DÖKÜM SEKTÖRÜDE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ İLE KONYA İLİNDE BİR UYGULAMA

Transkript

1 DÖKÜM SEKTÖRÜDE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ İLE KONYA İLİNDE BİR UYGULAMA Ali SEVİNÇ KOSGEB Kırıkkale Hizmet Merkezi Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Tamer EREN Kırıkkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü ÖZET Küreselleşme olgusu sektörlerin ve işletmeler arasında yaşanan rekabet daha da yoğunlaşmış, buda işletmeleri çıktı elde etmek için kullandıkları girdileri verimli kullanmaya teşvik etmiş ve verimliliğin önemini daha da artırmıştır. Aynı imkanlarla üretime yapan ve aynı piyasada faaliyet gösteren işletmelerden kaynaklarını etkin ve verimli kullanan işletmeler daha öne geçecektir. Bu bağlamda Verimliliğin rekabet yarışında işletmeler açısından etkisi büyümüştür. Veri zarflama analizi benzer faaliyette bulunan işletmelerin etkinliğini ölçmek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Veri Zarflama analizi çok sayıda işletmeyi etkinlik sıralaması yaparak sıralamada en yüksek işletmeleri baz alarak daha az etkin işletmelerin etkin hale gelebilmeleri yönünde çözüm üretme fırsatı vermektedir. Bu çalışmanın amacı; Konya ilinde döküm sektöründe faaliyet gösteren işlemelerin Veri zarflama analizi yöntemi ile etkinliklerinin değerlendirilmesidir. Döküm sektöründe faaliyette bulunan otuz adet işletmelerden veriler istenmiş ve yirmi beş işletme soruları tam cevaplandırmış, Veri Zarflama Analizi yöntemiyle Frontier Analysis programında analizleri yapılmış, etkin olan işletmeler tespit edilmiş, etkin olmayan işletmelerin etkin hale gelebilmeleri için önerilerde bulunulmuştur. Anahtar kelimeler: Veri Zarflama Analizi, Verimlilik, Döküm Sektörü GİRİŞ Bilişim ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler küreselleşmeyi etkilemiş ve bunların birbirini etkileşimi sonucu işletmeler arası rekabet artmıştır. KOBİ ler son tüketiciye ürün ve hizmet üreten işletme olduğu gibi, büyük firmalara da yan sanayi işletme konumunda da faaliyette bulunmaktadırlar. Dolayısıyla yaşanan bu durumdan üretim ve hizmet sektöründeki küçük ve orta boy ölçekli işletmeler etkilenmiştir. Firmalar rakiplerinden daha iyi olma ve piyasalarda lider firma olma yarışına girmekteler, farklı ülkelerde yatırım yaptıkları gibi, satış hedefi koymaktalar ve bunu gerçekleştirmek için, satış

