International Participation Symposium. Uluslararası Katılımlı Sempozyum. ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER

Transkript

1 A ı ÇJNDO~Z MAYIS ~RSİTESİ. O) ILAHIYAT FAKULTESI International Participation Symposium Uluslararası Katılımlı Sempozyum ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER HADITH TRADITION AND DARUL-HADITH INSTITUTIONS IN ANATOLlA 30 Nisan- 1 Mayıs April-1 May 2011 editörleri editors Muhittin DÜZENLİ Samsun2011 IÇANKIR1 BELEDİYESİ

2 ElifERDEM* A ANADOLU'DAKI DARUL-HADISLERIN MAHİYETİ Müslümanların dini en güzel şekilde öğrenme ve yaşama isteklerinin yanı sıra Hz. Peygambere duyulan sevgi ve saygı, İslam eğitim tarihinde hadis öğrenimine her zaman ayrı bir önem vermeyi beraberinde getirmiştir. Bu nedenle özel olarak hadis öğretimine tahsis edilen kurumlar olan dfuiil.hadisler, ilk kurulduklan dönemlerden itibaren rağbet görmüş ve İslam dünyasında şöhret kazanmışlardır. Selçuklular zamanında Dınıaşk, Kahire ve Bağdat gibi meşhur kültür merkezlerinde dfuiil.hadislerin yaygınlaşmaya başladığı dönemde yine bir Selçuklu atabeyi tarafından Çankın Dfuiil.hadisi'nin kurulması, Anadolu'da da bu durumun farklı olmadığını göstermektedir. Çankırı'da başlayan dfuiil.hadis geleneği sonraki dönemlerde de devam etmiş; devletlerin ve yönetimlerin değişmesine rağmen dfuiil.hadislere verilen önem değişmemiştir. Tarih boyu, Anadolu'nun her bir yanında dini eğitim veren medreselerin yanı sıra dariiihadislerin de kurulması, özellikle Osmanlı'nın en sıkıntılı dönemlerinde bu kurumların tesisine daha da özen gösterilmiş olması Anadolu'da dfuiilhadislere atfedilen değeri gösteren önemli ölçüderdir. Anadolu'da kurulan dfuiil.hadisler üzerine yapılan çalışmalar genellikle, birçoğu giinümüze kadar gelmiş olan bu müesseselerin mimari açıdan tanıtımı ve sanatsal değerinin incelenmesi şeklinde olmuş; bunun dışında dfuiil.hadislerin Anadolu'da ilk defa ne zaman ortaya çıktığı; hangi dönemlerde, nerelerde ve kimler tarafından kurulduğu, bu kurumlarda ders veren müderrislerin kimler olduğu ve bu müesseselerin eğitim tarihindeki yeri gibi konular ele alınmıştır. Ancak Anadolu'daki darülhadisleri gerekti- 175 Diyanet İşleri Başkanlığı.

3 ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER 176 ği gibi tanımak, bu kurumlar hakkında zihinlerdeki bilgileri nedeştirrnek ve dolayısıyla tarihi değerlerini hakkıyla ortaya koymak açısından söz konusu müesseselerin mahiyetini ve eğitim sistemindeki yerini gözler önüne serrnek son derece önemlidir. Bu doğrultuda tebliğimizde, kaynaklarda yer. aian bilgiler nisbetinde, Anadolu'daki darujlıadislerin genel özellikleri açıklanarak bu kurumların idari ve mali işleyişi hakkında bilgi verilecek; darujlıadislerin nasıl bir kadrodan müteşekkil oiduğu, medrese sistemindeki yeri ve millredatı üzerinde durulacaktır. Anadolu,daki DdrüUıadislerin Genel Özellikleri: Anadolu'da kurulan daruıiıadisler, genellikle, diğer medreseler gibi bir dershane ve etrafına tesis edilen çeşitli sayılardaki talebe odalarından* oluşmuştur. Ancak İslam dünyasında ilk kurulan darujlıadislerden Urviyye DaruJlıadisi gibi Anadolu'da da Van, Diyarbakır, Bor, Kayseriye örneklerinde görüldüğü üzere, müstakil binası olmayan, bu nedenle camilerde eğitim yapan daruıiıadisler de var olmuştur. 1 İlk döneınlerde daha çok camiierin yanı başında kurulan daruıiıadislerin 2, özellikle Süleymaniye Medreseleri'nden sonra külliyeler bünyesinde mihver eğitim müessesesi şeklinde yer almış oldukları ve çoğunlukla dfuülkurra ve hankahlarla birlikte bina edildiği görülmektedir. 3 Genel medreseler gibi daruıiıadislerin finans kaynaklarını da vakıf kuruınları oluşturmuş, bu müesseselerin işleyişine dair bilgiler vaktiyelerinde açıklanmıştır. Kurucular (vakıf) medreseyi hangi amaçla kurduklarını ve medreselerin hangi kurallara göre işlemesi gerektiğini vaktiyelerde belirtmişerdir. Örneğin Süleymaniye Vaktiyesi'nde daruıiıadis bölümü için "ehddfs-i Nebeviyye ve ahbar-ı Mustafaviyye naklolunmak için bina olunan darülhadis" ifadesi kullanılmıştır. Vaktiyelerde, kurulan medreseye gelir kaynağı olacak mülkler, medresede görev yapacak kimseler, öğrenciler ve medresenin her bir üyesine ödenecek maaşlar ayrıntılı olarak zikredilmiştir. Hatta bazı vaktiyelerde daha özel şartların da yer aldığı görülmektedir. Örneğin Edirne DaruJlıadisi'nin vaktiyesinde müderrisin şer'i iliınler ve edebi fenleri öğretmesi, felsefi iliınlerle uğraşmaması şart koşulmuş, medresede otuz hafız bulunması ve bunların her birinin günde bir cüz okuması istenmiştir. Ayrıca ilim ehlinden on dört kişinin her sabah beşer bin tehlil getirmesi (toplam yetmiş bin tehlil) ve sevahım vakıfa göndermesi bek-, Örneğin Ataullah Dilıülhadisi'nde yedi (Cahit Baltacı, XV ve XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 1976, ss ), Süleymaniye Dilıülhadisi'nde on dokuz talebe odası mevcuttu (İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, 'TTK, Ankara 1965, s. 33). 1 Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkikler, AÜİF Yay., İstanbul 1959, s. lll. 2 Bkz: Mustafa Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1984, ss Ali Yardım, "Dilıülhadis", DİA, İstanbul 1993, VIII, s ULUSLARASI KATIUMU SEMPOlYUM ÇANKIRI30 NiSAN- 1 MAYIS

