araziler; batı kesiminde, eski E-5 karayolu ortada kalmak üzere güney batıdaki Şakirpaşa Havaalanı ile kuzeybatıdaki DDY çevresindeki mahallelerdir. Bu bölgelere ayrıca güneyin Akkapı-Mıdık mahallelerindeki bir miktar kaçak yapılaşmayı da ilave etmek gerekir sonrasında gelişen politik ortamda, İmar mevzuatında plan yapım ve onay yetkisinin yerel yönetimlere devrine ilişkin önemli değişiklik yapıldıktan sonra Adana da çeşitli fizikî plânlama deneyimleri yaşanmıştır li yılların ikinci yarısında ortaya konulan Yeni Adana Kentsel Gelişme Projesi, çalışması bunlardan ilkidir yılına gelindiğinde ise; o tarihe kadar gerçekten bağlık-bahçelik olarak kullanılan ve mevcut imar planında ağaçlandırılacak alan veya kent parkı olarak ayrıldığından dolayı da çok düşük bedeli olan Mahfesığmaz-Kurttepe ekseni ile Baraj Kapısı arasında kalan tüm araziler birdenbire ve çok yoğun konut kullanımına açılmıştır. Zaten o dönemlerde Kentin kuzeye doğru genişleme eğilimi sadece mevcut Baraj Yolunun yakın çevresini konutla doldurmak şeklindedir. 129

4 Bundan amaçlanan hedef, kentin gelişim yönlerini gecekondunun ve bir anlamda imarsız yapılaşmanın ipoteğinden kurtarmak gibi görünmektedir. Zaten lanse edilen de odur. Yani Adana kenti, topoğrafik, jeolojik, mikroklimatik ve güneydekilere göre daha verimsiz toprak gibi teknik nedenlerin yanı sıra düşük arazi fiyatları gibi ekonomik gerekçelerle de kuzeye taşınmalıdır. İlk bakışta fikir doğru ve olumludur. Ancak, uygulamalarda büyük yanlışlıklar vardır ve biraz incelendiğinde de içinde bazı incelikleri barındırdığı hissedilmektedir. Bir kere, özel mülkiyetlerin yeni plan öncesi düşük fiyata ve kısmen el değiştirmiş olması çok olasıdır. Çünkü o tarihlerde, çoğu kentsel parseller hisseli olarak alınıp satılabiliyordu. İmar planında ise söz konusu bölgedeki çoğu araziler ya yeşil sahaydı veya yol olmadığından dolayı cazip değildiler. Dolayısı ile çok ucuz fiyatlarla tarla vasfında arazi toplamak mümkündü. En önemlisi ise; imar planını uygulamak adı altında kamulaştırma ve hisselendirme (şuyulandırma) işlemlerinin istendiği gibi uygulanabilmesi idi ki, nitekim öyle de oldu. Bir kısım mülk sahibinin hak kaybı pahasına bazı parseller yol boyunca cephe aldı ve bazıları da en arka sıralardan gelen yeni hissedarlar ile tanıştılar. Bazı uygulamalar ise yargı konusu oldu. Örneğin 2000 yılına kadar Seyhan da yapılan imar planları ve uygulamaları aleyhine 578 dava açılmıştır. Bu süreçte bizlerin de şüphesiz kusurları vardır. Bunları yok saymak mümkün değildir. Ancak planlamaların ve uygulamaların kararlarını alan belediye meclislerinin ve bunları yönlendiren belediye başkanları ile üst teknik ve siyasi kadrolarının da bu olumsuzluklarda sorumluluk payları daha büyüktür. Bu noktada önemli bir pencere açmak istiyorum. Bilindiği üzere, toprak üretilip çoğaltılabilen bir meta değildir. Paranız var ise herhangi bir ürünü rahatça satın alabilirsiniz. Oysa toprağın yeryüzünde bir konumu vardır, o konum değişmez. Sahibi satar ise alabilirsiniz. Gelişmiş ülkelerde konut