2 kampanyaları düzenlemektedirler. Bu faaliyetleri yaparken kendilerini rekabetin içinde bulmaktadırlar. KOBİ lerin yaşadığı rekabet kaynakların verimli kullanılmasını zorunlu hale getirmiş, kaynakların yerinde kullanımının uygun olup olmadığının tespit edilme ihtiyacı; performans değerlendirme yöntemlerinin kurulmasını teşvik etmiştir. Performans değerleme yöntemleri işletmelere hem iç dinamiklerini ölçme fırsatı vermekte hem de piyasada durumlarını görme fırsatı da vermektedir. KOBİ ler İşletmelerin KOBİ olarak değerlendirirken çalışan sayısı 250 nin altında ve cirosu 40 milyon Türk lirasını geçmeyen işletmeler KOBİ olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte değerlendirmede işletmelerdeki kamuya ait kurum ve şirketlerin ve büyük işletmelerin hisse oranlarını da dikkate alınmaktadır. KOBİ vasfını devam edilmesi için hesaplarının kapanış tarihinde, KOBİ vasfının belirlenmesinde dikkate alınan kriterlerden herhangi birini, birbirini takip eden iki hesap döneminde de kaybetmemesi gerekmektedir. Bu nitelikleri aşan işletmeler KOBİ vasfını kaybetmektedir. Kobilerin önemi KOBİ lerin son yıllarda önemi artmıştır. İşletmelerin % 99 dan fazlası KOBİ olduğu gibi ihracatta, istihdam ve üretimdeki payları azımsanmayacak bir orana ulaşmış, katma değerde payları artmıştır. Küreselleşme ile birlikte ülke ekonomi politikalarında kütlesel, seri üretim yapan işletme tiplerinden sonra KOBİ ler tercih edilmiştir. Çünkü yenilikçi, değişimlere karşı uyumlu, yalın ve krizlere karşı dayanıklı yapıları nedeni ile işsizliğe çözüm olduğu gibi sosyal kalkınmaya da katkıları bulunmaktadır. KOBİ ler kalkınma planlarında yer almış, KOBİ lerin desteklenmesi için yapısal ve yasal düzenlemelere gidilmiş teşvik mekanizmaları geliştirilmiştir. KOSGEB başta olmak üzere diğer kurumlarda proje odaklı destek modelleri geliştirmiştir. Ülke ekonomilerinin vazgeçilmez ögesi olmuş, ülke ekonomilerinin başarısı KOBİ lerin başarısı haline gelmiştir Türkiye de istihdamın % 78, katma değerin % 55, ihracatın % 59, toplam yatırımların % 50, toplam satışların 65.5, toplam kredilerin % 24 ünü KOBİ ler sağlamaktadır. İstihdam oranın çok önemli bir kısmını KOBİ lerin sağladığı aşikârdır. Bunun yanında toplam satışların % 65.5 yine Küçük ve Orta Boy ölçekli işletmeler sağlamaktadır. İşletmelerin rekabet gücünün artması daha da önemli hale gelmiş, Bu durum işletmelerin verimli çalışmasını elzem hale getirmiştir. Mevcut teknoloji altyapısı, insan niteliği ve niceliği olarak benzer imkanlara sahip olup, israf oranı en az olan ve kaynağını en etkin kullanan işletmeler piyasalarda başarılı olacaklardır. Başarılı işletmeler sektörlere, başarılı sektörlerin ise ülke ekonomisine daha fazla katkısı olacaktır. Bu açıdan istenen performansı sergilemesi içinde etkin ve verimli çalışmaları gerekmektedir Performans ölçümü; işletmelerin rekabet düzeylerini tespit etmeye yarayan işlevsel bir araç olmakla birlikte, işletmelerin amaçlarına ulaşıp ulaşma derecesi ile ilgili bir yargıya varmayıda sağlamakla birlikte, işletmelerin girdi ve çıktılarını değerlendirmeyi sağlamaktadır. İşletmelerde performans değerlendirme süreci yıllarda birimlerin performansının ölçümü ile başlamış, rekabet güçlerinin tespit edilmesi ve pazardaki konumunun anlaşılması için performansları değerlendirilmeye yönelmiştir İşletmelerin piyasada yer almaları ve tutunmaları rekabet gücü ile yakından ilişkilidir. Rekabet gücünün performans üzerinde önemli bir etkisi olduğu bilinmekte, özellikle kar amaçlı işletmelerde kar miktarının oransal olarak artırılmasında verimliliğin ve etkinliğin kayda değer bir yeri bulunmaktadır.