4 lenmi tir. Medreseye fıkıh, hadis ve tefsir alanlannda bazı kitaplarm vakfedildiği belirtilerek burılann bir listesi vakfiyenin sonuna eklenmi tir. 4 Darülhadisler ve genel olarak medreselerin idari ve.mali i leyi i tamamıyla vakıf kurallan içinde sürdürülmesine kar ın, toplumun eğitimi söz konusu olduğundan devletin her zaman sıkı denetimi olmu tur. Bütün medreseler önceleri kazaskere bağlı ikeı:ı XVI. yüzyıl sonlanndan itibaren yüksek dereceliler eyhülislama verilmi, diğerleri ise kazaskerlerde kalmı tır. 5 Anadolu'da kurulduğu bildirilen bazı darülhadisler günümüze ula amaffil olsa da pek çoğu günümüzde de mevcudiyetini korumaktadır. Bunlardan bir kısmı harabeye dönü mü, Il. Bayezid devrinde Amasya'da kurulan Abdullah Pa a Diirülhadisi gibi bazı diirülhadisler ise orijinal yapısı ve kitabesiyle ayakta durabilmi tir. Günümüze ula an bazı diirülhadislerin çe itli amaçlarla kullanılageldiği de vakidir. Örneğin Sultan II. Selim tarafından Edirne'de in a ettirilen Selimiye Diirülhadisi, Kültür ve Turizm Bakanlığı'na bağlı Türk ve İslam Eserleri Müzesi olarak, Mimar Sinan'ın eserlerinden olan Şemsi Pa a Diirülhadisi ise kütüphane olarak varlığını sürdürmektedir. 6 Dtirülhadislerin Kadrosu: 177 Diirülhadislerin kadrosunu genel eğitim veren medreseler hakkında kaydedilen bilgilere göre açıklamak yerinde olacaktır. Zira bu hususta kaynaklarda diirülhadisler hakkında aynca bilgi verilememesi, medrese sisteminin bir parçası olan bu kurumlarm aynı çerçevede değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bununla birlikte verilen örnekler diirülhadislerden seçilmi, aynca diirülhadislere has olduğu tesbit edilen özellikler de gerekli yerlerde zikredilıni tir. Medreselerin kadrosunu, genel olarak, eğitim faaliyetlerini sürdüren müderris ve talebeler, yöneticiler ve hizmetiher olu turınaktadır. Büyüklüğüne göre her medresede farklı sayıda öğrenci yer alrnı, yönetim ve hizmet kadrolanndaki elemanlar da medreseden medreseye deği iklik arz etıni tir. Medreselerin kanunnamesi niteliğindeki vakfiyelerde bu eğitim kurumlannda yer alınası gereken ki iler açıklanarak her birine verilecek maa lar kaydedilmi tir. Örneğin Edirne Diirülhadis vakfiyesinde, medresede takva sahibi temiz bir müderris, salih ve zeki bir muid, eriata saygılı talebeler, vakit namazlarını cemaatle kıldıracak bir imam, bir müezzin, medresenin kapısını tutacak, odalarm tamire muhtaç taraflanyla uğra acak ve 4 Bkz. Bilge, ss (Edirne Damlhadis Vakfiyesi). 5 Mehmet İpşirli, "Medrese", DİA, Ankara 2003, XXVIII, s Yardım, DİA, ss ULUSLARASI KATILIM Ll SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NiSAN- 1 MAYIS

5 ANADOLU'DA HADIS GELENEGI VE DARU'L-HADiSLER diğer işlere bakacak iki kayyim, aynca her gün için birer cüz okuyacak otuz hafız bulunması öngörülmüş, ilim ehlinden on dört kişinin her sabah medreseye gelip toplam yetmiş bin kere tehlil getirmeleri istenmiştir. Söz konusu kişilerin her birine verilecek maaşlar da ayn ayn belirtilmiştir. 7 Konya İnce Minareli Medrese'nin vakfiyesinde ise rnütevelli, nakib (vazife Iilen rnurakebe eden kişi), iki rnu!d, mimar, tahsildar (dl.bi), imam, rnüezzin, femlş ve katibin maaşlan konu edilmiş, s ancak 1584 tarihli Kararnan iline ait Evkaf defterinde bu görevlilerin yanı sıra bir de ''hatip"ten bahsedilrniştir. Hatibin ihtiyaç üzerine sonradan görevlenetirildiği düşünillrnüştür.9 Bu görevlilerin dışında, Selçuklu medreselerinde vazifeli rnuterned, noktacı, lımız-ı kütüb (kütüphaneci), bevvab (kapıcı), ferraş (ternizlikçi), kennas-ı hela (tuvalet ternizleyicisi), siraci (kandilci) gibi pek çok kimsenin bulunduğu bildirilmiştir. 10 Aynca Bağdat'taki darülhadislerde kariü'l-hadis isimli rnüderris yardımcılanndan söz edilmiş 11, ancak Anadolu'daki medreselerde böyle bir bilgiye rastlanrnarnıştır. Genel medreseler gibi damlhadislerin de temel üyelerinin rnüderrisler ve talebeler olduğu, yönetim ve hizmetle ilgili görevlerde bulunan diğer 178 kişilerin, her medresenin kendi ihtiyaçlan doğrultusunda ve mali durumlan nisbetinde değiştiği anlaşılmaktadır. Nitekim çoğu rnedresede rnütevelliyle rnüderrisin aynı kişi olduğu, bazı medreselerde ise vakıf nazırlığı, medrese binalannın onanrnıyla ilgili işleri yürütme, toplanan gelirlerin tasarrufu gibi vazifelerin de rnüderrise verildiği görülınektedir. 12 Medrese üyeleri hakkındaki bu bilgilerden sonra rnedreselerin asli üyeleri olan rnüderrisler ve talebeler hakkında aynntılı bilgilere geçilebilir: Müderris: Müderrisler, İslam eğitim öğretim geleneğinin bir uzantısı olarak, Anadolu'daki tedrisat faaliyetlerinin temel noktasını oluşturmuştur. Zira talebelerin icazetnarnelerinde hangi rnedresede okuduklan değil, hangi hocadan ne tür dersleri ve kitaplan okuduklan kaydedilmiştir. 13 Müderris silsilesinin niteliği, icazetnarnelerin değerini belirlernede temel ölçüt ol- 7 Bilge, ss Yaşar Erdemir, İnce Minareli Medrese, TC Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2007, s A.g.e, Şerife Özkan, "Medrese Tabirinin İlk Defa Ortaya Çıkışı, Selçuklular Zamanında Medreselerin KurulU Sebepleri ve Medrese Eğitimi", danş: Yard. Do. Zeki Atçeken, Yüksek lisans tezi, Konya 2007, s Sami es-sak:kar, "Muid", DİA, İstanbul 2006, XXX, ss Bilge, s İpşirli, "Medrese", DİA, s ULUSLARASI KATIUMU SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NISAN -1 MAYIS