edinme, insanın hava, su gibi doğal ihtiyaçları arasında görülmekte, insanların sömürülmesine yönelik rant aracı olarak kullanılması yasalar ve ekonomik yaptırımlarla önlenmeye çalışılmaktadır. Bizde ise durum tam tersinedir. Ülkemizde keyfi imar planı uygulamaları sonucunda ham toprağın arsaya dönüşmesiyle yaratılan rantın boyutu çok büyüktür. Yerine göre 100, 200 hatta 1000 kat artan bir değer karşımıza çıkmaktadır. Oluşan rantı da 3-5 kişi yönlendirmektedir. Böylesine bir rant var olduğu sürece çarpık kentleşme kaçınılmaz bir olgudur. Ayrıca, toprak bu özelliği sayesinde de dünyada her zaman siyasetin oluşmasında ve yönlendirilmesinde en büyük araç konumundadır. Bundan dolayı da yerelde belediyelerin meclislerinde ve önemli kadrolarında yer alanların çoğunun gayrimenkul ile ilişkisinin bulunduğu görülecektir. Böylesine bir manzara karşısında oluşan çarpık kentleşmeden sadece bazı meslek disiplinlerini suçlamak ta doğru değildir. Bu anlamda Yeni Adana düzenlemesi de sadece artan nüfusun yoğun konut alanlarında yerleşimine yönelik spekülatif çözümler getirmiştir. Ancak kenti aşırı göçün neden olduğu hastalıktan da henüz kurtarmış değildir. Çünkü kentin, yeni ve organize olmuş bir veya birkaç merkez gereksinimi, yeni ve daha büyük stadyum ile diğer sportif faaliyetlere ait komple 130

5 tesislere, konut aralarında yer alan erişilebilir çocuk bahçeleri ve parklar, gibi istek ve beklentilerini karşılamaktan uzaktır. Ancak bu plan çalışmasının bizler için olumlu sonuçlarından birisi de 1990 lı yılların ilk yarısında Adana nın 20 bin hektara yayılan kentsel alanlarında Nâzım İmar Plânı Revizyonu yapılmasını zorunlu kılması olmuştur. Bu arada çalışmalarına 1997 de başlanan Yüreğir Kentsel Gelişme Projesi henüz bitirilmeden, batı kesiminde plânlama çalışmaları tamamlanarak Yeni Adana ya ilave edilen Şambayadı ve Büyükdikili köylerindeki 620 hektarlık konut alanı, Kuzey Yüreğir Projesinin bir alternatifini oluşturmaktadır. Ayrıca, Seyhan Belediyesinin mevcut kent dokusunda 800 hektardan fazla bir sahayı kapsayan ve merkezî iş alanları ile eski konut bölgelerindeki yürürlükteki uygulama imar plânlarının revizyonunu öngören D notasyonlu sahalarda uyguladığı çalışma da önemli bir planlama tecrübesidir. Ancak, bu çalışma başlangıçta karmaşıklığından dolayı özellikle ilgili meslek mensuplarının katılımıyla yürütülecek diye tariflenmesine rağmen daha sonra sadece görevliler tarafından yürütülen bir proje haline gelmiştir. Pergel Yasası da denilen 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununa göre, 30km yarıçaplı daire içerisinde 60 adet Orman Köyü, 2 adet İlçe Belediyesi (Karaisalı İlçesi aslen sınır dışı olup sonradan oylama ile katıldı), 17 adet ilk kademe belediyesi bulunmaktadır. Buna göre Adana Büyükşehir Belediyesi sınırları Çukurova nın en verimli arazilerini de içine alacak bir şekilde genişlemiştir. Ayrıca bu yasanın geçici 1. maddesi Nazım İmar Planlarının 2 yıl içerisinde yaptırılmasını da emretmektedir. Adana Büyükşehir Belediyesi Ha lık bir sahada 1/25000, Ha' lık