3 Ama bu iki kavramın zaman zaman birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir. Etkinlik ve verimlilik kavramlarının kullanılan bazı yanlış algıları açıklığa kavuşturmakta yarar bulunmaktadır Verimlilik, Bir üretim yada hizmet sistemin ürettiği çıktı ile bu çıktıyı elde etmek için kullanılan girdi arasındaki ilişkidir. Başka bir ifadeyle çıktının girdiye oranıdır. Başka bir tanımı da toplam fiziksel gelirin fiziksel gidere oranıdır Drucer a göre göre verimlilik işlerin doğru yapılmasıdır. Etkinlik işlerin doğru yapılmasıdır. Verimlilik girdi ve çıktılar ile ilgiliyken, çıktılar etkinlik çıktı ve sonuçlar ile ilgilidir. Etkinlik göreceli kavram, Verimlilik ise göreceli bir kavram değildir. Döküm Sektörünün Durumu Döküm sektörünün diğer sektörlerle doğrudan ve dolaylı olarak ilişkisi bulunmaktadır. Bazı sektörlerden hammadde ve ekipman temin ettiği gibi bazı sektörlere de ürün ve yardımcı malzeme temin etmektedir. Sektörler içerisinde döküm sektörünün otomotiv ve metal ağırlıklı sektörlerde tartışmasız bir konumu vardır. Ağır sanayi olarak ifade edilen bir sektörün sağlıklı çalışmadan sağlıklı bir sanayinin işlemesi mümkün görünmemektedir. Bu sektörün ayrı bir özelliği ise finansman ve fiziki olarak azımsanmayacak bir yatırım olduğudur. Bu bağlamda verimlilik olgusu bu sektörün çıktılarında azımsanmayacak bir oranı teşkil edeceği doğrudan etkilemektedir. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Veri zarflama analizi parametrik yaklaşımdan sonra Farrell'in 1957 yılında performans etkinliğini belirlenmesi amacıyla sınır üretim fonksiyonları temeline dayanan bu yaklaşıma ulaşılmış, daha sonra Charnes ve diğerleri tarafından yapılan katkılarla 1978 yılında daha ileri boyuta taşınmış ve geçen yıllar içerisinde yeni VZA modelleri geliştirilmiştir. Veri zarflama analizi farklı ölçü birim değeri olan verilerin değerlendirilemediği durumlarda kullanılan aynı hedefe yönelmiş benzer faaliyetleri olan birimlerin etkinliğini ölçmede kullanılan, farklı ölçüm birimlerinde olan çok sayıda girdi ve çok sayıda çıktıyı analiz etmeye yarayan matematiksel programlamaya dayalı parametrik olmayan bir yöntemdir. Performans değerlendirme çalışmaları ilk olarak ABD de Deniz Kuvvetlerin de yapılmış, daha sonra F. Taylor un verimlilik ölçümü işletmelerde biçimsel olarak kullanılmaya başlanmıştır. VZA nın tanınmasına müteakip çeşitlenmeye gidilmiş ve birden fazla model türetilmiştir. CCR (Charnes, Cooper ve Rhodes) oran modeli, BCC (Banker, Chanrnes, Cooper) ölçeğe göre getiri modeli, toplamsal ve çarpımsal modeller izlemiştir. Veri zarflama analizi kar amacı gütmeyen işletmelerde kullanılmaya başlanmış, hastaneler ve üniversiteler, daha sonra kar amacı güden işlemeler kullanılmışlardır. Bankalar ve sigorta şirketlerinin etkinliklerini ölçmek için bu yöntemden yararlanmışlardır. Veri elde edilip analizi yapılacak, işletme, firma vb. birimler karar verme birimi olarak adlandırılmaktadır. İşletmelerin etkinlikleri ortalama bir etkililiği göre değil, çalışması yapılan gruptaki karar verme birimleri içerisinde en etkin olan karar birimine göre üretim sınırı belirlenmektedir. Dolayısıyla diğer karar verme birimlerinin performansını üretim sınırında olan işletmeye göre tespit edilmektedir. Üretim sınırının altında kalan işletmelerin ise daha düşük performans göstermeleri nedeniyle referans kabul edilen işletme ve firmaların kıyaslanması ve daha düşük performans sergileyen firmaların en üst seviyedeki referans değeri yakalanması ve bu noktaya çıkarmaları için neler yapılması gerektiği konusunda önerilerde bulunulmasına imkan vermektedir.