6 muştur. Ayrıca müderrislerin kıderni, ileride de ifade edileceği üzere, bulunduklan medresenin derecesini de etkilemiştir. Müderrisler medreseterin yegane sorumlusu kabul edilmiş, özellikle az gelirli medreselerde mütevelli görevini de yürütmüşlerdir. Talebelerin onlann çalışmalan gördüğü derslerin deftere kaydını yapmanın yanı sıra, nı, medresedeki inzibatı ve gündelik hayatı takip etmek de müderrisin görevlerindendi. 14 Bütün bu özelliklerinden dolayı müderrisler her zaman medreseterin en önemli üyeleri olmuş ve Anadolu'da kurulan medreseterin vakfiyelerinde belirtilen maaşlar içerisinde en büyük pay daima onlara aynlmıştır. 15 Aynca toplum içerisinde de müderrisler daima seçkin ve saygın bir konumda olınuşlardır. Külliye halinde olanlar hariç, Anadolu medreselerinde genellikle tek müderris yer almış, atanacak olan müderrislerin niteliği vakfiyelerinde açıklanmıştır. Damlhadislerden örnek verilecek olursa; Edirne Damlhadis vakfiyesinde "Medresede takva sahibi, terniz bir müderris olacak, bu müderris şer'! ilimleri hakkıyla bilecek, nakli müşkilleri yenıneye ve şüpheleri gidermeye kadir olacaktır." ibaresi bulunmaktadır. 16 Süleymaniye vakfiyesine göre ise Dfuiillıadis müderrisi hem ilim hem de kıdem bakımından diğer müderrislerden üstün, muttaki, ilmiyle amel eden, üstün ahlaklı ve 179 faziletli olup kişiliğini zedeleyecek her türlü hal ve hareketten uzak olmalıydı. 17 Bazı vakfiyelerde yalnızca hak eden kimsenin müderris olabileceği belirtilmişken bazılarında ise müderrislerin okutaeağı dersler ve mensup olduğu mezhep hususunda da birtakım şartlarm ileri sürüldüğü görülmektediry Müderris adayı olınak için medreseden mezun olup icazet almış olma şartı aranmıştır. Müderrislerin seçiminde icazetlerin niteliği, adayların kişiliği ve ilmi liyakati etkili olmuştur. Osmanlı sisteminde mezun olan talebeler için millazernet sistemi takip edilmiştir. Bu sisteme göre mezun olan kişi kazasker defterine kayıt yaptım, sırası gelince en düşük seviyeli medresede görev alır ve zaman içerisinde yükselebilirdi. Ellili medreselerden sonra daha üst seviyedeki medreselere (Salın) geçmesi için ise imtihana girmesi gerekirdi. 19 Selçuklular döneminde müderrisler Dlvfuı-ı Vezaret'ten çıkan ve Nizamülınülk'ün imzasını taşıyan bir menşurla, daha sonralan ise bizzat sulı; A.g.y. 15 Bilge, s A.g.e, Selahattin Yıldının, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri (Hicrf VII-IX. asır), Doktora Tezi, İstanbul 1994, s Mehmet İpşirli, "Müderris" maddesi, DİA, İstanbul 2006, XXXI, s. 468; Bilge, s İpşirli, "Müderris", DİA, s ULUSlARASI KATILIM U SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NISAN -1 MAYIS

7 ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER 180 tanların ve halifelerin tevkii ile de tayin edilmişlerdir. 20 Osmanhlarda başlangıçta müderrisi, medresenin kurucusu tayin etmekteyken 21 XVI. asrın sonlarına kadar müderris tayinleri kazaskerlerin teklifiyle yapılnuş, bu d9nemden sonra ise eliili ve daha üst seviyedeki müderrislerin tayinleri Şeyhülislanun teklifi ve sadrazarnın padişaha arzı ile gerçekleşmiştir. 22 Müderrisler, meslek hayatlannın ilerleyen yıllannda genellikle derecelerine uygun olarak, Osmanlı ilmiye teşkilatının diğer salıalarmı oluşturan müftülüklere veya kadılıklara geçmişlerdir. Özellikle yüksek dereceli müderrislerden bir kısmının her yıl muadili yüksek kaza vazifelerine mecburi tayinleri yapılnuş, böylece öğretim mesleğinde derinleşmiş ve nazari bilgiye sahip bilim adanılarından tatbikat alanında da yararlanmak mümkün olmuştur. Aynı zamanda bu uygulama, öğretim kadrolannın sürekli olarak yenilenmesine ve gençleşmesine de katkı sağlanuştır. 23 Taleb eler: Her medresedemevcut öğrenci sayısı birbirinden farklı olmakla birlikte Selçuklu ve Anadolu Selçuklu medreselerindeki öğrenci sayısının yirmi ile kırk arasında değiştiği, Osmanlı döneminde ise en büyük medresede dahi bir öğretmene yirmiden fazla öğrenci düşmediği ifade edilmiştir. 24 Genel eğitim sisteminde sıbyan mektebinden sonra, günümüzde orta ve yüksek dereceli eğitim veren kurunılara tekabül eden medreseler içerisinde yer alan dfuiilhadislere talebe olabilmek için umumi medreseleri ikmal etmek gerektiği ifade edilmiştir. 25 Ancak anlaşıldığı kadarıyla, tüm medreseleri ikmalden ziyade öğrencilerin bu kurunılarda okuyacak seviyeye gelmiş olmaları önemli olmuştur. Zira ileride görüleceği üzere her darülhadisi yüksek ihtisas seviyesinde değerlendirmek mümkün değildir. Tüm medreseleri tamamladıktan sonra dfuiilhadise geçmek, ancak Süleymaniye Dfırülhadisi'ndeki talebeler için söz konusu olabilir. Medreselerde öğrencilerin kalacağı odalar (hücre) tayin edilmiş, yiyecek ve içecek ihtiyaçları karşılannuş ve kendilerine burslar verilerek geçim kaygısından kurtulmalan sağlanmış, böylece talebelerin ilme yoğunlaşma- 20 Nebi Bozkurt, "Müdenis", DİA, İstanbul 2006, XXXI, s Bilge, s İpşirli, "Müdenis", DİA, 468. Müdenisler içerisinde dil.riilhadis müderrislerinin yerine daha sonra değinilecektir. 23 Ersoy Taşdemirci, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Medreseler'', Erdyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1989, sayı:3, s Ayşe Zişan Furat, XV. Ve XVI: Yüzyıllarda Fatih ve Süleymaniye Medreseleri'nde Verilen Din Eğitiminin Karşılaştırmalı Bir incelemesi, danş: Prof. Dr. Fahri Kayadibi, İstanbul 2004, s. 25 Balta cı, s ULUSlARASI KATILIMLI SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NISAN -1 MAYIS