bir sahada 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı yapımı konusunda bir çalışma içerisindedir. Ancak, düzenlenen projelerde kent merkezi ve ticaret alanlarının dağılımında yukarıda saptanan yol boyu ticaret izni verilmesi, alt merkez yaratılmaması gibi hatalı kararlar devam etmiş görünmektedir. Yeni planlanan bölgelerde değil kent meydanı olarak tanımlanabilecek geniş alanlar mahalle içlerinde hava alınacak boşluklar bile unutulmuştur. Ayrıca ulaşım sistemlerindeki araç-yaya trafiğinin değişimini sağlayan bir tür kırılma noktaları olarak ta kullanılabilecek açık veya kapalı otoparklar alanları da ya yetersiz büyüklükte ayrılmış veya olması gereken yerlerde konumlanmamıştır. Olumlu yönler olarak Yeni Nazım Planında mevcut kent merkezini (Küçüksaat-Büyüksaat arası) bir ölçüde rahatlatacak bir çözüm olarak güneyden dolaşacak ring yol önerilmesi göze çarpmaktadır. Çünkü hazırlanmasında yer aldığım 1996 tarihli Seyhan Koruma Amaçlı İmar Planı raporunda da belirtildiği gibi tarihi Tepebağ ve Sarıyakup bölgeleri ancak üzerindeki mevcut ağır ulaşım baskısı hafifletildiği takdirde kurtarılabilecek ortama kavuşabilir. Ayrıca da, eskiden gelen ve D 400 karayoluna (eski E 5) alternatif oluşturan Güney Kuşak Yoluna sahip çıkılması da olumlu yönlerdendir. Açılmasını umut ediyoruz. 131

6 Aslında tam bu sırada acele çıkarılan bir kanunla Seyhan ve Yüreğir in bölünmesiyle yeni ihdas edilen İlçe Belediyeleri bu yeni nazım plana daha fazla bir önem ve şans kazandırmıştır. Böylelikle bu fırsattan faydalanarak yeni ilçelerin idari merkezleri ve bağlı olarak kentsel işlevlerin dağılımı yeniden gözden geçirilmelidir. NÜFUS VE KONUT Adana da aslında konut alanı fazlamız vardır. Dünya Bankası destekli Çukurova Kentsel Gelişim Projesi kapsamında yapılan araştırmada 1985 yılı verilerine göre 2010 yılında Kent nüfusu kişi olarak hesaplanmış. Diyelim kabaca kişi. Bugün Yeni Adana daki tanıtım panolarına bakarsanız konuttan söz eder. Bu ise ortalama aile büyüklüğü 5 kişi alındığında yaklaşık kişinin barınma sorununu çözer ki buna mevcutta yaşayan Adananın güney mahalleleri ve Yüreğir ilçesi dâhil değildir. Yeni Adana kentsel gelişme projesi kapsamında bugüne kadar yaklaşık 100 bin kadar konut iskân edilmiştir ki şu anda civarında nüfus yaşıyor demektir. Buna göre kentin mevcut eski dokusundaki evlerin de korunduğunu düşürseniz konut açığı yerine konut alanı fazlası ortaya çıkmaktadır. Bu yetmez gibi Yüreğir bölgemizin kuzeyinde yaklaşık 4000 ha. lık yeni konut alanları daha planlanmış ve kısmen de uygulanmıştır. KENT MERKEZİ VE TİCARET Bu durumdaki bir kentin merkezi hala tektir ve üstelik orta noktada da değildir. Ayrıca, o kadar yüklenmiş durumdadır ki, bırakınız gelişmek üzere çevresine kaymayı yıkılmamak için yerinde saymaya çabalamaktadır. Konutlar ise o kadar kuzeye uzanmıştır ki, Seyhan ilçesinin görüntüsü aynen bir kuyruklu yıldıza benzemektedir. Bu yıldızın çekirdeği olan merkezdeki Küçüksaat Büyüksaat aksına güneydeki kenar mahallelerden dakikada ulaşılabilirken, Seyhan