AFETLERDE HABERLEŞMEYE 1-7 ÜNİTE ÖZETLERİ

Transkript

1 AFETLERDE HABERLEŞMEYE 1-7 ÜNİTE ÖZETLERİ ÜNİTE 1 Afet zamanlarında haberleşme en önemli ihtiyaç hâline gelmektedir. Etkili bir afet haberleşme sistemi sayesinde can ve mal kayıpları azaltılabilir. İnsanoğlu kendisinden çok uzaklarda bulunanlarla haberleşebilmek için duman, ışık ve güvercinleri de kullanmıştır Afet denildiğinde akla sadece depremler gelmemelidir. Yangın, sel, toprak kayması, fırtına gibi doğal afetlerin yanında insanoğlunun sebep olduğu en büyük afet olarak savaş da hatırlanmalıdır HABERLEŞMENİN TARİHÇESİ 1826 Ohm yasası William Cooke ve Charles Wheatstone İngiltere de ticari telgraf hizmetini başlattılar. Elektronik icatların pek çoğu haberleşme sistemlerinin ihtiyaçlarından doğmuştur Samuel Morse, Amerika da ticari telgraf hizmetini başlattı. Washington ile Baltimore arasında ilk telgraf hattı açıldı James C. Maxwell elektromanyetik dalga yayılımını keşfetti Atlantik Okyanusu nu aşan telgraf bağlantısı gerçekleştirildi Alexander Graham Bell ve Elisha Gray birbirlerinden habersiz telefonu keşfettiler. Hızlı davranan Bell patenti de aldı Almon B. Strowger ilk otomatik telefon santralinin patentini aldı Guglielmo Marconi, radyoyu keşfederek kablosuz haberleşmeyi başlattı Guglielmo Marconi, İngiltere den Kanada ya radyo sinyali göndermeyi başardı John Fleming diyotu icat etti Bell System kıtalararası telefon hattını tamamladı Edwin Armstrong süperheterodin radyo alıcısını gerçekleştirdi Alec Reeves darbe kodlamalı modülasyonu (PCM) buldu Ticari TV yayıncılığı başladı. 1

2 Radar ve mikrodalga sistemleri geliştirildi Transistör keşfedildi ve Claude Shannon un meşhur makalesi yayınlandı Zaman Paylaşımlı Çoklama telefon haberleşmesine uygulandı Sovyetler Birliği ilk yapay uydu olan Sputnik i fırlattı Laser keşfedildi yılında ilk uydu TV yayınını sağlayacak olan Echo-1 haberleşme uydusu fırlatıldı. Motorola ve AT&T hücresel haberleşmeyi geliştirdiler. Ay dan canlı TV yayını gerçekleştirildi. Deneme amaçlı PCM ve lazer haberleşme sistemleri, entegre devre ve DSP teknolojisi geliştirildi. Renkli TV yayını başladı Ticari amaçlı haberleşme kıtalararası bilgisayar haberleşmesi başladı. Optik haberleşme sistemleri geliştirildi. Uydular arası seyahat eden Voyager fırlatıldı ve Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün den görüntüler alındı. Mikroişlemciler, Ethernet ve bilgisayarlı tomografi geliştirildi. Viking uzay aracı Mars yüzeyine indi ve Dünya ya bilgi gönderdi İlk hücresel hareketli telefon servisi başladı. Tek yonga içerisinde kodlayıcı ve kod çözücü CD teknolojisi geliştirildi. 2 GHz örnekleme hızına sahip sayısal osiloskoplar, programlanabilen DSP ler ve çok fonksiyonlu sayısal göstericiler geliştirildi Dünya yı Saran Ağ (World Wide Web, www) geliştirildi. GPS (Global Pozitioning System) sistemi hayata geçti. HDTV (High Definition TV), ISDN (Integrated Services Digital Networks), VSAT (Very Small Aperture Terminal) ve kişisel haberleşme sistemleri geliştirildi. Kablosuz yerel alan ağları geliştirildi ve standartlaştı. Elektriksel bir işaret genliği, frekansı ve fazı ile verilir. Frekans: Periyodik yani eşit zaman aralıklarında tekrarlanan bir olayın birim zaman içerisinde (genel olarak bir saniyede) tekrar etme sayısıdır. Haberleşme açısından ise, periyodik bir işaretin bir saniyelik sürede tekrar etme sayısı olarak tanımlanabilir. Frekans ile gösterilir. Birimi Hertz dir ve Hz ile sembolize edilir. Periyot: Olayın veya işaretin tekrarlanması için geçen süredir. Aynı zamanda frekansın tersi olarak da tanımlanır. Periyot T ile gösterilir. Birimi saniyedir ve ile sembolize edilir. Genlik: Bir hareketin veya işaretin maksimum düzeyi olarak tanımlanabilir. Değişik karakterlerle sembolize edilebilir. Birimi ise ait olduğu işaretin birimidir. Elektriksel işaretler için akım, Amper (A), gerilim Volt (V) olarak ifade edilir. Faz: Sinüzoidal (sinüs biçimli) bir işaretin orijindeki başlangıç açısıdır. Değişik karakterlerle sembolize edilebilir. Açı olduğu için derece veya radyan birimi kullanılır. Bir haberleşme sistemi verici, iletim ortamı ve alıcı olmak üzere üç ana bileşene sahiptir. Süzgeç, osilatör, modülatör ve demodülatör de önemli alt bileşenlerdir. 2

3 Spektrum: Haberleşme açısından, bir işaretin içerdiği frekans bileşenleri hakkında bilgi verir. Düşey eksen genliği, yatay eksen frekansı göstermek üzere bir grafik şeklinde çizilir. Dalgaboyu: Bir dalga biçiminin tekrar eden birimleri arasındaki mesafedir. İki tepe veya iki çukur arasındaki mesafe veya dalganın fazının 2 radyan değişmesi için alması gereken yol olarak da tanımlanabilir. ile sembolize edilir ve birimi metredir. Frekans ile dalgaboyu birbiriyle ters orantılıdır. Işık hızı = m/s olmak üzere = ile verilir. Elektromanyetik dalgaların ışık hızı ile yayıldığı kabul edilir. Taşıyıcı: Yapılacak haberleşmenin türüne bağlı olarak değişen, yüksek frekanslı sinüzoidal bir işaret veya yüksek frekanslı bir darbe dizisidir. Süzgeç: Girişine uygulanan işarete ait frekans bileşenlerinin istenen kısmını geçiren (istenmeyen kısmını geçirmeyen) elektronik devrelere denir. Alçak Geçiren Süzgeç (AGS), Yüksek Geçiren Süzgeç (YGS), Bant Geçiren Süzgeç (BGS) ve Bant Bir haberleşme sisteminin performansı tahsis edilen bant genişliğine ve işaret gürültü oranına bağlıdır. Durduran Süzgeç (BDS) gibi çeşitleri mevcuttur. Haberleşme sistemlerinin ayrılmaz kısımlarından biridir. Osilatör: İstenilen frekansta işaret üreten elektronik devredir. Modülasyon: Bir taşıyıcı işaretin herhangi bir özelliğinin iletilmek istenen mesaj işaretine bağlı olarak doğrusal biçimde değiştirilmesi işlemidir. Modülatör: Modülasyon işlemini gerçekleştiren elektronik devredir. Modülatörün çıkışında elde edilen işaret, modülasyonlu işaret olarak adlandırılır. Demodülasyon: Alıcı tarafta modülasyonlu işaretten yeniden mesaj işaretini elde etme işlemidir. Demodülatör: Demodülasyon işlemini gerçekleştiren elektronik devredir. Detektör olarak da adlandırılır. Bant Genişliği: Bir işaretin içerdiği en yüksek frekans ile en düşük frekans arasındaki farktır. Bir haberleşme sistemi için tahsis edilen bant genişliği ise frekans spektrumunda o sistemin kullanabileceği frekans aralığını gösterir. B ile sembolize edilir ve birimi Hz dir. Bit: İletilebilen en küçük bilgi birimi, ikili düzende rakam. Sayısal haberleşmede bir bit 1 veya 0 değerini alabilir. Temel veri ölçü birimidir ve b ile sembolize edilir. Bayt (byte): 8 bitlik bilgi veya bellek ölçü birimidir. B ile sembolize edilir. 8 bitlik kodlamada bir harfi (karakteri) temsil eder. Bit Hızı: Saniyedeki bit hızı olarak açıklanabilecek bu terim veri (data) akış hızını ölçmede kullanılır. Birimi bit/saniye (b/s) dir. 3

