Ön Söz. Biliş alanındaki çalışmalar son on yılda büyük bir ilerleme göstermiştir. Ancak şu. xiii

Transkript

1 Ön Söz Biliş alanındaki çalışmalar son on yılda büyük bir ilerleme göstermiştir. Ancak şu ana kadar bu alandaki güncel çalışma bulgularını ve teorileri özetleyen bir çalışma kitabı ne yazık ki yoktur. Bu alana taze bir soluk getirmek için alandaki güncel çalışmalara göz attık ve günümüzdeki uygulamaları sizlere sunmaya karar verdik. Bu kitap, farklı iki temel özelliğe sahiptir. İlk olarak bilişsel araştırmalarda kaydedilen gelişmelerin büyük bir bölümü psikoloji ile ilgili konuların sinirbilim yöntemleri kullanılarak araştırıldığı bilişsel sinirbilim alanında kaydedilen gelişmelerden gelmektedir. Bu kitap sinirbilimi bilişsel bilim çalışmaları içine dâhil eden ilk ders kitabı olma özelliğindedir. Sadece sinirbilime ilişkin gerçekleri ve çalışma bulgularını bu alanla sınırlı bir bağlamda sunmak veya bilişsel psikoloji ve sinirbilimin literatüre katkılarını ayrı ayrı sıralamak yerine bilişsel psikolojideki önemli konuların aydınlatılmasında sinirbilim çalışmalarından elde edilen bulguları kullanmaktadır. Özellikle, bilişin nöral temellerini araştıran beyin görüntüleme çalışmaları, beyin hasarlı hastalar ile yapılan çalışmalar, tek bir hücreden alınan kayıtlar, elektriksel ve manyetik sinyal kayıtları ve farmakolojik ajanların biliş üzerindeki etkilerini araştıran çalışmalar taranmıştır. Bu verileri iki görevde kullanılan işlem ve temsillerin birbirinden farklı mı yoksa birbirinin aynı mı olduğunu tartışırken kullandık (ör. imgeleme ve algı). Ek olarak, bazı örneklerde sinirbilim çalışma bulgularını konuyu somutlaştırmak amacıyla kullandık. Örneğin kodlama gibi çok soyut bir kavramın nöral uygulamalarını tartışarak, yapılan çalışmaları bütün bir sistem olarak ele alarak somutlaştırmaya çalıştık. Diğer bazı örneklerde ise sinirbilim yöntemini eski bir soruya yeni bir bakış açısıyla cevap ararken kullandık (görsel-mekân ve görsel-obje bilgisi ile ilişkili bellek sistemleri). Ancak bu kitabın odağında sinirbilim yoktur. Bizler başından itibaren sinirbilim ile zenginleştirilmiş bir bilişsel psikoloji kitabı yazmayı hedefledik. İkinci olarak, bilişe bakış açısında yani bilişsel süreçlerin işin içine dâhil olduğu sıra ve bilişsel işlevi kapsayan konuları içeren paradigmalarda değişiklik yapılmıştır. Kitabın oluşturulma sürecinde elde edilen görüş birliğini, kitabın içeriğinin organizasyonunda kullandık. Daha önce bu alanda yazılmış olan kitapların büyük bölümünün içerik şeması 1950 lerin sonlarında Donald Broadbent tarafından oluşturulan çerçeveye göre şekillendirilmiştir. Bu bakış açısına göre, bilgi ilk olarak algısal olarak işlenmekte, daha sonra kısa süreli belleğe geçmekte, daha sonra da uzun süreli belleğe aktarılmaktadır. Eğer gerekli olursa bu sürecin ardından bilgi uzun süreli bellekten tekrar kısa xiii