ilçesinin kuzey batısındaki 100.Yıl Mahallesi ve Fuar Alanından yol durumuna göre dakikada gelinebilmektedir. Yüreğir ilçesinin kuzeyden ulaşılabilirliği ise daha kötü durumdadır. Adana nın halen geleneksel tarihi dokusu içerisinde sıkışmış biçimdeki tek kentsel merkezinin uzanabileceği yol boyları bilinen merkez işlevleri için hem dar hem de diğer bazı kentsel kullanışlar tarafından yer yer sınırlanmış durumdadırlar. Her ne kadar Yeni Vilayet Konağı çevresinde bir alt merkez önerilmişse de (hem mevcut yapı stoku, hem de parçalı mülkiyet biçiminden ötürü) geçerli piyasa koşullarında gerçekleşmesi çok zordur. Ayrıca, mevcut merkez ile bağlantısı sadece Mücahitler Bulvarı ile sağlanmaktadır. Bu bulvar ise, D 400 (eski E 5) karayolunu köprü ile geçecek olmasına karşın, hayli küçük olan Kuruköprü Meydanı ile onu takip eden Küçüksaat Meydanında trafiği kilitleyecektir. Alternatifi olmadığından bu bağlantı da zayıf durumdadır. Bu noktada kent için planlama adına çok önemli bir karar verilmesi gerekmektedir. Buna göre artık, ana akslar üzerinde yer alan her apartmanın altına dükkân izni verilmesi tutumundan 132

7 vazgeçilmelidir. Sadece birkaç şanslı(!) yap-satçı müteahhide kar getirebilen bu yöntem, planlama ile öngörülen yaşam düzenini bozmakta ve imar kurallarını yozlaştırmaktadır. Ayrıca, kiralanmayarak satış için bekletilen birçok dükkânın boş kalmasından doğan önemlice bir kaynak israfı da söz konusudur. Hâlbuki, bu yerlere zemin kat dairesi veya en azından otopark yapılması sağlanarak israf yerine az da olsa bir kazanç sağlamak olasıdır. Bunun için söz konusu ticaret alanları, önceden belirlenen meydanlara cepheli çarşı biçiminde düzenlenmelidir. Böylece bu yerel çarşılarda; a) Değişik alış-veriş olanaklarının bir arada sunulabilmesi, tüketici açısından hem vakit, hem de toplu ulaşım avantajları sağlayacaktır, b) Toplu otopark ve parklarla desteklenecek bu yerel çarşılarda, alış-veriş yapanlar (yol boyu ticaretin aksine) genel araç trafik akışını engellemeyecektir, c) Zabıta ve temizlik ekiplerinin çalışma alanları iyice belirginleşerek toparlandığından hem kontrollü hem az adamla çok iş yapılmış olduğundan belediyeler için ekonomiktir d) Bu çarşıların ayrıca yap-işlet sistemi ile belediyelere gelir getirmesi de sağlanabilir. ULAŞIM VE MEYDANLAR Planda genel bir ulaşım hiyerarşisi kurulmamış görünmektedir. Hangi ulaşım tipleri kullanılmalı ve nasıl koordine edilmeli konulu bir tartışma henüz kamuoyuna yansıtılmamıştır. Sadece artık bitse de maddi eziyetinden kurtulsak dediğimiz bir HRS çalışması yapılmaktadır ancak bunun mevcut demiryolu ve banliyö hatları ile bağlantıları projelendirilmemiştir. Düşüncesi varsa bile kamuoyu ile paylaşılmamıştır. Kentin bir meydanı bile yoktur. Mevcutta sadece gar binası önündeki boşluk kullanılmaktadır. Toplantı, yürüyüş ve kutlamalarda sürekli kullanılan bu boşluk ile diğer bazı kavşak ve yollardan dolayı kentin zaten zayıf olan ulaşımı bir süre felç olmaktadır. Geçenlerde yapılan Ziyapaşa Mahallesi Kentsel Tasarım Proje Yarışması