4 Bit Hata Oranı (Bit Error Rate, BER): Sayısal haberleşme sisteminin performansını belirlemede kullanılan bir kavramdır. Alıcıda hatalı olarak algılanan bit sayısının iletilen toplam bit sayısına oranı olarak tanımlanır. Birimsizdir. = Gürültü: Haberleşme yapılmak istenilen frekans bandındaki istenmeyen bozucu etkilerdir. Doğal veya insan kaynaklı olabilir. Dünyanın manyetik alanı, şimşek, yıldırım, kozmik ışımalar, güneşteki patlamalar, cep telefonları, baz istasyonları, radyo ve televizyon vericileri, elektrikle çalışan bütün cihazlar birer gürültü kaynağıdır. Gürültü işareti tamamen rasgele bir işarettir. Haberleşme sistemlerinin performansını olumsuz olarak etkiler. Kanal: Bir haberleşme sisteminin önemli ögelerinden biridir. Verici ile alıcı arasındaki iletim ortamı; vericiden gönderilen işaretin alıcıya ulaşana kadar aldığı yol olarak da tanımlanabilir. Kanal Kapasitesi: Bir kanaldan birim zamanda hatasız olarak iletilebilecek bit sayısı o kanalın kapasitesi olarak adlandırılır. Kanal kapasitesi C ile sembolize edilir. Birimi b/s dir. HABERLEŞME SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ Bir mesaj işaretinin, haberin bir noktadan alınıp başka bir noktaya iletilmesi için kullanılacak sistem haberin cinsine, haberleşme türüne göre değişiklik göstermekle birlikte, genel olarak Çok çeşitli bilgi kaynakları var olduğu için giriş mesajı değişik biçimlerde ortaya çıkabilir. Örneğin konuşma ve müzik gibi zamanın bir fonksiyonu olarak, bilgisayarlar arasında bilgi aktarımında kullanılan 0 ve 1 gibi ayrık sembollerden oluşan diziler olarak veya televizyon ekranındaki resmin renginin ve Frekans bandı Adlandırma Tipik uygulama 30 Hz 300 Hz ELF (Son derece düşük frekanslar) Denizaltı haberleşmesi 300 Hz 3 khz VF (Ses frekansları) 3 khz 30 khz VLF (Çok düşük frekanslar) Navigasyon, sonar 30 khz 300 khz LF (Düşük frekanslar) Seyrüsefer sistemleri 300 khz 3 MHz MF (Orta frekanslar) AM radyo yayıncılığı, deniz haberleşmesi, sahil güvenlik 3 MHz 30 MHz HF (Yüksek frekanslar) Telefon, telgraf, amatör radyoculuk, halk bandı 30 MHz 300 MHz VHF (Çok yüksek frekanslar) Televizyon, FM radyo yayıncılığı, hava trafik kontrol 300 MHz 3 GHz UHF (Ultra yüksek frekanslar) 4

5 Televizyon, uydu haberleşmesi, kablosuz ağlar, Bluetooth, ZigBee, GPS, radar 3 GHz 30 GHz SHF (Süper yüksek frekanslar) Hava radar, mikrodalga linkler, mobil haberleşme, uydu haberleşmesi 30 GHz 300 GHz EHF (Son derece yüksek frekanslar) Radar, deneysel çalışmalar 300 GHz 3 THz Kızılaltı ışık spektrumu Kaynak tarafından üretilen giriş mesajını giriş dönüştürücü adı verilen bir dönüştürücü yardımıyla elektriksel akım veya gerilim değişkenleri hâline dönüştürmek gerekir Bir haberleşme sisteminde kanalın iki özelliği iletimi etkiler: - Bozulma (distorsiyon): Eğer kanaldaki işaretin değişmesi,. - Gürültü: Kanalın diğer önemli etkisi de gürültüdür. Gürültüsüz bir ortamda işaretin iletimi oldukça basittir. Ancak pratik uygulamaların çoğunda rasgele gürültü daima vardır. Tasarımlarda gürültü içerisindeki işaretin seçilebilirliğini sağlayıcı tedbirler alınmalıdır. Bu amaç için oldukça karmaşık düzenler mevcuttur. Taşıyıcı Osilatörü Gürültü Haber Kaynağı Giriş Dönüştürücü Kodlama Modülatör Kuvvetlendirici Taşıyıcı Osilatörü Haber Değerlendirici Çıkış Dönüştürücü Kodçözücü Demodülatör Kuvvetlendirici İletim Ortamı Gerek analog ve gerekse sayısal haberleşme sistemlerinde farklı modülasyon türleri kullanılmaktadır. Kanalda bozulan, zayıflayan ve gürültüye maruz kalan işaret, alıcının girişine ulaşır. İlk önce güç yükselteçleri yardımıyla kuvvetlendirilir. Vericide yapılan modülasyon işleminin tersi olan demodülasyon işlemi gerçekleştirilir. MODÜLASYON TÜRLERİ Analog haberleşme sistemlerinde taşıyıcı olarak yüksek frekanslı bir sinüzoidal işaret kullanılır. Bu işaretin mesaj işaretine bağlı olarak değiştirilebilecek üç parametresi bulunmaktadır. Bunlar genlik, frekans ve fazdır. Eğer taşıyıcı işaretin genliği mesaj işaretine bağlı olarak doğrusal bir biçimde değiştirilecek olursa Genlik Modülasyonu (Amplitude Modulation, AM) elde edilir. Taşıyıcı işaretin frekansı mesaj işaretine bağlı olarak doğrusal bir biçimde değiştirilecek olursa Frekans Modülasyonu (Frequency Modulation, FM) elde edilir. Son olarak, taşıyıcı işaretin fazı mesaj işaretine bağlı olarak doğrusal bir biçimde değiştirilecek olursa Faz Modülasyonu (Phase Modulation, PM) elde edilir. Frekans ve faz modülasyonları aynı zamanda Açı Modülasyonu olarak da adlandırılır. Çünkü, taşıyıcının frekans veya fazının mesaj işaretine bağlı olarak değiştirilmesi, açısının mesaj işaretine bağlı olarak değiştirilmesi anlamına gelmektedir. Sayısal haberleşme sistemlerinde ise taşıyıcı olarak genelde yüksek frekanslı bir darbe dizisi kullanılır. Darbelerin genliği mesaj işaretine bağlı olarak doğrusal bir biçimde değiştirilecek olursa Darbe Genlik Modülasyonu (Pulse Amplitude HABERLEŞME SİSTEMİNDEN BEKLENENLER VE KISITLAR Haberleşme sistemleri arzulanan iletişim türüne göre tasarlanırlar. Birbirlerinden kilometrelerce uzaklıkta bulunan iki kişi birbirlerine bir mesaj göndermek istediklerinde telefon sistemini 5

6 kullanabilirler. Birbirleriyle konuşmak isteyecek binlerce kişi varsa, birkaç merkezî santrali (anahtarlama merkezi) olan bir telefon ağı kurulabilir Genel olarak bir haberleşme sisteminden beklenenler şöyle özetlenebilir: a) Konuşma naklinde: Her iki uçta konuşulanların anlaşılır olması esastır. Konuşanı sesinden tanımak veya sağlığı hakkında bilgi sahibi olmak gerekmemektedir. b) Data naklinde: Alıcı uçta elde edilen sayıların doğru olarak alınması çok önemlidir. Bir bitlik hata çok büyük yanlışlıklara neden olabilir. Her bir bitin alıcı tarafta doğru olarak belirlenmesi gerekir. c) Müzik naklinde: Alıcıdan alınan seslerin orijinale uygun olması beklenir. Doğal oluşum bozulmamalıdır. d) Resim naklinde: Alınan resim aslına benzemelidir. İdeal durum aslının kopyası olmasıdır. Yukarıda belirtilen beklentilerin gerçekleşmesi, haberleşme sistemi tasarlanırken şu özelliklerin dikkate alınması ile mümkün olur: a) Bant genişliği: İşaretin frekans bileşenlerinin bilinmesi, uygun iletim ortamının seçilebilmesi açısından önemlidir. b) Bozulma (distorsiyon): İletim ortamında işaretin bozulmadan nakli için şekil değiştirmemesi gerekir. Buna özellikle dikkat edilmelidir. Genlik ve faz bozulması olarak ikiye ayrılır. c) Zayıflama: İşaretin iletim ortamında zayıflamasının az olması istenir. Aksi hâlde işareti gürültüden ayırmak güçleşir. Bu nedenle belirli aşamalarda seviye ölçümleri yapılır. d) İşaret gürültü oranı: Mesaj işaretine ait güç ile gürültü gücü arasındaki oranın yeterince büyük olması gerekir. e) Kanallar arası etki (crosstalk): Çok kanallı haberleşmede kanalların birbirini etkilememesi gerekir. Bunu önleme amaçlı tedbirler alınır. f) Haberleşme hızı: Çalışma frekansı ve kullanılan bant genişliğine bağlı olarak haberleşme hızı değişir. Bir işaretin bozulmadan iletilebilmesi için iletim ortamı bant genişliğinin en az işaret bant genişliği kadar olması gerekir. 6