2 xiv Ön Söz süreli belleğe geri çağrılabilmektedir. Ancak, bu bakış açısı uzun süredir bu alanda aktif olarak ürün veren araştırmacılar tarafından değiştirilmiştir. Örneğin, biz biliyoruz ki bir kişinin uyaranı tanıyabilmesi ve uyaranın o kişi için anlamlı olabilmesi için bilgi uzun süreli belleğe aktarılmalıdır. Aynı zamanda kısa süreli bellekteki bilginin de anlamlı olduğunu bilmekteyiz. Bu yüzden, kısa süreli belleğe ilişkin konular (içerik), çevresel diğer yollardan değil tipik olarak uzun süreli bellekten gelmelidir. Ayrıca kısa süreli bellek konsepti çalışma belleği konseptiyle yer değiştirmiştir. Ek olarak günümüzde bilgi işleme sürecinin düzenlenmesinde emosyon (duygu) ve dikkatin kilit rollerinin olduğunu anlamış bulunmaktayız. Bu sistemlerin sadece girdi sürecinde değil, çıktı (motor kontrol) sürecinde de önemli olduğunu bilmekteyiz. Bu kitaba uygun bir çerçeve oluşturmaya başladığımızda, bilişi açıklamanın yeni bir yoluna ihtiyaç olduğunu gördük. Bir öğrencinin hayatının iki dakikasını detaylı olarak yapılandırdık. Bir öğrenci parti verilen bir odanın kapısını açıp odaya girdiğinde karşısında etkileyici birini görürse neler olabileceğini tartıştık. Gerçek dünyada algı tartışması içinde algı, dikkat ve sonra uzun süreli bellekteki temsiller (girdiye yüklenen anlamın önemi) şeklinde bölümlere ihtiyaç olduğunu fark ettik. Açıklanan bilgilerin bazılarının tartışma kısmı (deliberate) sayesinde bilinç düzeyine çıktığını fark ettik. Bu gözlemler, ilk olarak bilginin uzun süreli belleğe kodlaması ve buradan geri çağırılmasına ilişkin bir bölüm hazırlamamız gerektiğini; daha sonrasında çalışma belleğine ilişkin bir bölüm oluşturmamız gerektiğini gösterdi. Peki insanlara, yiyeceklere, partiden yükselen bir müziğe verilecek emosyonel cevaplar neler olacaktı? Kitabın geleneksel bakış açısından başka bir farkı da bilişe ilişkin çalışmaların yer aldığı güncel bir kitabın merkezinde duygu üzerine yazılmış bir bölümün yer almasıdır. Dahası aktive olmuş bilgi, uzun süreli bellekte daha önce kodlanmış bilginin çalışma belleğine getirilmesi üzerine temellenmiştir. Eğer bir kişi karar verirken engellerle karşılaşılırsa, o kişinin aktif olarak problem çözme ve planlama işine girmesi gerekecektir. Belki birisi özel bir arkadaşı ile konuşmaya ihtiyaç duyacak, ancak diğerleri bu yolu kapatacaktır. Bu sebeple, yönetici işlevlerle ilgili bölümleri (diğer kitaplardan yeni bir yaklaşımla ), karar verme, problem çözme ve motor biliş ve uyarı (başka bir yenilikçi özellik) bölümlerini ekledik. Öğrenci nihayet bir arkadaşına ulaştığında onunla iletişim içine girer. Bu sebeple ele aldığımız bir diğer konu dil olmuştur. Başlangıç olarak kitabın tümü için organizasyon sırasını iki dakika içinde hızlıca bakılabilecek şekilde tasarladık. Ancak bu fikrin yansıması hiç de doğal olmadı ve tartışmalarımızda işler gözüken konuların kitap hayata geçtiğinde o kadar da iyi işlemeyeceğini gördük. Onun yerine bölümün ana konusuna uygun şekilde her bölümün farklı bir olay veya durum ile başlamasının daha uygun olacağına karar verdik. Bu kitabın amacı öğrencilere alanda bilinen belli başlı temel araştırmalar ile heyecan uyandıran yeni çalışma bulgularını birleştirerek sunmak ve alandaki kilit konulara öğrencilerin dikkatini çekmektir. Kitabın amacı her bir bölümde detaylı bir derleme oluşturmak değildir. Amacımız, kitabı günlük örneklerle zenginleştirerek, kitapta güncel benzeşimler ve çarpıcı analoglar kullanarak öğrencilerin en iyi şekilde öğrenmelerini sağlamaktır. Her bir bölüm içine Tartışma (Debate) başlığı ekleyerek alanın canlı yaşam elemanlarından oluştuğunu ve sürekli geliştiğini vurgulamak istedik. Daha Yakından İnceleyelim başlığı altında ise bir çalışmayı mercek altına aldık. Aynı zamanda öğrenme hedefleri, özet ve eleştirel düşünme soruları (Gözden Geçir ve Düşün) alt başlıklarını ve konularını kitaba dâhil ettik.