na sunulan projelerin ise halkın toplanma ve kutlama gereksinimlerini karşılayacak Bir Kent Meydanı Yaratmak yerine genelde mevcut boşluğu uygun yapılarla donatarak nasıl kullanırız sorusuna yanıt aradığı gözlenmiştir. SONUÇLAR: Buna göre; bizdeki kaos ancak zaman alacak sistemlerle çözülebilir görünmektedir. İçinde yaşadığımız kentte daha iyi ve yaşanabilir bir çevre oluşturulması adına aşağıdaki noktaların Nazım Plan ve Uygulama Planları çerçevesinde önemle ele alınması gereklidir. a) Fiziki anlamda kentlerimizi planlarken mahalleler arasına boşluklar, geniş yeşil kuşaklar koymamız lazımdır. Ancak, bu kuşakların genişliği ve tasarım biçimi ayrıca tartışılmalıdır. b) Kente kişilik ve genişlik kazandıracak meydanlar yaratılmalıdır. 133

8 c) Geniş yollara daha yüksek kat vermek alışkanlığından vazgeçmemiz gereklidir. Ön sıraya az katlı arka sıradaki parsellere ise daha yüksek katlı yapı izni verilmelidir. Böylece mevcut U profil yerine V profili elde edilmiş olur ki bu da hem arka parsellerin ranttan pay almasını sağlar, hem de güneş, hava ve manzaraya bakışın daha fazla iç kesimlere girmesine olanak verir. Ayrıca hem arazi israfı hem de kentin gereğinden fazla yayılması sonucu oluşacak pahalı altyapı yatırımları da böylece önlenebilir d) Kent merkezi muhakkak tekillikten kurtarılmalı ve mevcut merkezden dışarı giden işlevlerden geriye kalanlarının ise tarihi doku ile bütünleşmesi sağlanmalıdır. e) Buna bağlı olarak her apartmanın altında ticaret izni verilmesi alışkanlığının da artık terk edilmesi gerekir. Böylece hem çarşıların düzenlenmesi ve çalışması garanti edilir, hem de insanların alış veriş için yollar boyunca yürümesi önlenmiş olur, f) Geçici çözümler yerine uzun vadeli bir kent içi genel ulaşım stratejisi belirlenerek, kamunun sadece denetleyici olacağı özerk bir toplu taşım modeli geliştirilmelidir. Bu arada sivil toplum kuruluşlarına da önemli bazı görevler düşmektedir. Kentte yaşamak, sadece kırsala göre daha iyi altyapı ve lüks konut sahibi olmak için değil onu kullanırken de uyulması gerekenleri öğrenmeyi de gerektirir. O halde, sivil toplum kuruluşları ve bilhassa konut yapım kooperatifleri gelecekte sadece evimizi inşa etmeyecek, bizlere yaşanabilir çevre yi de sağlayacak ve bütün bunları korumak için ise Kentlilik Bilincini kazandıracak çabayı göstermelidir. Yeşil alan dağılımı, ulaşım biçimi, havaalanı, içme suyu, arıtma ve çöp tesisleri gibi kent sorunlarını tartışmak üzere sempozyum, konferans ve paneller düzenlenmelidir. Adana nın geçmişini hatırlatacak ve kentli bilincini yaratacak hikâye kitapları, araştırmalar, fotoğraf albümleri, film ve CD ler yazılı ve görsel belgeler kısaca Adana ya Dair Her şey hazırlanmalıdır. Yukarıda özetlemeye çalıştığım noktaların Adana yı 2000 li yıllarda gerçekten yaşanabilir huzurlu bir çevre olarak yeniden yaratmak için gerekli olduğuna inanıyorum. Bu bildirinin hazırlanmasında düşünsel ve rakamsal desteği için Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Başkanı Sayın Hasan ZENGİN E teşekkür ederim. 134