7 Haberleşme sistemlerindeki ana kısıtlamaların bir bölümünü gürültü ve girişim oluşturur. Gürültü, iletim ortamında modülasyonlu işarete eklenerek onu bozar. Gürültü kaynakları doğal ve insan kaynaklı olmak üzere ikiye ayrılabilir. Elektrik fırtınaları, şimşek, yıldırım ve güneşteki patlamalar doğal gürültü kaynaklarıdır. (ITU, EBU, ETSI, IEEE) belirlenir.. Örneğin, genlik modülasyonlu radyo yayınında her bir radyo istasyonuna 10 khz lik bant tahsis edilirken, frekans modülasyonlu radyo yayınında ise 200 khz lik bant tahsis edilir. Özet Afet zamanlarında can ve mal kaybının azaltılması, afet sonrası ilk yardım, arama ve kurtarma faaliyetlerinin etkin ve yeterli bir seviyede gerçekleştirilebilmesine bağlıdır. Bu faaliyetleri yürütecek kurum, kuruluş ve sivil toplum örgütlerinin koordinasyonu çok önemlidir. Sağlıklı ve sürdürülebilir bir afet haberleşme altyapısının kurulmuş olması gereklidir. Afet öncesinde çalışır vaziyette tutulması gereken haberleşme sisteminin afet esnasında etkilenmemesi ve afet sonrasında da uzun süre çalışmasını sürdürmesi gerekmektedir. İnsanlık tarihi kadar eski olan haberleşme tarihine bakıldığında, haberleşmenin büyük bir hızla geliştiği görülmektedir. Telgraf, telefon, radyo, televizyon derken şimdilerde internet, Facebook, Twitter gibi sosyal paylaşım ağları da yaygın olarak kullanılan haberleşme sistemleri arasına girmiştir. Bir haberleşme sistemi verici, iletim ortamı ve alıcı olarak adlandırılan üç ana kısımdan meydana gelir. Alıcı ve verici kendi içerisinde alt sistemlerden meydana gelmektedir. Kanal olarak da adlandırılan iletim ortamı ise haberleşmenin kalitesini belirleyen önemli etkenlerden biridir. Haberleşme sistemlerinin sınıflandırılması değişik şekillerde yapılabiliyor olmasına rağmen, yaygın olarak analog haberleşme sistemleri ve sayısal haberleşme sistemleri olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Analog haberleşme sistemleri daha çok sürekli işaretlerin iletilmesinde kullanılırken, sayısal haberleşme sistemleri ayrık işaretlerin iletilmesinde kullanılır. Sürekli işaretler sayısala dönüştürüldükten sonra sayısal haberleşme sistemleri üzerinden de iletilebilmektedir. İletilmek istenilen işaretler elektriksel işarete dönüştürüldükten sonra dahi genellikle iletime uygun olmazlar. İşaretleri iletime uygun hâle getirmek için modülasyon işlemi uygulanır. Modülasyonun daha başka faydaları da vardır. Analog ve sayısal haberleşme sistemlerinde farklı modülasyon türleri kullanılmaktadır. Haberleşme sistemlerinden beklentiler farklılık göstermektedir. Ses haberleşmesinde anlaşılır olmak yeterli iken müzik iletiminde sesin doğallılığının korunması gereklidir. Görüntü haberleşmesinde iletilen resim ile alınan resmin birbirine benzerliğinin yüksek olması istenirken, data haberleşmesinde doğruluğun çok çok yüksek olması beklenir. Bu beklentilerin gerçekleşebilmesi için göz önünde bulundurulması gereken unsurlar vardır. Bant genişliği, işaret gürültü oranı, iletim ortamı ve gürültü bunların başlıcalarıdır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. İlk ticari telgraf hizmeti nerede başlatılmıştır? a) Amerika b) İngiltere c) Almanya d) Fransa e) İtalya 2. Kablosuz haberleşmenin başlangıcı olan radyonun mucidi kimdir? a) Maxwell b) Hertz c) Bell d) Morse e) Marconi 7

8 de İlk yapay uyduyu uzaya gönderen ülke hangisidir? a) Amerika b) Rusya c) Çin d) Almanya e) İngiltere 4. Eşit zaman aralıklarında tekrarlanan bir olayın bir saniyedeki tekrar etme sayısına ne ad verilir? a) Genlik b) Faz c) Frekans d) Açı e) Faz farkı 5. Bir taşıyıcı işaretin herhangi bir özelliğinin mesaj işaretine bağlı olarak değiştirilmesi işlemine ne ad verilir? a) Osilatör b) Süzgeçleme c) Modülatör d) Modülasyon e) Demodülatör 6. Bir işaretin içerdiği en yüksek frekans ile en düşük frekans arasındaki farka ne ad verilir? a) Bant genişliği b) Maksimum frekans c) Minimum frekans d) Kanal genişliği e) Bant geçiren süzgeç 7. Bir radyo istasyonu için anten yüksekliğinin en fazla 250 m olması istendiğine göre, bu radyo istasyonunun taşıyıcı frekansı ne kadar olmalıdır?( Işık hızı = m/s olarak verilmiştir.) a) 100 khz b) 200 khz c) 300 khz d) 400 khz e) 500 khz 8. Sayısal haberleşme sistemlerinde taşıyıcı olarak kullanılan darbe dizisinin darbe sürelerinin mesaj işaretine bağlı olarak değiştirildiği modülasyon türü aşağıdakilerden hangisidir? a) Darbe modülasyonu b) Darbe süresi modülasyonu c) Darbe yeri modülasyonu d) Darbe kodlamalı modülasyon e) Darbe genlik modülasyonu 9. Çok kanallı haberleşmede kanalların birbirini etkilemesi olayına ne ad verilir? a) Girişim b) Gürültü c) Bozulma d) Kanallar arası etki e) Zayıflama 10. Aynı frekans bandında çalışan sistemlerin birbirlerine yaptıkları olumsuz etki nasıl adlandırılır? a) Girişim b) Gürültü c) Bozulma d) Kanallar arası etki e) Zayıflama Cevap Anahtarı: 1.B, 2.E, 3.B, 4.C, 5.D, 6.A, 7.C, 8.B, 9.D, 10.A ÜNİTE 2 GİRİŞ Bu bölümde analog haberleşme sistemleri hakkında bilgi verilecektir. Afet haberleşme sistemleri, istisnalar hariç, genelde analog sistemlerdir.. GENLİK MODÜLASYONLU SİSTEMLER Genlik modülasyonlu (Amplitude Modulation, AM) sistemlerde taşıyıcı olarak, ( ) = (2 ) gibi sürekli, yüksek frekanslı ve sinüzoidal (sinüs biçimli) bir işaret kullanılır. Burada taşıyıcı işaret genliğini ve ise taşıyıcı frekansını göstermektedir. Gönderilmek istenen mesaj işareti ( ) ye bağlı olarak, taşıyıcı işaret ( ) nin genliği değiştirildiği için genlik modülasyonu tabiri kullanılmaktadır. Burada genlik modülasyonunun dört farklı türünden bahsedilecektir. Bunlar; lasyonu (Klasik genlik modülasyonu), 8

9 . Verici gücünün verimli kullanılması, bant tasarrufu ve alıcı devresinin basitliği avantaj olarak nitelendirilirken, bu özelliklerden bazılarının bulunmaması dezavantaj olarak değerlendirilmektedir. Taşıyıcılı Genlik Modülasyonu Gönderilen modülasyonlu işaret içeriğinde taşıyıcıyı da barındırdığı için taşıyıcılı genlik modülasyonu denir. Dolayısıyla, taşıyıcılı genlik modülasyonlu işareti elde edebilecek sistem yapısı bir çarpıcı ve bir toplayıcıdan oluşturulabilir. Klasik genlik modülasyonu olarak da bilinen taşıyıcılı genlik modülasyonu, taşıyıcı işareti de alıcı tarafa iletmeyi sağladığı için, demodülasyon işlemi zarf detektörü ile kolayca yapılabilen bir modülasyon türüdür. Verici gücünün verimli kullanılmaması ise dezavantajıdır. Demodülatör Modülasyonlu işaretten mesaj işaretinin yeniden elde edilmesi işlemi demodülasyon, bu işlemi gerçekleştiren devreler ise demodülatör veya detektör olarak adlandırılır. Taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonunda taşıyıcı işaret alıcı tarafa iletilmediği için, taşıyıcılı genlik modülasyonuna göre verici gücünü daha verimli kullanmaktadır. Bu işaret dikkatle incelenecek olursa, küçük kırmızı oklarla işaretlenen anlarda modülasyonlu işaretin fazının 180o değiştiği görülecektir. Demodülasyon işlemi yapılırken bu faz değişim anlarının bilinmesi gerekir. Bu ise alıcı yapısını karmaşık hâle getirmektedir. Taşıyıcılı genlik modülasyonuna göre dezavantajı budur. G e n l i k Taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonlu işaretin zarfı mesaj işaretinden farklı olduğundan zarf detektörü devresi yardımıyla demodülasyonu mümkün değildir. Dolayısıyla taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonlu işaretin zarf detektörü yardımıyla demodüle edilmesi imkânı bulunmamaktadır. Özet Analog haberleşme sistemlerinin temelinde genlik modülasyonlu sistemler yer alır. Radyo ve televizyon yayıncılığında genlik modülasyonunun değişik türleri kullanılır. Taşıyıcılı genlik modülasyonlu işaret aynı zamanda taşıyıcı işareti de içermektedir. Taşıyıcının iletilmesi, mesaj işaretine ilişkin bilgi içermediği için, verici gücünün verimsiz kullanılmasına sebep olmaktadır. Diğer taraftan alıcı tarafta demodülasyon işlemini kolaylaştırmaktadır. Modülasyonlu işaretin bant genişliği mesaj işareti bant genişliğinin iki katı olmaktadır. Taşıyıcılı genlik modülasyonunun olumsuz tarafı olan verici gücünün verimsiz kullanımını önlemek için, taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonu geliştirilmiştir. Bu modülasyon türünde de modülasyonlu işaretin bant genişliği mesaj işareti bant genişliğinin iki katıdır. Alıcı tarafta demodülasyon işlemi için vericideki taşıyıcı ile senkron bir taşıyıcı işarete ihtiyaç duyulması bu yöntemin dezavantajıdır. Bu olumsuzluğu ortadan kaldırmak için pilot taşıyıcı kullanılması bir çözümdür. Hem bant genişliğinden tasarruf etmek hem de verici gücünü daha etkin kullanmak için tek yan bant modülasyonu geliştirilmiştir. Modülasyonlu işaretin bant genişliği mesaj işareti bant genişliğine eşittir. Modülasyonlu işareti elde etme işleminde, keskin süzgeç yapımı zor olduğundan daha çok faz kaydırma yöntemi tercih edilir. Bu yöntem özellikle telsiz haberleşmesinde kullanılmaktadır. Tek yan bant modülasyonunun bant tasarrufu özelliği, taşıyıcısı 9