8 lan mümkün Ialınmıştır. Aynca çevredeki hayırseverlerin talebelere yiyecek, giyecek ve yakacak yardınunda bulunduklan da bildirilmiştir. 26 Mul.d: Müderrisin dersinden sonra dersi tekrar eden, böylece kapalı kalan yerlerin anlaşılmasına, konunun pekişınesine yardımcı olan ve talebelerin gözetimiyle ilgilenen kişilerdir. Aynca pek çok medresede (muhtemelen aynca imam tayin edilmeyen yerlerde) talebelere cemaatle namaz laldırma görevi de millde verilmiştir. 27 Müderris ile talebe arası bir mevkide olan (asistan da denebilir) muidler, ileri seviyedeki başarılı öğrenciler arasından seçilirdi. Nizarniye Medreseleri ile başladığı öne sürülen milldliğin Eyyfibiler Dönemi'nde önemli bir mevki haline geldiği ve Osmanlılarda böylece devam ettiği görülmektedir. Vakfiyelerde mu!dlere aynca maaş tahsis edilnıiş, muidler müderris adayı olarak itibar görmüşlerdir. Müderrisler yüksek dereceli medreselerin milldleri arasından seçilmiş; vefat eden, görevi değişen veya başka bir medreseye tayin edilen müderrisin, ellerinde beratlan bulunan muidinin mülazemete kaydedileceği kanunnamelerde belirtilmiştir. 28 Dô.rülhadislerin Medrese Sistemindeki Yeri: OsmanWann kuruluş döneminde medrese yapınuna önem verilmekle birlikte, ki bu dönemde ( ) seksen dört medresenin yapılmış olduğu kaydedilmektedir 29, bu medreseterin çok sistemli bir yapıda olduğunu söylenemez. Ancak genel itibariyle başkentlerdeki medreselerin diğerlerine göre daha yüksek dereceli kabul edildiği anlaşılmaktadır. Örneğin ilk bir buçuk asırda önce İznik medresesi en yüksek derecede sayılırken, Çelebi Mehmed'in Bursa'da yaptırdığı "Bursa Sultaniyesi" diye arnlan Yeşil Medrese" onun yerini almıştır. Dönernindeki en yüksek ilimierin tahsil edildiği bir medrese olduğu ifade edilen bu medrese çok uzun yıllar. önemini kaybetınemiş olsa da 30 IL Murat zamarnnda başkent Edirne'de kurulan medrese ve Darülhadis mevcut tüm medreselerden üstün tutulmuştur31. Edirne Darülhadisi, Fatih döneminde Salın-ı Sernan Medreseleri yapılıncaya dek ( ) en yüksek Osmanlı medresesi kabul edilrniştir Kuruluş döneminde şekillenmeye başlayan Osmanlı ilmiye teşkilatı, Fatih Sultan Mehmed zamanında sistemli hale getirilmiştir. Buna göre 26 İpşirli, "Medrese", DİA, s Bilge, ss ; es-sakkar, DİA, s B A.g.y. 29 İpşirli, "Medrese", DİA, s Bilge, s Uzunçarşılı, ss İpşirli, "Medrese", DİA, s ULUSLARASI KATILIM U SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NiSAN -1 MAYIS