4 Veri zarflama analizinde verilerin toplanıp değerlendirme yapılacağı karar birim sayısının m adet girdi, s adet çıktı +1 veya girdi ve çıktı sayısının en az iki katı kadar karar birim olması gerektiği yönde görüşler vardır. En etkin karar birimi değeri 1 dir. Değeri 1 den az olan karar birimleri sıralanır. 1 den küçük olan karar birimlerinin etkinsizlik oranlarının en etkin hale getirilebilmeleri için neler yapılması gerektiği yönde değerlendirmeler yapılır. Veri zarflama analizi yönteminde geçen bazı kavramaların anlaşılmasında yarar vardır. Başta Teknik etkinlik, ölçek etkinliği ve tahsis etkinliğidir. Teknik Etkinlik, Üretim sürecinde; sürecin etkin olabilmesi mevcut teknolojik imkânlarla, sabit zaman boyutu içerinde, mevcut girdiler ile maksimum çıktı elde edilmesi veya elde edilen mevcut çıktıyı en az girdi ile elde edilmesi teknik etkinlik kavramı ile ilişkilidir. Teknik etkinliğin çıktıyı elde edilmesi için kullanılan girdide israfın olmaması teknik etkinlik kavramı ile ifade edilmektedir. Teknik etkin karar birimlerinin üretim sınırı üzerinde yer almaları gerekmektedir. Teknik etkin karar birimlerinin tamamı üretim sınırının üzerinde yer almaktadır. Üretim sınırının altında kalması israfın olması demektir. Dolayısıyla teknik etkinsizlik olarak da ifade edilebilir. Ölçek Etkinlik, optimum ölçekte üretim yapan işletmeler için ölçek etkinliğinden söz edilebilir. En verimli ölçek büyüklüğü ifade edilmektedir. Tahsis Etkinlik, üretim sürecinde girdi faktörlerinin fiyatlarının bilindiği durumlarda tahsis etkinliği önem kazanmaktadır. Amaç en az maliyetli girdi karışımının oluşmasını sağlamaktır. Tahsis etkinliğine fiyat etkinliğinde denebilir. LİTERATÜR TARAMASI 1-Bakirci, F., Shiraz, S. E., & Sattary, A. (2014). Bu çalışmada BIST işlem gören demir çelik, metal san sanayinde faaliyet gösteren 14 firmanın Veri zarflama analizi yöntemi ile finansal performans değerlenmesi yapılmış ve sonuçlar yorumlanmıştır. 2- Çoban, O. (2007). Türk otomotiv sektörünün ekonomik performansı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada veri zarflama analizi yöntemi kullanılmıştır. Türk otomotiv sanayinde verimlilik yıldan yıla göre değişmekte, özellikle kriz döneminde azaldığı tespit edilmiş, firmaların optimal üretim ölçeğinde üretim yapmadıkları anlaşılmıştır. 3- Tetik, S. (2003). Salihli deki hastanelerin etkinliği veri zarflama analizi yöntemiyle değerlendirilmiştir. Veri zarflama analizi en uygun yöntemlerden biri olduğu ifade edilmektedir. Performans değerleme işlemi birinci Dünya savaşında ABD de deniz kuvvetlerinde yapılmış. Daha sonra F. Taylor un verimlilik çalışmaları yönünde işletmelerde kullanılmaya başlandığı ifade edilmiştir. 4- Bozdağ, E. G. (2008). AB uyum sürecinde şeker sanayinin rekabet gücünün tespit edilmesi amacıyla yapılmıştır. AB15 ve Türk şeker sanayinin üretim etkinlikleri ve toplam faktör verimlilikleri analiz edilmiştir. Türkiye şeker sanayi en etkin ülkeler arasında yer aldığı bilgiler verilmiş, Sonuçlar Malmquist Endeksi yle incelenerek Toplam Faktör Verimlilikleri ndeki değişimler (TFPC) hesaplanmıştır.