10 bastırılmış genlik modülasyonunun kolaylık özelliği birleştirilerek artık yan bant modülasyonu ortaya çıkarılmıştır. Taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonlu işaretin yan bantlarından birini tamamen, diğerinin ise %25'lik kısmını geçiren bir artık yan bant süzgeci kullanılarak modülasyonlu işaret elde edilir. Demodülasyonu da oldukça kolaydır. Karesel modülasyon, renkli televizyon yayıncılığında iki renk fark işaretinin çoklanarak tek bir işaret hâline getirilmesinde kullanılan bir yöntemdir. Açı modülasyonlu sistemler genlik modülasyonlu sistemlere göre daha fazla bant genişliği gerektirmesine rağmen, gürültüye karşı daha yüksek performansa sahip olduklarından tercih edilirler. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aynı iletim ortamından iki farklı mesaj işaretinin iletilmesini sağlayan yöntem aşağıdakilerden hangisidir? a Taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonu. b) Artık yan bant modülasyonu. c) Karesel modülasyon. d) Frekans modülasyonu. e) Taşıyıcılı genlik modülasyonu. 2. Aşağıdaki modülasyon türlerinden hangisi en az bant genişliği gerektirir? a) Taşıyıcılı genlik modülasyonu b) Artık yan bant modülasyonu c) Taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonu d) Faz modülasyonu e) Tek yan bant modülasyonu 3. Mesaj işareti 4 khz 8 khz bandını kaplamaktadır. Taşıyıcı işareti ise 152 khz lik bir sinüzoidal işaret olduğuna göre, taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonlu işaretin bant genişliği aşağıdakilerden hangisidir? a) 160 khz b) 4 khz c) 148 khz d) 8 khz e) 152 khz 4. İletilmek istenen mesaj işareti ( ) nin bant genişliği ile verildiğine göre, taşıyıcılı genlik modülasyonlu işaretin bant genişliği ne olur? a) = b) 2 > > c) = 2 d) > 2 e) 3 5. Aşağıda verilen genlik modülasyonu türlerinin hangisinde bant verimliliği en yüksektir? a) Taşıyıcılı genlik modülasyonu b) Taşıyıcısı bastırılmış genlik modülasyonu c) Artık yan bant modülasyonu d) Faz modülasyonu e) Frekans modülasyonu 6. Sadece zarf detektörü devresi ile demodülasyon hangi modülasyonda mümkündür? a) Faz modülasyonu b) Taşıyıcılı genlik modülasyonu c) Frekans modülasyonu d) Açı modülasyonu e) Tek yan bant modülasyonu 7. Mesaj işareti ( ) ve taşıyıcı frekansı olmak üzere, aşağıdakilerden hangisi taşıyıcılı genlik modülasyonlu işaretin zamanla değişim ifadesidir? a) [1 + ( )] (2 ) b) ( ) (2 ) c) ( ) + (2 ) d) ( ) (2 ) e) ( ) ( ) 8. Mesaj işareti bant genişliği = 4 khz ve taşıyıcı frekansı = 500 khz olarak verildiğine göre, taşıyıcılı genlik modülasyonlu işaretin bant genişliği aşağıdakilerden hangisidir? a) 504 khz b) 500 khz c) 4 khz d) 8 khz e) 508 khz 9. Frekans modülasyonlu bir işaretten mesaj işaretinin yeniden elde edilmesi işlemine ne ad verilir? a) Frekans modülasyonu b) Faz modülasyonu c) Modülatör d) Demodülatör e) Demodülasyon 10

11 10. Taşıyıcılı genlik modülasyonlu işaretin bant genişliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? a) Taşıyıcı frekansı b) Modülatör türü c) Yayın bandı d) Alıcının çalışma frekansı e) Mesaj işareti bant genişliği Cevap Anahtarı: 1.C, 2.E, 3.D, 4.C, 5.C, 6.B, 7.A, 8.D, 9.A, 10.E ÜNİTE 3 AFETLER VE HABERLEŞME SİSTEMLERİNE ETKİLERİ Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezi: Afet ve acil durumlarda müdahalenin koordine edildiği, 24 saat esasına göre çalışan, kesintisiz ve güvenli bilgi işlem ve haberleşme sistemleri ile donatılan merkezi, Hazırlık: Afet ve acil durumlara etkin bir müdahale amacıyla önceden yapılan her türlü faaliyetleri, İyileştirme: Afet ve acil durum sebebiyle bozulan hayatın normalleştirilmesine yönelik faaliyetleri ve yeniden yapılanmayı, Müdahale: Afetlerde ve acil durumlarda can ve mal kurtarma, sağlık, iaşe, ibate, güvenlik, mal ve çevre koruma, sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin verilmesine yönelik çalışmaları, Risk: Belirli bir alandaki tehlike olasılığına göre kaybedilecek değerlerin ölçüsünü, Risk azaltma: Belirli bir kesim veya alanda geliştirilen afet senaryolarına göre, olası risklerin önlenmesi, kabul edilebilir ölçülere indirilmesi amacıyla alınacak her türlü planlı müdahaleyi, Risk yönetimi: Ülke, bölge, kent ölçeğinde ve yerel ölçekte risk türleri ve düzeylerini tespit etme, azaltma ve paylaşma çalışmaları ile bu alandaki planlama esaslarını, Sivil savunma: Düşman saldırılarına ve afetlere karşı halkın can ve mal kaybının en az seviyeye indirilmesi, hayati önem taşıyan her türlü resmî ve özel tesis ve kuruluşların korunması ve faaliyetlerinin devamını sağlayacak iyileştirmenin yapılması, savunma gayretlerinin halk tarafından en yüksek seviyede desteklenmesi ve halkın moralini yüksek tutmak için alınacak her türlü silahsız koruyucu ve kurtarıcı tedbir ve faaliyetlerini, Zarar azaltma: Afetlerde ve acil durumlarda meydana gelmesi muhtemel zararların yok edilmesi veya azaltılmasına yönelik risk yönetimi ve önleme tedbirlerini ifade etmektedirler. 11

12 Dünyada Gözlenen Afet Türleri 1 Jeolojik Afetler 2 Klimatik Afetler 3 Biyolojik Afetler 4 Sosyal Afetler 5 Teknolojik Afetler 1Deprem, Heyelan, Kaya Düşmesi, Volkanik Patlamalar, Çamur Akıntıları, Tsunami 2 Sıcak Dalgası, Soğuk Dalgası, Kuraklık, Dolu, Hortum, Yıldırım, Kasırga, Tayfun, Sel, Tipi, Çığ, Sis, Siklonlar, Tornado, Aşırı Kar Yağışları, Asit Yağmuru, Buzlanma, Hava Kirliliği, Orman Yangını 3 Erozyon, Orman Yangını, Salgın, Böcek İstilası 4 Yangın, Savaş, Terör Saldırısı, Göç 5 Maden Kazası, Biyolojik, nükleer, kimyasal silahlar ve kazaları, Sanayi Kazaları, Ulaşım kazaları HABERLEŞME SİSTEMLERİ Haberleşme: Ses, görüntü, video, veri, telemetrik gibi bilgilerin bir noktadan diğer bir noktaya yüksek verimde, yüksek kalitede ve güvenli bir biçimde iletilmesidir. 12

13 Haberleşme sistemi: gönderilecek bilginin üretildiği kaynak, gönderici devre, iletişim ortamı ve alıcı devrelerden oluşan düzeneğin (sistemin) adıdır. Haberleşme Ağı -Network: Haberleşme sisteminde veri aktarımının sağlandığı iletişim ortamı kısmıdır. AFET ANINDA HABERLEŞME NASIL AKSAR? 11 Eylül saldırısı sonrasında haberleşmedeki aksama, en az 300 itfaiye erinin hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Benzer şekilde 1995 yılında Kobe kentini vuran deprem felaketi sonrasında haberleşmedeki aksama dışarıdakilerin yaşanan zararın ciddiyeti konusunda zamanında bilgi almasını engellemiş ve yardım faaliyetlerinin günlerce aksamasına sebebiyet vererek, dondurucu kış soğuğunda binlerce evsiz kalmış kişinin çok zor durumda kalması sonucunu doğurmuştur. Felaketler sırasında haberleşmenin aksaması genel olarak üç temel etkenden kaynaklanmaktadır. Bunlar, Haberleşme Ağı Fiziksel Tahribatı Destek Altyapısının Aksaması Haberleşme Ağı Sıkışıklığı olarak karşımıza çıkmaktadır. Afetlerde ve Haberleşme Sistemlerine Etkileri Haberleşme Ağı Fiziksel Tahribatı Afetler esnasında haberleşmedeki aksamasının en yaygın ve iyi belgelenmiş sebebidir. Afetlerde haberleşme sistemleri fiziksel olarak zarar gördükleri için haberleşme aksar. Kendisini çabuk toparlama özelliğine rağmen internet de tamamen aksamaz değildir. Mesela yerel ölçekteki küçük iş yerleri ve evlerdeki internet hizmetinin hâlen yaygın bir biçimde eski ve hassas metot olan bakır kablolar ile verilmesi bunun en önemli sebeplerindendir. Haberleşme Ağı Sıkışıklığı Afet anında haberleşmenin aksamasının diğer bir sebebini ise ağdaki sıkışıklık veya aşırı yüklenme oluşturmaktadır. Bu tür kriz durumları yoğun bir insan haberleşmesi ihtiyacı doğurur. Bunu sebebi Müdahale aktivitelerini koordine etmek Etkilenen birey ve topluluklara bilgi ve haber iletmek Panik reaksiyonu 13