9 ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER Osmanlı sınırlan içerisindeki tüm rnedreseler; kuruculannın statüsü, kuruluş tarihleri, rnüderrislere ödenen maaşlar dikkate alınarak bir sınıflamaya tabi tutulmuştur. Fatih'in İstanbul'da kurduğu Salın-ı Sernan medreseleri bu sınıflarm üstünde yer almış, Ayasofya medresesi ise en üst seviyedeki medrese kabul edilmiştir. Salın-ı Sernan'dan terfi eden rnüderris Ayasafya'ya verilmiştir. 33 Bu sisternde medreseler şu şekilde sıralanmıştır: - Haşiye-i Tecrid 1 Vırmili (rnüderrisinin yevrniyesi akçe olan rnedreseler) - Miftah (rnüderrisinin yevrniyesi akçe olan rnedreseler) - Kırklı (rnüderrisinin :yevrniyesi 40 akçe olan rnedreseler) - Hariç eliili (rnüderrisinin yevrniyesi 40 akçe olan rnedreseler) Dahil eliili (Mı1sıla-i Salın) - Salın-ı Sernan - Ayasofya (Altrnışlı medrese) Kırklı ve Hariç eliili medreseler Osmanlılardan önceki Anadolu Selçuklularının ve Anadolu beyliklerinin hükümdarlan ile onlann ailelerinin, vezirlerin, sancak beylerinin ve diğer yöneticilerin yaptınlıklan rnedreselerdir. Dahil medreseleri ise Osmanlı padişahlan, şehzade valideleri, padişah kızlan ve şehzadelerin yaptırdıklcin rnedreselerdir. Dahil medreselerinden sonra Salın-ı Sernan'a geçildiği için bu rnedreselere "Sahn'a götüren" manasında "Mı1sıla-i Salın" ya da Tetirnıne medreseleri de denrniştir. 34 Bu sisteme göre eğitim görecek öğrenciler, yeterli derecede sarf ve nahiv, rnuhtasarat adı verilen başlangıç dersleri, mantık, kelarn ve rneani gördükten sonra Haşiye-i Tecrid medresesine başlar. 35 Öğrenci bu medresed e birer ay süreyle farklı hocalardan dersler alır ve bir hocadan aldığı 33 Uzunçarşılı, ss Uzunçarşılı 9, Medrese derecelendirmelerinde müderris maaşlan da bir ölçüt olarak kabul edilmesine rağmen bazı durumlarda, atanan müderrislere, k;ariyerlerine göre medresenin asıl derecesini yansıtmayan maaşlar verildiği görülmektedir. Ancak bu durumlar genel olarak belirli müderrisler için söz konusu olmuş, medresenin mutlak statüsünü değiştirmemiştir. Örneğin; müderrisine günlük elli akçe verilen Edirne Dfuülhadisi'ne II. Bayezit, Sinan Paşa'yı yüz akçe yevmiye ile atamış, ancak medresede ondan başka kimseye bu yevmiye verilmemiştir. 34 II. Selim'in hocası Birgivi Mehmed Efendi adına kurulan Ataullah Dfuülhadisi'ne ise altmış akçe alan Birgivi'den sonra kırldı bir medreseden gelen Mütevelli Mehmed Paşa tayin edilmiş, kendisine elli akçe yevmiye verilmesi uygun göriilmüştür. Bir süre sonra, medresenin asıl seviyesine uygun olarak altmış akçe yevmiye almaya başlamıştır İpşirli, "Medrese", DİA, 329. ULUSLARASI KATILI MU SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NiSAN -1 MAYIS

10 dersi başanyla tamamlamadan diğerine geçemez. Bu şekilde bir yılda haşiye-i tecrid medreselerinden mezun olup bir üst seviyeye, yani Miftah medreselerine geçer. Burada da her dersi konu konu işleyerek iki ayda bitirmek suretiyle bir yıl sonra Kırldı Medreselere geçmeye hak kazanır. Bu şekilde her kademedeki dersleri tamamladığı takdirde bir üst hasarnağa çıkarak mezun olur. 36 Bu sisternin bozulmadan düzenli bir şekilde işlemesine özen gösterilmiş, kanunlarda ve yayınlanan fermanlarda konunun önemine dikkat çekilmiştir. Örneğin Hezarfen Hüseyin Efendi'nin Telhfsü'l Beyan'ında öğrencilerin her bir basarnaktaki dersleri sırasıyla tarnamlamadan diğerine geçrnernesi gerektiği üzerinde durulrnuş; öğrencilerin her bir hocadan hangi dersleri ne kadar gördüğünü gösteren bir belge (ternessük) alınası şart koşularak bu belgeyi taşımayaniann yeni bir medreseye kabul edilmerneleri istenmiştir. 37 arz etmemiş, Medrese eğitimini tamamlayıp mezun olan bir öğrenci (mülazım), millazernet usulüne göre sırası geldiğinde en düşük rnaaşlı olan Başiye-i Tecrid medreselerinden birine atanır, terfisi söz konusu olduğunda bir üst dereceli medreseye geçebilirdi. 38 Medreselerle rnüderrislerin kı demi arasında her zaman doğrudan bir ilişki var olmuş, genel sisternde her rnüderris kendi seviyesinin gerektirdiği medreseye atanrnaktaysa da bazen mü dertisierin farklı statülerdeki rnedreselere görevlendirildiği olmuştur. Bu dururndaki medresenin derecesi, atanan rnüderrisin kıdemi nisbetinde aldığı maaşa göre değişikliğe uğrarnıştır. Ancak bu değişiklikler süreklilik medreseler bir müddet sonra eski derecelerine dönmüşlerdir: Medreselerin her bir derecesinden kadılığa geçrnek mümkün olmakla birlikte bu tayinler de kendi seviyeleri nispetinde olabiliyordu. Örneğin yirmi ve otuz akçeli rnedreselerin rnüderrisleri ilçe kadılıklanna, ellili medreselerin rnüderrisleri sancak kadılıklanna, Salın rnüderrisleri ve üstündekiler "rnevleviyet'' denen Şam, Halep, Mısır gibi büyük eyaletlerin kadılıklarına getiriliyordu. 39 Kanuni Sultan Süleyman zamanında (XVI. yy) Süleymaniye Medreseleri'nin kurulmasıyla yeni düzenlemelerle daha geniş bir sınıflandırma yoluna gidilmiş ve bu sistem Osmanlı'nın sonuna kadar devarn etmiştir. Buna göre daha düşük seviyedeki medreselerde değişiklik söz konusu olmazken hariç ve dahil medreseleri kendi içlerinde ikişer kaderneye aynlrnış, dahil medreselerinden sonra ise şöyle bir sınıflama yapılmıştır: İbtidai Hariç, Hareket-i Hariç, İbtida-i Dahil, Hareket-i Dahil, Mı1sıla-i Salın, 36 Uzunçarşılı, ss Uzunçarşılı, s A.g.e, 55. bkz. 34. dipnot. 39 A.g.e, ULUSLARASI KATILIM ll SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NiSAN- 1 MAYIS