5 5- Yaşar, O. (2009). Türk çelik sanayi irdelenmiştir. Türk çelik sanayisi, yan sanayi, diğer seköterler ve Dünya çelik sanayi ile ilişkisi incelenmiştir. Sektörün enerji, hammadde, işgücü temini, üretim ve pazarlama sorunları üzerinde durulmuştur. 6- Tekin, M., & Zerenler, M. (2005). Konya da KOBİ net ağına üye otomotiv sektöründeki işletmelerin rekabet gücünün belirlenmesine yönelik, elde edilen veriler istatistiksel tablolar yardımıyla açıklanmıştır. 7- Yaylalı, M., & Çalmaşur, G. (2014). Türk otomotiv endüstrisinin yılları arasındaki üretim maliyeti ve toplam faktör verimliliği analiz edilmiştir. Veri zarflama analizi ve Malmquist toplam faktör verimliliğinden yararlanılmıştır. Yıllar itibariyle toplam faktör verimliliğindeki değişimler tespit edilmiştir. Sektördeki firmaların üretim faktörlerin birbirinin ikamesi olduğu ve endüstrinin genel ekonomiden olumlu etkilendiği ifade edilmiştir. 8- Atağan, G. (2009). Etkinlik, etkililik ve verimlilik kavramaları arasındaki farklıklar değerlendirilmiştir. Bu kavramların işletmelerin teknik performans göstergeleri arasında yer aldığı, teknik performans göstergeleri performansın tüm boyutlarıyla ölçülmesine imkan verdiği belirtilmiş, kavramalar arasındaki kargaşa açıklığa kavuşturulmaya çalışılmış, sayısal analizler yapılmış ve mermer sektöründe inceleme yapılmıştır. 9- Ağayev, S., & Saklı, A. R. (2012). Çay işletmeleri Genel Müdürlüğüne bağlı yaş çay işleme fabrikalarının yıllarına ait veriler elde edilip etkinlik analizleri yapılmıştır. Yıllar itibariyle etkinlik değişimleri tespit edilmeye çalışılmıştır yılından sonra bazı fabrikalarda etkinlik düzeyinde azalma olduğu ifade edilmiş, özellikle VZA bulgularında 2010 yılında daha fazla fabrikada etkinlik sorunu yaşandığı anlaşıldığı ve 2005 yılının, 2010 yılı verileri ile kıyaslandığında etkinliğin gerilediği belirtilmiştir. 10. Yıldız, A. (2007). İMKB de işleme gören 105 adet imalat sanayi işletmesinin 2005 yılı finansal verileri VZA kullanılarak değerlendirilmiştir. Yöntemin temeli teknik etkinlik kavramına dayanmakta, finansal etkinlik, Pazar etkinliği ve maliyet etkinliği tanımlarına yer verilmiştir. Girdi olarak sermaye, çıktı olarak net kar, net satışlar seçilmiş, analiz hem sektör hemde firma bazında yapılmıştır. İşletmelerin% 70 etkin olduğu ve kağıt-kağıt ürünleri sektörünün de en etkin sektör olduğu tespit edilmiştir. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ YÖNTEMİ İLE KONYA İLİNDE DÖKÜM SEKTÖRÜ İŞLETMELERİNDE BİR UYGULAMA: Konya da Organize Sanayi Bölgelerinde döküm sektöründe faaliyet gösteren KOBİ ölçeğinde 30 adet işletmenden veriler anket yoluyla talep edilmiş, 22 adet işletme talebe cevap vermiştir. Elde edilen veriler Frontier analysis programında analiz edilmiştir. Frontier analysis programı kar amacı veya kar amacı gütmeyen bir kurum, kuruluş ve firmaların etkinliğini, performansını ölçen bir yazılımdır. VZA nın. CCR (Charnes, Cooper ve Rhodes) oran modeli uygulanmış, etkin firmalar tespit edilmiş, etkin olan bu firmalar üzerinden etkin olmayan firmalar belirlenmiştir. Girdi ve çıktı kriterleri olarak toplam 6 kriter baz alınmıştır. bunlar, En etkin firmalar 1, diğerleri ise 1 in altında olarak değerlendirilmiştir. Girdi kriterleri: Personel sayısı Toplam Gider Öz kaynaklar

6 Çıktı kriterleri Ciro Toplam Varlıklar Net satışlar Distribution of scores 9,5 9 8,5 8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, to to to to to to to to to to 99.9 Efficient Şekil:1. Etkin firma sayısı Şekil:1 de CCR modelinde analizi yapılan 22 firmadan 7 adedi etkin, 15 adedi ise etkin olmadığı görülmüştür. Fakat 6 adedinin etkinsizlik oranı diğer 9 firmaya oranla daha az olduğu anlaşılmıştır.

7 Total potential improvements Ciro PERS.SAYI -21,48 % Ciro 19,16 % Toplam varlıklar 0 % Net satışlar 48,24 % Öz Kaynaklar -5,13 % Toplam gider -5,98 % Toplam varlıklar PERS.SAYI Toplam gider Öz Kaynaklar Net satışlar Şekil:2.Potansiyel iyileştirme Şekil:2 de etkinsizlik oranları üzerinde değerlendirme yapılmış, girdi ve çıktı miktarlarındaki oransal olarak yapılan değişmelere karşılık etkin duruma gelebileceklerini göstermektedir.

8 Şekil:3. Toplam Varlıkların ile etkinlik sınırı ile ilişkisi Şekil:3 de etkinlik sınırında olan ve bunun altında olan firmaların toplam varlıkları ile ilişkileri gösterilmiştir. SONUÇ VE ÖNERİLER Veri zarflama analizi işletmelerin kar amacı gütmeyen işletmelerde kullanılmaya başlanmış, daha sonra kar amacı güden işletmelerde kullanılan etkinlik ölçmeye yarayan bir yöntemdir. Üretim sınırı kavramı üzerine odaklanmış ve benzer amacı olan bir grup işletme içerisindeki en etkin olanı referans baz alıp, diğerlerinin etkinlik veya etkinsizlik durumunu ortaya koymaktadır. Konya da döküm sektöründe faaliyet gösteren 22 adet işletmeden Veri zarflama analizi CCR modeline göre yapılan bir değerlendirmede 7 adet işletme etkin diğerleri etkinsiz olarak değerlendirilmiştir. Etkinsiz olarak adlandırılan işletmelerin çıktıların sabit tutularak girdilerin azaltılması veya girdilerin sabit tutularak çıktıların artırılması şeklinde etkinlik durumu yakalanabilmektedir. Bu sektörlerde yer alan işletmeler etkinsizliğini gidermek için çalışanlarına yönelik eğitim ve danışmanlık hizmeti alabilirler, personel sayısını artırdığı gibi, giderlerde kısmaya gidebildiği gibi özkaynaklarda artışa gidebilmek mümkündür. Enerji verimliği üzerine yardım alabilirler. Faaliyetlerini