14 Haberleşme ağı sıkışıklığı kullanılabilecek haberleşme sistemleri geçici olarak çalışamayıp tüm afet ile ilgili yürütülen faaliyetler bu durumdan zarar görebileceği için önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple Amerika Birleşik Devletleri nde bir kriz veya acil durum anında sabit hat alt yapısında sıkışma yaşandığında veya normal bir arama yapma ihtimali çok azaldığında kullanılmak üzere Devlet Acil Durum Haberleşme Sistemi (The Government Emergency Telecommunications Service) adı altında bir proje hayata geçirilmiştir. Bununla belli kişilere kriz anlarında öncelikli arama imkânı sağlamak hedeflenmiştir. Ancak şu da unutulmamalıdır ki mesela internet gibi karmaşık teknoloji barındıran sistemlerde ancak bir kriz anında keşfedilebilecek ama hâlihazırda henüz test edilmemiş bazı zayıf yönler veya tıkanıklık oluşturabilecek noktalar bulunabilmektedir. Acil Müdahale Esnasında Haberleşme Bir afet veya acil durumu söz konusu olduğunda acil müdahale çalışmaları hazır bekleyen ekipler tarafından anında başlatılır. Bu aşama ölüm, tahribat ve tahliye kaynaklı mevcut durumla başa çıkma gayretleri olarak tanımlanır. Bu aşamanın süresi, sahip olduğu imkânları fazla olan toplumlarda birkaç gün veya hafta gibi kısa süreler iken imkânları daha sınırlı olan toplumlarda daha uzun olabilmektedir. Ancak yaşanan afet veya acil durumun niteliğine bağlı olarak bunun ilk 8 ile 36 saatlik kısmı en hayati öneme sahip bölümdür. Ayrıca ilgili birimlerin yürüttüğü faaliyetlerin seri, güvenilir ve etkili olması da esastır. Dolayısıyla yürütülen faaliyetlerde planlama, koordinasyon gibi birtakım gereklilikler birçok unsurla birlikte haberleşmeyi çok önemli bir noktaya taşır. Resmi haberleşme altyapısının rolü Bir acil durum sırasında en önemli haberleşme ağı resmî kamu düzeni sistemidir. Bu sistem bünyesinde mevcut kazazede ve zararı değerlendirip hayat kurtarma ve mevcut durumun daha kötüye gitmesini engelleme ile ilgili eylemleri anında yerine getirecek eğitimli personel ve gerekli donanım bulunmaktadır. Acil yardım ve müdahale hizmetinin ne şekilde verildiği her ülke veya bir ülke içerisindeki farklı bölgelerde farklı şekillerde yürütülebilir. Mesela ABD de yerel itfaiye kurumları bu hizmeti ayrı ayrı yürütürken, Almanya da ADAC isimli bir organizasyon ve ülkemizde ise AFAD tüm ülke genelinde bu hizmetten sorumludurlar. Bu yapılanmaya bağlı olarak özellikle kullanılan haberleşme donanımı da çok farklılıklar gösterebilirler. Bu anlamda bazı özel durumlarda aksamalar yaşansa da kullanılan bu sistemler afet veya acil durumlar esnasında birimler arası haberleşmeyi sağlayacak temel ses haberleşmesini yürütme teknik imkânına sahiptirler. Afetlerin sebep verdiği olumsuzluklar dört farklı aşamada giderilir. Haberleşmenin aksamasının üç ana sonucu vardır. Resmî müdahalenin aksaması Oluşan kayıp ve zararların artmasının engellenememesi Daha kapsamlı yardım faaliyetlerinin aksaması Afetin ilk aşamasında resmî olarak yürütülen acil müdahalenin amacı hayat kaybının ve mümkünse mal kaybının önlenmesine yöneliktir. Bu aşamada haberleşmedeki aksama tüm bu gayretleri etkisizleştirecektir ki bu, birçok afet anında tecrübe edilmiş bir durumdur. Geçici olduğu hâlde, tespiti güç olduğu için sıkışıklık belki de yürütülen faaliyetleri en çok zorlayan tehdittir. Özet 14

15 Afet; toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan doğal, teknolojik veya insan kaynaklı olayları ifade etmektedir. Diğer yandan acil durum; yine toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olayları ve bu olayların oluşturduğu kriz hâlini tanımlamaktadır. Dünya genelinde yaşanan afetler, oluşma kaynaklarına göre jeolojik, klimatik, biyolojik, sosyal ve teknolojik olmak üzere beş başlık altında toplanabilir. Söz konusu bu afet durumlarında haberleşme amacıyla kullanılan sistemler uydu, GSM, radyolink, Wi-Fi, kızılötesi, optik, internet ve VoIP gibi kablolu veya kablosuz iletişim ortamlarında çalışan farklı teknolojiler olarak karşımıza çıkmaktadırl. Oluşan afetler neticesinde haberleşmenin aksaması haberleşme ağının fiziksel tahribatı, haberleşme sistemleri destek alt yapılarının aksaması veya haberleşme ağında oluşan sıkışıklık şeklinde üç farklı ana unsurdan kaynaklanmaktadır. Afetlerin sebep olduğu olumsuzluklar acil müdahale, iyileştirme, yeniden yapım ve yeniden geliştirme olarak tanımlanan dört aşamada giderilirken haberleşme her safhanın vazgeçilmez bir unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Afet ile acil durum arasındaki fark nedir? a) Afet normal hayatı kesintiye uğratan doğal olayları; acil durum ise teknolojik olayları ifade eder. b) Afet normal hayatı kesintiye uğratan teknolojik olayları; acil durum ise doğal olayları ifade eder c) Afet normal hayatı kesintiye uğratan teknolojik olayların oluşturduğu kriz hâlini; acil durum ise doğal olayların oluşturduğu kriz hâlini ifade eder. d) Afet normal hayatı kesintiye uğratan doğal veya teknolojik olayları; acil durum ise bunların oluşturduğu kriz halini ifade eder. e) Afet normal hayatı kesintiye uğratan doğal olayların oluşturduğu kriz hâlini; acil durum ise teknolojik olayların oluşturduğu kriz hâlini ifade eder. 2. Aşağıdakilerden hangisi afet ve acil durum sebebiyle bozu şan hayatın normalleştirilmesine yönelik faaliyetleri ve yeniden yapılanmayı ifade eder? a) Müdahale b) Sivil savunma c) İyileştirme d) Risk azaltma e) Zarar azaltma 3. Hangisi dünyada gözlenen afet türü olarak diğerlerinden farklıdır? a) Sel b) Hava kirliliği c) Maden kazası d) Kuraklık e) Çığ 4. Afet ve acil durumlarda kullanılan haberleşme cihazlarının kullandıkları iletişim ortamı hangisidir? a) Sadece kablolu b) Sadece kablosuz c) Hem kablolu hem uydu d) Hem kablosuz hem uydu e) Hem kablolu hem kablosuz 5. Aşağıdakilerden hangisi doğru değildir? a) Temel haberleşme ekonomisi gelişmiş toplumlarda da afet sonrasında aksayabilir. b) Haberleşmedeki aksama acil yardım ve iyileştirme çalışmalarında gecikmelere sebep olabilir. c) Haberleşme altyapısı çok sabit ve sade olarak tasarlanıp afetlerden etkilenmesi önlenebilir. d) Afet sonrası kesilen haberleşme oluşan zararın ciddiyetinin toplum ve yetkililer tarafından hemen anlaşılmasını engelleyebilir. e) Afet durumlarında artan haberleşme ihtiyacı haberleşmede aksamaya sebep verebilir. 15