11 ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER 184 Salın-ı Seman, İbtidai Altmışlı, Hareket-i Altmışlı, Musıla-i Süleymaniye, Hamise-i Süleymaniye, Süleymaniye, Damlhadis-i Süleymaniye 40 Bu yeni derecelendirmeyle Salın müderrisliği eski konumunu yitirmiş, damlhadis müderrisliği müderrisliğin zirvesini teşkil etmiştir. Nitekim bu yeni sisteıllin getirilmesinden sonra Salın müderrisleri büyük şehirlerin kadılıklarına getirilirken, Süleymaniye ve damlhadis derecelerindeki müderrisler için İstanbul kadılığı ile Anadolu ve Rumeli kazaskerliğine geçmek, oradan da şeyhülislamlığa yükselrnek mümkündü. 41 Süleymaniye Dfuülhadisi'nin medreseler içerisinde çok farklı bir konuma yerleştirildiği görülmektedir. Öğretim üyeliği derecelerinin en yükseğini temsil eden bu medresenin müderrisliğine bilhassa hadis ilminde en üst seviyede olanlar, rivayet ve dirayet ilmini en iyi bilenler tayin edilir ve kendilerine en yüksek maaşlar verilirdi. Mahrec mevleviyetleri denilen Kudüs, Halep gibi büyük vilayetlerin kadılıklarına Süleymaniye Damlhadis müdertisi getirilir, ancak o istemezse bu görev, diğer Süleymaniye müderrislerine teklif edilirdi. 42 Böylece müderrislerin en kıdemlisi kabul edilen Darülhadis müderrisi, protokolde diğerlerinden önce gelmekte, Perşembe günleri şeyhülislamla yapılan toplantılarda.da müderrislere başkanlık etmekteydi. 43 Selçuklular devrinde kurulan Konya İnce Minareli Medrese ve II. Murad'ın kurduğu Edirne Darülhadis Medresesi gibi bazı damlhadislerin dönemlerine göre yüksek ihtisas seviyesinde olduğu bilinen bir husustur. Kuruluşundan itibaren en yüksek tahsil merkezi kabul edilen Süleymaniye Damlhadisi ise hiçbir medreseyle kıyaslanamayacak değere sahip olmuş, bu medresenin müderrisliği başlı başına bir derece gibi görülmüştür. Ancak söz konusu darülhadislerden hareketle Anadolu'daki bütün darülhadislerin aynı seviyede değerlendirilmesi, sadece bu medreseye has olan bazı hususlann genele şamil kılınması ve böylece tüm damlhadislerin yüksek ihtisas müesseseleri olduğunun düşünülmesi doğru değildir. Damlhadislerin derecelerinin müderrislerine göre değiştiği hesaba katılacak olursa Anadolu'da kurulmuş medreseler arasında her kademeden darülhadisin var olduğu söylenebilir. 44 Süleymaniye Damlhadisi'nin kurulmasından sonra da belirli bir seviyede eğitim alan öğrenciler için "meslek okulu" denilebilecek 45 olan darülhadislerde ibtida-i hariç kademesinden başlamak 40 İpşirli, "Medrese", DİA, s A.g.e, Uzunçarşılı, s Yıldınm, s Nitekim XVI. Yüzyılda İstanbul'daki Cafer Paşa Medresesi eliili (Balta cı, ss ) derecedeyken Hakaniye Darülhadis müderrisi Mustafa Bey'e günlük yüz akçe verilmekteydi (Baltacı, s. 593), Papasoğlu Damlhadisi'nin vakfiyesine göre ise müderrise günlük yalruzca on akçe verilmesi şart koşulmuştu (Baltacı, s. 597). 45 A.g.e, s ULUSLARASI KATILIMLI SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NiSAN -1 MAYIS

12 suretiyle her kademedeki müderrislerin ders verdiği görülmekte, dolayısıyla farklı statülerde damlhadislerin mevcut olduğu anla ılmaktadır. 46 Darilihadislerin medrese sistemindeki konumunu gördükten sonra bu medreselerde okutulan derslerin niteliği hakkında bilgi vermek, darülhadislerin malıiyerini kavramak açısından tamanılayıa olacaktır. Ddrülhadislerin Müfredatı: Anadolu'da kurulan damlhadislerde okutulan dersler ve eserler hakkında bugüne kadar yapılan çalı malar, kaynaklann bu konuyu açıkça gözler önüne sermekte oldukça yetersiz olduğunu göstermektedir. 47 Ancak eldeki bilgilerden bazı mütalaalara ula ılabilmektedir. Darülhadisler için yapılan genel tanınılamalara göre bu kurunllarda hadis ve hadise dair ilinller öğretilmektedir. Ancak hangi hadis ilinılerinin hangi kaynaklar doğrultusunda işlendiği konusu yeterince açıklanrnamaktadır. Bilindiği üzere Anadolu'da hadis öğretimi yalnızca darülhadislere mahsus olmayıp medrese, cami gibi diğer eğitim kurumlannda da hadis dersleri verilmekteydi. Hatta diğer medreselerde bir hadis kürsüsünün kurulması yaygın bir gelenek haline gelmi tir. 48 Damlhadisler dı ındaki hadis öğretiminde hangi ders ve eserlerin okunduğunu görmek, özel ola- 185 rak hadis ilinılerini öğretmek adına kurulan bu müesselerin mürredatı konusunda aydınlatıa olacaktır. Yapılan tespitiere göre Osmanlı medreselerinde hadis ilmine dair okutulan eserler şunlardır: Hadis usıllü: İbn Salalı eş-şehrizı1ri'nin (ö.l245) ınumu Hadis'i (İbn Salah Elfi.yesi), İbn Hacer el-askalani'nin (ö.l447) Nuhbetü7.-Fiker adlı eseri, İbnü'l-Esir'in (ö.l209) Cô.miu7.-Usul'ü. Hadis: Buhari'nin (ö.870) Sahih'i, Şehabeddin el-kastalani'nin (ö.l517) Buhari'ye yazdığı şerhi İrşô.du's-Sô.rf, İmam Begavi'nin (ö.ll26) Mesô.bihu's-Sünne ve Mişkô.tü7.-Mesô.bih adlı eserleri, Yakub Avfi'nin (ö.1736) Mefô.tih'i, Sagani'nin (ö.l253) Meşônku7.-Envô.r'ı ile İbn Melek'in bu esere erhi olan Mebô.riku7.-Ezhô.r'ı, Kadı İyaz b.mı1sa el-yahsı1bi'nin Kitabu'ş-Şifô.'sı, İmam Muhyiddin en-nevevi'nin (ö.l277) Kitô.bu7.-Erbafn'i, Yardım, DİA, s Dfuülhadisler konusunda derin araşurrnalara imza atan Ali Yardım hocanuz bu meselenin kapalılığına dikkat çekmekte, darülhadislere dair kıymetli bilgiler veren Selahattin Yıldınm hocamız da İstanbul kütüphanelerinde ve İstanbul Müftülüğü Şer'iyye Sicilleri Arşivi'de yapnğı araşnrmada icazetnameleri incelediğini, ancak tatmin edici bir neticeye ulaşamadığım kaydenniştir. Zira icazetnamelerinin neredeyse tamamının genel karakterli olması damlhadis medreselerinden icazet alanları tesbit ennek için yeterli olmamış, klasik döneme ait olmayışı da farklı bir sorun oluşturmuştur. Yıldırım, s ULUSLARASI KATIUMLI SEMPOZVUM ÇANKIR130 NISAN -1 MAYIS