3 Ön Söz xv Bu kitabın alışık olmadığımız bir hikâyesi vardır. Daha başlangıçta, bizlerin yeni bilişsel psikolojinin her alanı için birer uzman olmadığımız gerçeğiyle yüzleşerek, alanlarının uzmanı olan farklı araştırmacılardan yardım almaya karar verdik. Ancak birbirinden bağımsız bölümleri düzenlenmekten öte bu alanda bir kitap yazmaya ihtiyaç olduğunun farkında olduğumuzdan katkıda bulunanlar ile karmaşık ve farklı bir sürecin içine girmiş olduk. İlk olarak her biriyle eş zamanlı olarak 2002 yılında New York ta bir araya gelerek her birine kendi bölümleriyle ilgili neler yapabileceklerine ilişkin kendi fikirlerimizi aktardık ve onlardan mevcut düşünce ve planlarımızda ne tür değişiklikler yapmamız gerektiğine dair fikir ve önerilerini geri dönüt olarak aldık. Daha sonra, uzmanlardan her bölüm için bir çerçeve oluşturmalarını istedik ve bu konu başlıkları üzerinde son düzenlemeleri yaptık (fazlalıkları eledik, kilit konuların dâhil edilmesine dikkat ettik, pedegoji konularında eklemeler yaptık). Ardından uzmanlar ilk paragrafları oluşturdular (EES ve SMK tarafından yazılan 1.ve 7. bölümler hariç). Daha sonra bölümleri revize ederek düzenledik ve bu kısımları editörümüz Nancy Brooks a gönderdik. Nancy bölümleri dikkatlice okuyarak, ona anlaşılır gelmeyen her noktayı açıklamamızı istedi. Ardından büyük ölçüde düzeltmeleri bitirerek kitabın tek bir dile sahip olması için pek çok düzenlemeler yaptı. Bu işlem ister istemez beraberinde pek çok soru oluşmasına yol açtı. Bu soruların bazılarını biz bazılarını uzmanlarımız cevapladılar. Bizler eleştirileri göz önünde bulundurarak en son revizyonları yaparken, Nancy yazının daha akıcı olması için son dokunuşlarda bulundu. Son olarak, birbirimizden bağımsız olarak yazının tutarlılığını ve bölümler arasında uyumu artırmak için bir savaş vererek bölümleri okuyup revize ettik. Bütün bu meşakkatli sürecin ardından, aşağıda ismi geçen, iş birliği içinde ilgili bölümleri oluşturduğumuz ekip arkadaşlarımıza çok teşekkür ederiz. İkinci Bölüm: Adriane E. Seiffert, Jeremy M. Wolfe ve Frank Tong Üçüncü Bölüm: Marlene Behrmann ve Joy Geng Dördüncü Bölüm: Lawrence W. Barsalou Beşinci Bölüm: Anthony D. Wagner Altıncı Bölüm: Todd S. Braver Sekizinci Bölüm: Elizabeth Phelps Dokuzuncu Bölüm: Reid Hastie ve Alan Sanfey Onuncu Bölüm: Kevin Dunbar ve Jonathan Fugelsang On Birinci Bölüm: Jean Decety ve Jessica Sommerville On İkinci Bölüm: Maryellen C. MacDonald Editörlerimiz Jayme Hefler, Susanna Lesan, Jessica Mosher ve özellikle olağanüstü bir editör olan Nancy Brooks a teşekkür etmek isteriz. Nancy, bu kitaptaki uyumu yakalamamızda en önemli kişidir. Bize düşüncelerimizi dile aktarış biçimimizdeki katkıları için Lera Boroditsky e teşekkür ederiz. Amy Blum Cole, Jennnifer Shephard, Julia Le Sage ve William Thompson a tüm önemli detaylarla ilgilendikleri için ve Shelley Creager projedeki etkin ve ustalıklı yönetimi için teşekkür ederiz. Son olarak, Prentice Hall deki tüm herkese bu karmaşık projeyi hayata geçirirken gösterdikleri sabır için teşekkür ederiz. Bizim açımızdan beklediğimize değdiğini düşündüğümüz bir iş çıktı; siz okuyucularımızın da bizim ile aynı fikirde olmasını umut ediyoruz. Edward E. Smith Stephen M. Kosslyn