16 6. Afet esnasında haberleşme sistemlerinin fiziksel zarar görmesi haberleşmeyi aksatan diğer faktörlere göre daha ciddi ve etkileri daha uzun süreli olabilir, neden? a) Tamir veya yenileme için gerekli süre ve parasal kaynak çok olabilir. b ) Zarar gören sistemleri tespit etmek güç olabilir. c) Diğer aksatıcı faktörler afet sonrasında hemen giderilirler. d) Zarar gören sistemleri yeniden temin etmek güç olabilir. e) Diğer aksatıcı faktörler saat içerisinde giderilirler. 7. Hangisi afetlerde haberleşmeyi aksatan destek alt yapısı değildir? a) Elektrik b) Su c) Ulaşım d) Enerji e) Tahliye 8. Hangisi afetlerde haberleşmeyi aksatan geçici bir unsurdur? a) Elektrik alt yapısının tahrip olması b) Aşırı yüklenme veya sıkışıklık c) Uzaktan çalışma d) Yardım toplama e) Endüstriyel yapıların onarımı 9. Hangisi afet yaralarının sarılmasındaki adımlardan biri değildir? a) Acil müdahale ) İyileştirme c) Yeniden yapım d) Hazırlık e) Yeniden geliştirme 10. Afetler sonrasında iyileştirme çalışmalarına başlamak için hangi faaliyetlerin tamamlanmış olması gerekir? a) Arama ve kurtarma b) Yardım toplama c) Barınma d) Uygun yapıların onarımı e) Uzaktan çalışma Cevap Anahtarı: 1.D, 2.C, 3.C, 4.E, 5.C,6.A, 7.E, 8.B, 9.D, 10.A ÜNİTE 4 GİRİŞ İLETİŞİM VE BİLGİ YÖNETİMİ PLANLAMASI En İyi İletişim, Planlanmış İletişimdir. Acil durum ve afetlerde haberleşme planlaması, oldukça kapsamlı ve zor bir görevdir Risk haberleşmesindeki en büyük zorluklardan biri afetten hemen sonra ortaya çıkan durum hakkındaki belirsizlikleri organize, proaktif, kullanılabilir bilgi ve haberleşme sürecine dönüştürmektir Planlama İçin Gerekenler Planlama; neyin, nasıl, hangi ortam kullanılarak, kimlere, hangi kaynaklar aracılığıyla ulaştırılacağını ve bu işlemlerin sırasını netleştirir. Ayrıca acil durumlar için hayati önem taşıyan görev tanımlarının ve paylaşımının önceden yapılmasını sağlar. Planlamanın olay süresince devam eden ve dinamik bir süreç olduğu unutulmamalıdır. İstenilen amaçlara ulaşabilmek için ayarlamalar sürekli olarak yapılmalıdır. Afet veya acil durumun gerçekleştiği bölgeye vardıktan ve etkilenen kişiler için yardım faaliyetleri belirlendikten sonra, bütün kritik düzeydeki kişi ve kurumlarla organizasyon içerisinde haberleşme planı hayata geçirilmelidir Planlamanın Önemli Aşamaları Durum tespiti Durum tespiti, afetten etkilenen ülkenin ve insanların sosyal, politik ve ekonomik durumlarını tanımlar. Genel karakteristikler: Cinsiyet, yaş, ulusal ve etnik köken, kentsel, kırsal, okuryazarlık seviyesi, temel gelir kaynakları ve üretim kapasitesi, diller, lehçeler, dini yaşayışlar ve sosyal organizasyonlar, ana yollar, en hassas bölge ve nüfuslara göre düzenlenmiş nüfus bilgisi. 16

17 y çeşitleri, önceki olaylar ve müdahale biçimi, risk haritaları, zarar hassasiyetini etkileyen faktörler (örneğin, politik sistem, kurumlar, sağlık ve sosyal servisler, eğitim sistemi, çevre ve ekonomi). ganizasyonları, koordinasyon mekanizmaları, afete hazır olma durumu ve afet önleme program ve planları. finansal kaynaklar. müdahale çabaları: Afet veya acil durum bölgesine ulaştıktan sonra durumun nasıl gelişim gösterdiğinin, sağlık alanındaki yetkililerin müdahale çabaları dahil, sürekli gözlemlenmesi ve gerekli bildirimlerin yapılması gerekmektedir. Risk algıları: Halkın acil durum ve afetin potansiyel etkileri ve risk seviyeleri hakkındaki bilgisi ve inanışları; mitlerin etkisi ve afet durumlarındaki kültürel davranışlar ve afeti yönetme biçimleri. Halk başlarına gelen felaket konusunda ne biliyor, bu zararlarla nasıl yaşayabilir, risk olarak değerlendiriyor mu, bu olayı nasıl açıklıyorlar? sorularının cevapları, risk algıları hakkında bilgi vermektedir. kullanma seviyesi, alternatif medya ve bilgi ağları. En fazla kitleye sahip saatlerin ve programların bilinmesi gerekmektedir. odaları ve diğer toplanma yerleri. insan gücü. cil durum veya afet esnasında kullanabileceği teknik donanım ve arasındaki ilişkinin yapısı. danışma ve eğitim ihtiyaçları. Afet ve acil durumlarda uygulanacak kurumsal haberleşme protokolleri. kilenen bölgedeki önemli kurum ve kuruluşlar. Hedef Kitle Stratejileri, içerikleri ve kullanılacak medyayı belirleyebilmek için öncelikle hedef kitlenin tanımlanması gerekmektedir. 17

18 Hedef kitle; genel halkı, etkilenmiş nüfusu, etkiye açık nüfusları, ulusal yetkilileri, iletişim medyasını, gazetecileri, akademik dünyayı (öğrenciler, öğretmenler, akademisyenler vb.), uluslararası kuruluşları, bağışçıları ve uluslararası toplumu içerebilir. İletişim araçları İletişim aktiviteleri ve seçilen kanallar, çeşitli araçlar ve medya tarafından desteklenmektedir. Hangi araçların kullanılabileceğini belirleyen faktörler; karmaşıklık, stil, amaç, mesajın hassasiyeti, hedef kitle, belli materyallerin elde olması ve kaynaklar olarak sayılabilir. Araçlar; basılı (broşürler, posterler, manueller vb.), sesli ve görsel (videolar, filmler), radyo (genel anonslar, radyo magazin programları, röportajlar), bilgisayar tabanlı (web sayfaları, bloglar, sosyal ağlar, eğitim ve interaktif Cdleri) veya alternatif medya (tiyatro, takvimler, oyun masaları vb.) olabilir. bilgi toplama, üretme ve yayma ile ilgili tedbirler alındığı ölçüde başarılı olabilir. durum oluşmadan önce bilmeli ve irtibat hâlinde olmalıdır. Ayrıca, bu kaynaklarla bilgi alışverişi sırasında uygulanması gereken prosedürleri bilmelidirler. k haritalarına ve zarara uğrayabilecek hassasiyetlerin belirlendiği çalışmalara, nüfus istatistiklerine, sosyoekonomik göstergelere, tarihî veriye ve önceki afetler hakkındaki bilgilere erişimlerinin olması li ihtiyaçtır. Hükümetler, uluslararası iş birliği kuruluşları ve insani yardım kuruluşları, olayın etkilerini ve insanların ihtiyaçlarını bilmelidirler. Çoğu, dya, olayın kendisine de yoğunlaşır. Onların temel istekleri; sayılar, görüntüler, uzman görüşleri ve etkilenen halkın açıklamalarına yöneliktir. Ulusal ve uluslararası yetkililer tarafından ne tür iyileştirme çabasının gösterildiğini ve uluslararası yardımın nasıl kullanıldığını öğrenmek isterler. Ulusal ve uluslararası kullanım için durum raporları, proje k ve dağıtmak. Önemli mesajların yayınlandığından emin o müdahalelerinin ilerleyişini gözlemlemek ve halka, gerekenleri yapabilmesi için tavsiyelerde Durum değerlendirme merkezi ile acil operasyon merkezi koordineli çalışırlar. konusunda tavsiyelerde bulunmak. Bu görev listesi de bilgi yönetiminin afet esnasında hem rapor hazırlama hem de medya yönetimi alanına girebileceğini göstermektedir. Her iki durumda da afet müdahale ekibi erişimi, organizasyonu ve yayması zor olan bir bilgi ile karşı karşıya kalacaktır. Bu engellerle en iyi başa çıkabilme yolu, bu engelleri zaten bekliyor olmaktır. Temel Durum Raporları Temel durum raporları, genellikle günlük olarak üretilir ve acil durum, afetin etkisi, insanların ihtiyaçları ve halka yardım etmek için yapılanlar hakkındaki son durumu rapor eder. Bu raporlar, 18

19 spekülasyonlar ile değil gerçekler üzerine inşa edilir. Dolayısıyla bu raporlar, afetler hakkında bilgi veren güvenilir kaynaklardır. Temel Durum Raporları Nasıl Üretilir? sektörler, gruplar, topluluklar kimlerdir? ilenen ve zarar görmeye en açık ihtiyaçlar nelerdir? MESAJ VE MATERYAL HAZIRLAMA Bu kısımda, afetlerde halk ile haberleşmek için gerekli olan önemli mesajların ve materyallerin neler olduğu ve onların etkin bir şekilde nasıl hazırlanıp dağıtılacağı anlatılacaktır. Afetin Farklı Aşamaları için Mesajlar Afetten etkilenen insanların aşağıdaki konularda bilgiye erişimlerinin olması gerekir: Afet müdahale safhasında, halkın temizlik ve sağlıkla ilgili konularda bilgiye ihtiyacı olacaktır. Aynı zamanda aşağıdakiler konusunda da halkın bilgilendirilmesi gerekir: azaltmak için ne yapılabilir? Acil Durum ve Afetlerde İletişim ve Bilgi Yönetimi Etkin Mesajlar Üretme: Mesaj Haritaları Mesaj haritaları, karmaşık mesajları basit bir şekilde iletebilmek için kullanılan risk haberleşme araçlarıdır.bu haritalar her ana mesajın aslında ana mesajı güçlendiren, tamamlayan bir ikincil mesajı olduğu prensibine dayanır. Mesaj haritası oluşturma süreci, mesajın kendisi kadar önemli olabilir. Asıl mesajın içeriğini kuvvetlendirebilecek bilim adamlarının, sağlık ve haberleşme uzmanlarının ve yasal konularda uzman olan kişilerinin katılımını gerektirebilir. 19