13 ANADOLU'DA HADIS GELENEGI VE DARU'L-HADISLER 186 Şeyh Ali b. İbrahim el-halebi'nin (ö.i634) İnsanü'l-Uyft.n'u, Tirmizi'nin (ö.892) Ş -i Şerifi ve Beyhaki'nin (ö. 1065) Delailü'n-Nübüvve'si. 49 XVII-XVIII. yüzyıllarda medreselerde işlenen konular ve derslerle ilgili nesir ve nazım halinde yazılan müfredat programlannda da benzer bilgilere rastlanmaktadır. İshak Tokadi'nin Manzfıme-f Tertib-i Ulum'una göre usulden Şerh-i Nuhbe; Müderris Ali Uşşaki'nin Kaside fi'l-kütübi'l-meşhure fi..'f-uzd.m'una göre Usulden Nuhbe Şerhi ile İbn Salah Elfiyesi, hadisten Buhari, İbn Melek ve Mesabih 50 ; Reisülküttap Mustafa Efendi başkanlığındaki bir heyet tarafından Fransız Büyükelçiliği'ne medrese eğitimi hakkında bilgi vermek üzere hazırlanan Kevakib-i Seb'a'ya göre Usı11den Elfiye (ezber), Nuhbetü'l-Fiker, Şerh-i Kari, hadisten Buhari, Müslim ve bazı müsnedler; Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Tertfbü'l-Ulum'una göre ise usulden Nuhbetü'l-Fiker, hadisten de Meşank ile Mebdrik adlı eserlerin okutuldu-. ğu/okutulması gerektiği ifade edilmektedir. 51 Bunlann dışında medreselerde Kütüb-ü Sitte'nin okunduğu da ifade edilmektedir. 52 Ancak elde edilen bilgilere göre Kütüb-ü Sitte'nin diğer eserlerinden ders okunduğu kaydedilınemekte, yalnızca Buhari ve Müslim'e vurgu yapılınaktadır. Dolayısıyla burada Kütüb-ü Sitte'nin okunmasından kasıt, tek tek eserlerden ziyade Sağani'nin eserinde derlediği hadisler olmalıdır. Medreselerde okunan hadise dair eserler bu şekilde ortaya koyduktan sonra, her bir eserin hangi medresede okunduğunu ortaya koymak mümkün alınamakla birlikte Cahid Baltacı, Mecdi'nin Şekayık tercemesinden ve müfredatlara dair düzenlemeler içeren kanunnamelerden hareketle XV ve XVI. asırlarda her bir medresede okutulan dersler üzerinde yaptığı çalışmaya bakmak yerinde olacaktır. Bu tesbitiere göre söz konusu zaman diliminde, Haşiye-i Tecrid sınıflarında fıkıh, belagat, kelam gibi dersler yer alınaktayken hadis derslerinin henüz mevcut alınadığı görülür. Otuzlu, Kırklı ve Hariç eliili medreselerde diğer derslerin yanında hadisten İmam Begavi'nin "Mesabih" adlı şerhi, Dahil, Salın ve Altmışlı medreselerde ise Buhari'nin "Sahih"i okutulmaktadır. 53 Buna göre öğrencinin belirli bir seviyeye gelınesinden sonra başlayan hadis derslerinde, bazı medreselerde aynı eser üzerinden ders yapılınaktadır. Medrese dereceleri farklı olmasına rağmen aynı eserin ders kitabı olarak kullanılınası derslerin niteliği veya niceliği bakımından birbirinden 49 Mefail Hızlı, Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler, UÜİFD, cilt: XVII, sayı:l, 2008, s Ömer Özyılmaz, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, TC Kültür Bakanlığı, Ankara 2002, ss A.g.e, Bilge, ss Baltacı, ss UlUSLARASI KATiliM U SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NISAN -1 MAYIS

14 farklı olduğu fikrini uyandırrnaktadır. Böyle bir dururnun var olup olmadığı veya ne şekilde gerçekleştiğini anlamak için medrese rnüfredatlanyla ilgili bilgileri elde etmede önemli bir kaynak olan Taşköprülüzade'nin biyografisinden yararlanmak uygun görünmektedir. Taşköprülüzade rnüderrislik hayatı boyunca görev aldığı medreselerde hadis derslerini şu şekilde vermiştir: İlk görev yeri 20 akçeli Dirnetoka medresesinde hadis dersi vermeyen Taşköprülüzade, daha sonra geçtiği İstanbul Hacı Hasanzade Medresesi'nde (30 akçeli) Mesabih'in tarnanuru ders olarak okutrnuştur. Daha sonra altı yıl boyunca görev yaptığı Üsküp'teki İshak Paşa medresesinde ( 40 akçeli), hadisten Mesabih ve Meşank.'ın tarnanum, İstanbul Kalenderhane Medresesi'nde (kırk akçeli) Mesabih'i, başından büyft' bölümüne kadar, Hariç eliili Koca Mustafa Paşa medresesinde Mesabih'i, büyft' bölümünden sonuna kadar, Edirne üç Şerefeli medresesinde (dahil) Sahilı-i Buhari'nin birinci cildini, Salın medreselerinde ise Sahili-i Buhari''yi iki defa okutrnuştur. Ardından Edirne'deki Sultan II. Bayezid medresesine (altnuşlı) atanan Taşköprülüzade burada Buhari''nin üçte birini, tekrar Salın rnüderrisliğine geçtiğinde ise tarnanuru ders olarak okutrnuştur. 54 Bu bilgilerden anlaşıldığı üzere bir rnedresede bir kitabın belirli bö- 187 lürnleri okunarak aym esere bir üst rnedresede kalınan yerden devarn edilebilmiştir. Aralannda derece farkı olan medreselerde aym eserlerin okutulrnasımn mantığı bu şekilde açıklanabilir. Ancak genel olarak medreselerde derslerin alt basarnaklarda muhtasar, üst basarnaklarda da rnufassal şekilde okutulduğu da unutulmamalıdır. 55 Esasen medreselerde akutulacak eserlerin büyük kısmı rnüderrislerin seçimine bırakıldığı 56 için rnüfredatlar konusunda mutlak birliktelikten söz edilerneyeceği gibi, Taşköprülüzade örneğinde görüldüğü üzere rnüderrislerin kendi seçimleri de zaman içerisinde farklılıklar arz edebilrnektedir. Örneğin Taşköprülüzade'nin iki ayrı kırldı rnedresede okuttuğu dersler aym değildir. Genel medreselerde okunan hadis dersleri ve eserleri hakkında verilen bütün bu bilgilerden hareketle damlhadislerde de benzer eserlerin okunmuş olabileceği düşünülebilir. Damlhadislerde temel ders kitabının Buhari'nin Sahih'i olduğu kaydedilmiştir. 57 Ancak hadis ilminden rivayet, dirayet, isnad, ravilerin biyografileri cerh ve ta'dile dair konular okutturulduğu, senetleriyle birlikte ezberlettirildiği bildirilmiş olduğuna 58 göre burada usıll ve metin okurnamn yam sıra hadisin farklı alanlarında da eğitim ya- 54 A.g.e, İpşirli; "Medrese", DİA, s Hızlı, s Bilge, s Balta cı, s. 2 ı ULUSLARASI KATIUMLI SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NISAN -1 MAYIS