9 proje odaklı çalışabilir. Ayrıca ar-ge yaparak yeni teknoloji üretebilirler. Bunları finansal açıdan gerçekleştirmek için başta KOSGEB olmak üzere diğer kamu kurumlarından destek alma imkanları da mevcuttur. Döküm sektörü başta metal sektörü başta olmak üzere diğer sektörler ile doğrudan ve dolaylı etkileşimi vardır. Özellikle otomotiv ve savunma sanayi sektöründe ürün üretmekte, katma değeri yüksek olan ekonomiye ciddi katkısı olan sektörlerle doğrudan çalışması, ihracata, istihdama ciddi oranda katkısı olması önemini artırmaktadır. Etkin ve verimli çalışması sektörün rekabet gücünün artması ekonomiye daha fazla katkısı olduğundan, performans değerlenmesi yapılması döküm sektörünü daha ileriye taşıyacak ve başka sektörlere de model olabilecek ve yol gösterebilecektir. KAYNAKLAR: Atağan, G. (2009). Etkililik Ve Verimlilik Kavramlarının Yarattığı Karışıklık. Ataturk University Journal of Economics & Administrative Sciences, 23(4). Ağayev, S., & Saklı, A. R. (2012). Çaykur Fabrikalarının Etkinliklerinin Veri Zarflama Analizi İle Değerlendirilmesi. Baysal, M. E., Alçılar, B., Çerçioğlu, H., & Toklu, B. (2005). Türkiye'deki Devlet Üniversitelerinin 2004 Yılı Performanslarının, Veri Zarflama Analizi Yöntemiyle Belirlenip Buna Göre 2005 Yılı Bütçe Tahsislerinin Yapılması. Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 9(1), Bakirci, F., Shiraz, S. E., & Sattary, A. (2014). BIST'da Demir, Çelik Metal Ana Sanayii Sektöründe Faaliyet Gösteren Isletmelerin Finansal Performans Analizi: VZA Süper Etkinlik ve TOPSIS Uygulamasi/Financial Performance Analysis of Iron, Steel Metal Industry Sector Companies in The Borsa Istanbul: DEA Super Efficiency and TOPSIS Methods. Ege Akademik Bakis, 14(1), 9. Bozdağ, E. G. (2008). Türkiye Ve Avrupa Birliği Şeker Sanayilerinin Etkinlik Karşılaştırması Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 22(2). Çoban, O. (2007). Türk otomotiv sanayiinde endüstriyel verimlilik ve etkinlik.erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 29(29). Kabadayı, E. T. (2002). İşletmelerdeki üretim performans ölçütlerinin gelişimi, özellikleri ve sürekli iyileştirme ile ilişkisi. Tetik, S. (2003). İşletme Performansını Belirlemede Veri Zarflama Analizi.Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(2), Tekin, M., & Zerenler, M. (2005). Konya Otomotiv Yan Sanayiinin Rekabet Gücü Hakkında Bir Araştırma.

10 Ulucan, A. (2002). İSO 500 Şirketlerinin Etkinliklerinin Ölçülmesinde Veri Zarflama Analizi: Farklı Girdi Çıktı Bileşenleri ve Ölçeğe Göre Getiri Yaklaşımları ile Değerlendirmeler. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 57(02). Yaşar, O. (2009). Türk imalat sanayinde lokomotif bir sektör: demir çelik sanayi. Yaylalı, M., & Çalmaşur, G. (2014). Türk Otomotiv Endüstrisinde Maliyet ve Toplam Faktör Verimliliği. Journal of Graduate School of Social Sciences,18(3). Yıldız, A. (2007). İmalat sanayi şirketlerinin etkinliklerinin ölçülmesi. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(2), Frontier analiysis programı?