20 Mit: Afetler, rastgele katillerdir. Gerçek: Afetler en zayıf grupları en fazla etkilerler. Fakirler, özellikle kadınlar, yaşlılar, çocuklar ve engelli vatandaşlar en çok etkilenenlerdir. Afetin etkileri çok uzun süre devam eder. Afetten etkilenen ülkeler ve topluluklar mali kaynaklarının çoğunu afetten hemen sonraki safhada tüketirler. Sonrasında birçok alanda kıtlık ve sıkıntılar yerleşkeler afetten etkilenen aileler için en iyi yerlerdir. Gerçek: Bunun en son tercih olması gerekir. Çoğu kuruluş, çadırlar için harcanan paralarla inşaat malzemeleri ve inşaat yapmak için araç gereç alırlar. Barınaklar etkile insanlar hayatta kalma mücadeleleri için sorumluluk üstlenemezler. Gerçek: Tam tersine, afet durumlarında, çoğu insan üstün bir dayanıklılık durumu sergiler. Büyük depremlerden sonra binlerce insanın gönüllü bir şekilde hayatta kalanları biran önce kurtarabilmek için çabaladıkları defalarca çıkarırlar. Gerçek: Bazı münferit durumlar geçmişte olmasına rağmen; insanların çoğu afetten Afetlerde psikolojik problemler ender görülür ve çok az bir etkisi vardır. Gerçek: Afetler insanları hem fiziksel hem de psikolojik olarak etkiler. Psikolojik tedavi, özellikle en fazla etkilenen insanlar için Afetlerden sonra salgınlar kaçınılmazdır. Gerçek: Salgınlar, afet olur olmaz oluşmazlar ve cesetler salgınlara ve değişik hastalıklara yol açmazlar. Hastalığı önlemenin yolu, temizlik şartlarını iyileştirmek vardır. Gerçek: Afetzedelere gönderilen kullanılmış giyecekler genellikle uygun değildir. Afetzedeler bunları kabul etse bile kullanmazlar. Bazen iyice eskimiş, hatta yırtık kıyafetler bağışlanır. Bu durumdaki bağışlanan eşyaları afetzedelere vermek onların yardımı her zaman gereklidir. Gerçek: Doğal afetler nadiren yiyeceğe erişimi engeller. İnsani yardımlarda yüklü yiyecek gönderimleri ile artık çok daha az karşılaşılıyor. Ekinler zarar gördüğünde; yardımların o bölgede yeni tohumların, aletlerin, tarımsal malzemelerin sağlanarak, o bölgede yeniden hayatı canlandırmaya yönelik yapılması gerekir. Özet Afetlerde bilgi yönetimi ve iletişim oldukça önemli unsurlardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hem ulusal hem de uluslararası düzeyde afete gerekli müdahalenin etkin bir şekilde yapılabilmesi için çok iyi bir planlama, iletişim ve bilgi yönetimi gereklidir. Planlama aşamasında, afetten etkilenen bölgeye, insanlara ve afetin durumuna ilişkin çok önemli bilgiler ortaya çıkarılır. Hangi bilginin nasıl iletileceğine karar verilmesi ve hedef kitlenin kim olduğu; basın araçlarının nasıl kullanılacağı ve bütün bunların hangi ölçüde ve hangi sırada kullanılacağına bu aşamada karar verilir. Afetler statik bir durumda gelişmeyip, yüksek mertebede değişkenliğe sahiptirler. Bu yüzden, afet sırasında durumun ve gelişmelerin sürekli takip edilerek uygun bir şekilde uygun organlara aktarılması gerekmektedir. Acil operasyon merkezi, durum değerlendirme merkezi ve üretilen temel durum raporları, bu amaçlara yönelik kullanılan unsurlardır. Temel durum raporları genellikle günlük olarak üretilir ve acil durum, afetin etkisi, insanların ihtiyaçları ve halka yardım etmek için yapılanlar hakkındaki son durumu rapor eder. Bu raporlar, spekülasyonlar ile değil gerçekler üzerine inşa edilir. Dolayısıyla bu raporlar afetler hakkında bilgi veren güvenilir kaynaklardır. Önemli konulardan biri de afetlerde etkin mesajlar üretip iletilebilmektir. Mesaj üretilirken afetzedelerin yaşadığı bölgedeki unsurlar 20

21 dikkate alınmalı, halkın yanlış inanışlarının yol açacağı söylenti ve mitleri engelleyici yönde mesajlar oluşturulmalıdır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi planlama esnasında karşılaşılan temel sorular ve cevaplarına ilişkin yanlış bir eşleştirme içermektedir? a) Acil durum nedir? - Durum tespiti yap. b) Neden iletişime ihtiyaç var? -Amaçları belirle. c) Kiminle?-Hedef kitleyi belirle. d) Nasıl?-Stratejileri belirle... e) Kim?-Kaynakları belirle. 2. Aşağıdakilerden hangisi iletişim ve bilgi yönetiminin başarmayı amaçladığı şeylerden biri değildir? a) Bilgi toplama, üretme ve yayma b) Medya ile ilişkileri yönetme c) Afetzedeleri komşu illere gönderme d) Halkın pratik uygulamalarını ve davranışlarını eğitme. e) Konuşmacıları ve yetkilileri eğitme ve tavsiye sunma 3. Aşağıdakilerden hangisi bölgesel afet müdahale ekiplerinin bilgi yönetimindeki sorumluluklarından değildir? a) Üretilen teknik afet bilgisini toplamak b) İş makinelerini yönlendirmek c) Ulusal ve uluslararası kullanım için durum raporları, proje önerileri, proje raporları ve diğer teknik dokümanları hazırlamak d) Zamanında ve etkili bilgi yayımını koordine etmek.. e) Basın açıklamaları yapmak ve dağıtmak 4. Operasyonların düzenlendiği, koordinasyonunun sağlandığı ve etkili acil durum yönetimi için gerekli kararların alındığı yönetimsel merkeze aşağıdakilerden hangisidir? a) Acil Operasyon Merkezi b) Yönetim Kurulu c) Durum Değerlendirme Merkezi d) Raporlama Birimi e) Kurtarma Birimi 5. Acil Operasyon Merkezinin karar verebilmek için ihtiyaç duyduğu bilginin toplandığı ve analiz edildiği yer neresidir? a) Medya İletişim Merkezi b) İçişleri Bakanlığı c) Başbakanlık d) Durum Değerlendirme Merkezi e) Uluslararası kuruluşlar 6. Aşağıdakilerden hangisinin temel durum raporları hazırlanırken yapılmaması gerekir? a) Kısaltmalar varsa açıklama b) Raporu hazırlayanların ismini yazma c) Raporun ne zaman üretildiğini belirtme d) Raporda bilgilerin tekrar edilmesi e) Teknik bilgilerin sadeleştirilmesi 7. Aşağıdakilerden hangisi afetler için kurulan bir web sitesinde yer alması gereken öncelikli veya genel bilgilerden değildir? a) Haritalar ve zarar hakkındaki istatistikler b) Afet psikolojisinden uzaklaştıracak eğlenceli bilgiler c) Afet fotoğraflar d) İnsanları yönlendirecek tavsiyeler e) Sosyoekonomik veri tabloları 8. Aşağıdakilerden hangisi halkın risk algısı ve mesajlara tepkisi açısından değerlendirildiğinde doğru değildir? a) Risk, somut olmayan bir kavramdır. b) Halk, en iyi net mesajlara cevap verir. c) Telaşlandıran mesajlar, istenmeyen tepkilere yol açabilir. d) Halk, bilimsel bilgiler hakkında şüpheci olabilir. e) Halk. kendisine bilgi verilmesinden ve risklerin açıklanmasından hoşlanmaz. 21