15 ANADOLU'DA HADiS GELENEGi VE DARU'L-HADiSLER pıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Abdizade Hüseyin Hüsameddin'in Amasya Tarihi adlı eserinde kaydettiği bilgilere göre Amasya dfuiilhadislerinde "Buhari ve Müslim, hadislerin doğruluğunu anlamak için okunan hadis usulüne dair kitaplar, tabakat ve teradm kitaplan" ders olarak okutulmaktaydı. Edirne Dfuiilhadisi'nin vakfiyesinde ise bu husus, müderrisin bu 59 rada hadis ilimleri ve onunla ilgili diğer ilimleri öğretmesi gerektiği şeklinde genel bir ifadeyle yer almıştır. 60 ' Darülhadislerde hadis ilimleri dışında da derslerin var olduğuna dair bazı bilgiler mevcuttur. Muhaşşi Sinan Efendi 61 ve Ahizade Mahmud'un 62 biyografilerinde, Süleymaniye darülhadisliğine atandıkları ve burada hadisin yanı sıra tefsir dersleri de verdikleri bildirilmektedir. Edirne Dı1rülhadis Vaktiyesinde müderrislerin öğrencilere hadis dersi vermesi, felsefi çalışmalarla ilgilenmemesi gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca bu vaktiyede "şer'i ilimierin ve edebi fenler'in öğretilınesinin şart kılınması, öğrencilerin faydalanması için hadis kitaplarının yanı sıra tefsir ve fıkıh kitaplarının da vakfedilmiş olması dikkate alınması gereken bir husustur. 63 Nitekim ilk dönem Osmanlı medreseleri hakkında değerli bilgiler veren Mustafa Bilge şöyle bir değerlendirmede bulunmuştur: "fıkıh tedris eden medresezere hadis gir- 188 diği gibi, hadis tedrisatı için kurulmuş olan darülhadislere de fıkıh ilinileri girmiştir. " 64 Bu bilgiler damlhadislerde müstaldl fıkıh derslerinin olduğunu düşündürebileceği gibi, özellikle fıkhi içeriğe sahip hadisleri anlamak ya da hadislerde geçen fıkhi meseleleri müzakere etmek üzere yardımcı alınası bakınundan fıkıh kaynaklanndan yararlanıldığını da ifade edebilir kanaatindeyiz. "Sahihayn" olsa gerek. 59 Abdizade Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Hikmet Matbaası, Dersaadet , ss Bilge, Yıldınm, s A.g.e, ss Bilge, s A.g.e, ULUSLARASI KATILIMLI SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NISAN -1 MAYIS

16 BİBLİYOGRAFYA Abdizade Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Hikmet Matbaası, Dersaadet Baltacı, Cahit, XV ve XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul Bozkurt, Nebi, "Müderris", DİA, İstanbul2006, (XXXI. cilt). Erdemir, Yaşar, İnce Minareli Medrese, TC Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, es-sakkar, Sami, "Mu1d", DİA, İstanbul2006 (XXX. cilt). Furat, Ayşe Zişan, XV. Ve XVI: Yüzyıllarda Fatih ve Süleymaniye Medreseleri'nde Verilen Din Eğitiminin Karşılaştırmalı Bir incelemesi, danş: Prof. Dr. Fahri Kayadibi, İstanbul2004. Hızlı, Mefail, Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler, UÜİFD, 2008, cilt: XVII, sayı: 1. İpşirli, Mehmet, "Medrese", DİA, Ankara 2003 (XXVIII. cilt)., "Müderris" maddesi, DİA, İstanbul2006 (XXXI. cilt) Okiç, Tayyib, Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkikler, AÜİF Yay., İstanbul Özkan, Şerife, "Medrese Tabirinin İlk Defa Ortaya Çıkışı, Selçuklular Zamanında Medreselerin Kuruluş Sebepleri ve Medrese Eğitimi", Do. Zeki Atçeken, Yüksek lisans tezi, Konya danş: Yard. Özyılmaz, Ömer, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, TC Kültür Bakanlığı, Ankara Taşdemirci, Ersoy, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Medreseler", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergis~ 1989 (3. sayı). Uzunçarşılı, i. Hakkı, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, TTK, Ankara Yardım, Ali, "Darülhadis", DİA, İstanbul 1993 (VIII. cilt). Yıldırım, Selahattin, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri (Hicrf VII IX. asır), Doktora Tezi, İstanbul ULUSLARASI KATILIMLI SEMPOZVUM ÇANKIRI30 NiSAN- 1 MAYIS