4

5 Çeviri Editörünün Sunuşu En son gelişmelerin ışığında hazırlanmış bir Bilişsel Psikoloji kitabını Çeviri Grubu nun bir yıllık çalışması ile Türkçeye kazandırdık. Bu kitap, sinirbilimi bilişsel bilim çalışmaları içine dâhil eden ilk ders kitabı olma özelliğindedir. Kitabın yazarları, özellikle 1950 lerin sonlarında Donald Broadbent tarafından oluşturulan çerçeveye göre şekillendirilen bilişsel yaklaşımla yazılmış kitaplardan daha farklı bir yaklaşımla bilişsel sürecin incelenmesinin gerekli olduğu sonucuna varmışlardır. Her bölümün uzmanları ile birlikte alandaki son gelişmeler değerlendirilmiş, ve beş yıllık bir çalışmanın soncunda bu kitabı hazırlamışlardır. Bu kitapla en son gelişmelerin ışığında bilişsel işlemler hakkında en güncel bilgiler akademisyen ve öğrencilere sunulmaktadır. Bu kitabı Türkçeye kazandırma sürecinde pek çok idealist insanın katkısı oldu. Çeviri Grubu nun oluşturulmasında en büyük katkıyı Selgün Yüceil sağlamıştır. 3. Bölüm ün çevirisini de yapan Selgün Yüceil e katkılarından dolayı teşekkür ediyorum. İlk iki bölümü ve ön söz bölümünü çevirisini büyük bir özen ve titizlikle yapan Nakşidil Torun Yazıhan a; 4. ve 5. Bölüm ün çevirisini büyük bir özenle yapan değerli çalışma arkadaşım Pınar Kurt a; 6. Bölüm ü çok hızlı bir çalışma ile çeviren Nilgün Çepelioğullar a; 7. Bölüm ün çevirisini yapan Elmas Gülcan a; 8. Bölüm ü ABD de çalışmalarını sürdürürken tamamlayan ve bazı kavramlar konusunda görüş alışverişi yaptığım Hande Kaynak a; 9. Bölüm ün çevirisini yapan Hülya Can a; 10. Bölüm ün çevirisini akıcı bir üslupla yapan Gamze Cilbir Musayev e; son anda ekibe katılan ve 11. Bölüm ü çok hızlı ve akıcı bir üslupla çeviren Petek Akman a; 12. Bölüm ünün çevirisinde güzel bir çeviri üslubu ile katkı veren değerli meslektaşım Göklem Tekdemir Yurtdaş ve bu bölümün ikinci yarısını aynı özenle çeviren Munise Emek e; 9. Bölümü okuyarak gramer ve anlatım bozukluklarını düzelten edebiyat öğretmeni Özlem Özdemir e; kitabın tamamını başından sonuna kadar okuyan gramer ve anlatıma ilişkin düzeltmeler yapan edebiyat öğretmeni Yusuf E. Gönül e katkılarından dolay teşekkür ederim. xvii

6 xviii Çeviri Editörünün Sunuşu Ayıca Bilişsel Psikoloji kitabının yayın haklarının alınmasında ve çalışmanın her aşamasında verdiği destek için Genel Yayın yönetmeni Nevzat Argun a; kitabın yayın haklarının alınması sürecinde yayınevi ile yazışmaları sürdüren Timur Aydemir e; Yayın Kurulu Genel Sekreteri Sadık Küçükakman a; Genel Dağıtım Sorumlusu Volkan Kurt a; kitabın mizanpajını ve jenerik çalışmalarını başarıyla yapıp kitabın orijinal formundan daha güzel bir form hazırlayan Aras Çiftçi ye; son redaksiyonlarda değerli katkılar veren Naim Dilek ve Alper Tok a katkıları için teşekkür ederim. Kapak çalışmalarını ince bir estetik anlayışla yapan Sevgi Pınar Özen e, Kitabın basımını yapan Halil Yeşil ustaya katkıları için teşekkür ederim. Bu kitaptan edindiğiniz bilgilerle kendinizin ve diğer insanların bilişsel süreçlerini ve bilişsel işlemlemelerini, psikolojinin diğer konularını daha iyi anlayacağınıza; insanlara daha yararlı olabileceğinize inanıyorum. Yolunuz ve bilişleriniz aydınlık olsun. Çeviri Editörü Muzaffer Şahin PhD