22 9. Aşağıdakilerden hangisi mesaj haritası oluşturmanın adımlarından değildir? a) Temel endişeler belirlenir. b) Endişeleri sona erdirebilecek somut deliller bulunur. c) Hedef kitle belirlenir. d) Endişelere cevap veren ana mesajlar oluşturulur. e) Mesaj haritaları gizlidir ve kimse ile paylaşılmaz. 10. Kültürel, aileden gelen, bölgesel geleneklerle oturmuş ve kişiden kişiye yayıldığında gerçeklerle karıştırılan efsanevi inanışlara ne denir? a) Söylenti b) Bilgi kirliliği c) Mit d) Dedikodu e) İletişim Cevap Anahtarı: 1.E, 2.C, 3.B, 4.A, 5.D, 6.E, 7.B, 8.E, 9.E, 10.C ÜNİTE 5 AFETLERDE HABERLEŞME VE UYDU TEKNOLOJİLERİ KULLANIMI Herhangi bir cismin etrafında dönen nesneler uydu olarak isimlendirilir. Bunun en iyi bilinen örneği Dünyamız etrafında dönen Ay dır. Haberleşme amacıyla kullanılan uydular ise Dünya dan bir roket aracılığıyla fırlatılarak Dünya yörüngesine yerleştirilen, onun etrafında dönen, kablosuz alıcı ve vericiye sahip olan insan yapımı yapay uyduları ifade eder. Bu uydular Dünyanın küresel biçimi ve yeryüzü şekillerinden dolayı birbirini direkt göremeyip, aralarında haberleşme yapılmasının zor olduğu en az iki noktanın birbiriyle haberleşme yapmasını sağlamak amacıyla kullanılırlar. Uydu sistemleri haberleşme alanında daha hızlı, yüksek kapasiteli ve de düşük maliyetli sistemler oluşturma amacıyla ortaya çıkmışlardır. İlk olarak savunma ve askeri amaçlarla kullanılan uydular zaman içerisinde denizcilik, uçak ve karasal haberleşmede; veri değerlendirme ve ulaşım gibi ticari alanlarda; meteorolojik, yön belirleme ve uzay çalışmaları gibi bilimsel alanlarda özel şirketler, üniversiteler ve devlet sektörü eliyle kullanılır hâle gelmişlerdir. UYDULARIN TARİHÇESİ VE KULLANIM ALANLARI İki nokta arasında radyo frekansı (RF) sinyalleri ile haberleşme yapabilmek için bir noktada üretilip ışık hızı ile havada ilerleyen elektromanyetik dalgaların bir diğer noktaya ulaşıp burada algılanabilmesi gerekir. Sırasıyla verici ve alıcı olarak isimlendirilen bu iki noktanın aralarında elektromanyetik dalganın yayıldığı bölgede fiziksel bir engel olmaksızın birbirlerine ulaşılabilir olmaları gerekir. Bu mümkün olamıyor ise belirli bir yükseklikte, doğru yörüngede konumlandırılmış, bir tam turunu 24 saatte tamamlayan ve her iki noktayı da görebilen bir üçüncü nokta olarak düşünülebilecek uydu üzerinden haberleşmenin yapılması fikri ilk olarak 1945 yılında Arthur C. Clarke tarafından ortaya atılmıştır. Bu sayede yeryüzünün dairesel şekilde olmasının veya bina, dağ gibi birtakım fiziksel engellerin varlığından kaynaklanan aksamalar aşılmış olabilecektir Sputnik yılında uzaya gönderilen ilk uydudur. Gerçek manada ilk aktif uydu ise 1958 yılında yörüngeye yerleştirilen Explorer-1 olmuştur. Önceleri uydular çok güvenilir olmadıkları için veri Uydular sivil, askeri ve bilimsel amaçlı kullanılır yılında fırlatılan Earlybird uydusunun hizmete girmesiyle dünyamızda uydu haberleşme çağı da başlamış oldu. Bunu 1977 yılında sadece Avrupa kıtasındaki ülkelerin ses, görüntü ve data iletişimi sağlayabilmek amacıyla üye oldukları Avrupa Uydu Haberleşme Örgütünün (Eutelsat) kurulması takip etti. Bu sayede Avrupa ülkeleri arasında haberleşme, radyo ve TV hizmetleri verilmesi hedeflenmiştir. 22

23 Birleşmiş Milletler Uluslararası Denizcilik Organizasyonu (Inmarsat) ) ise 1979 yılında kurulmuş olup, gemicilik, uçak endüstrisi, denizaşırı veya karasal ortamlarda telefon, data, faks ve acil durum çağrı (SOS) servisleri vermektedir. Türkiye hem Eutelsat hem de Intelsat kuruluşlarının üyesidir. Yurdumuzda bu organizasyonlar ile uydu bağlantısı sağlama ve uydu haberleşmesi yürütme görevini Türksat adlı kurum yerine getirmektedir. Bu kurumun Ankara Gölbaşı nda bulunan tesisleri ülkemizin uydu haberleşmesi yer istasyonu olarak hizmet vermektedir. Ülkemizin pasif olan, aktif olarak kullanılmakta olan ve de gelecekte fırlatılmak üzere test veya tasarım aşamasında olan uyduları bulunmaktadır. Mesela Türksat 4A aktif olarak kullanılmakta olup, Türksat 5A ise yapım aşamasında olan haberleşme uydularıdır. Öte yandan, yüksek çözünürlüklü görüntüleme yapabilen askeri amaçlı uydularımızdan Göktürk yılında fırlatılmış olup; Göktürk-3 ise TAI, ASELSAN ve TÜBİTAK UZAY tarafından tasarlanıp geliştirilme aşamasındadır. Uyduların Kullanım Alanları Kullanım amaçlarına göre uydular dört ana başlık altında toplanabilirler. Bunlar haberleşme, askerî amaçlı, meteoroloji ve uzay araştırma alanlarıdır. Haberleşme uyduları Küresel haberleşme amaçlı kullanılırlar. Bu sebeple, yeryüzündeki belli bir noktaya göre sabit durup, dönüşünü yeryüzü ile beraber 24 saatte (23.94 saatte) tamamlarlar. Bunu mümkün kılmak için yaklaşık 35,786 km yükseklikteki bir yörüngeye yerleştirilirler. Haberleşme fonksiyonunu verici yer istasyonundan gelen radyo frekansındaki (RF) sinyali alıp daha farklı bir frekanstaki RF sinyaline çevirip sonrasında yeryüzünde kapsama alanı içerisindeki alıcı yer istasyonuna göndererek gerçekleştirirler. Kısacası gökyüzünün çok yukarılarında bir çeşit yansıtıcı ayna görevi görürler. Her türlü telefon, data, teleks, faks, veri haberleşmesi ve televizyon yayınlarının iletimi uygulamaları için uygun iletişim araçlarıdır. Meteoroloji uyduları Hava koşullarının kesin ve güvenilir bir şekilde saptanması için kullanılırlar. Yer gözlem istasyonları kurulamayıp veri toplanamadığı için okyanus, çöl, dağlık alanlar ve kutup bölgeleri gibi geniş alanların meteorolojik verilerinin elde edilmesinde faydalı olup; üzerlerindeki sensörlerin kaydettikleri verileri belirli aralıklarla yer istasyonlarına göndermek şeklinde çalışırlar. Yörüngeleri genellikle kutuplar veya ekvator düzleminde olacak şekildedir. Uzay araştırma uyduları Astronomi, jeodezi, atmosfer gözlem, meteor gözlem ve güneş sistemi gözlem gibi farklı kullanım alanları vardır. Bunların tamamı yerküre etrafında parabolik yörüngelerde dönerler. Parabolik olmaktan dolayı bu yörünge dünyaya en yakın ve en uzak olduğu iki farklı nokta ile tanımlanır. UYDULARIN TEKNİK ÖZELLİKLERİ Uyduları teknik olarak daha iyi anlamak için öncelikle çalıştıkları ortamın iyi olarak anlaşılması gerekir. Hava araçlarının uçabildikleri en yüksek irtifa yaklaşık olarak 40 km olup, atmosferin bu bölümü hava araçlarının uçabilmek için tabi oldukları aerodinamik kuralların sağlanabilmesi için gerekli olan hava kütlesinin %99 nun yer aldığı kısma denk gelir. Öte yandan eliptik yörüngeli bir uydunun yere en alçak geçebileceği yükseklik 129 km olarak belirlenmiş olup, uydular hava araçlarının daha da yükseğinde bulunurlar. Bu bölge, havanın bitip de uzayın başladığı bölge olarak düşünülürse, uydular hava-uzay (aerospace) ortamında çalışan cihazlardır. 23

24 . Yerden uyduya kurulan hatta (link ifadesi de kullanılır) up-link, uydudan yere kurulan hatta downlink adı verilir. Uyduların yer istasyonu iletimlerini alan, yükselten, sonra bu iletimleri bütün istasyonların dinlediği bir kanal üzerinden tekrar ileten yani RF den RF ye tekrarlama yapan kısmına transponder denir. Hem verici yer istasyonundan uyduya hem de uydudan alıcı yer istasyonuna ulaşan sinyaller uydu yörüngelerinin dünyadan uzak olup, buna bağlı olarak kat edilen mesafe ve dolayısıyla gönderilen sinyallerde oluşan zayıflamanın da büyüklüğünden dolayı ancak zayıflayarak ilgili cihazlara ulaşabilecektir. Bu sebeple, uydu sistemleri hem geniş açılı büyük antenleri olan hem de yüksek güçlü sinyalleri kullanabilen ve fiziksel olarak da büyük olan cihazlar şeklinde tasarlanırlar. Ayrıca uydular tasarlanırken, havadaki (uzay) konumunu doğru olarak belirleyebilmek için farklı sensörlerin kullanımına ve doğru yörüngede tutabilmek için birtakım iticilere ihtiyaç duyulur. Sonuç olarak, bu sistemler fiziksel olarak küçük ve maliyeti az olan cihazlardan oluşmayıp, büyük parasal ve teknolojik kaynak kullanımını gerektirirler. Ancak sağladıkları avantajlardan dolayı günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadırlar.. Bu anlamda dört farklı uydu yörüngesinden söz etmek mümkündür. Alçak yörünge uyduları Aynı zamanda LEO (Low Earth Orbit) uyduları olarak da tanımlanırlar. Yeryüzünden km yükseklikte konumlanmış olup, yakın oldukları için kapsama alanları dardır. Bu sebeple geniş hizmet alanı için çok sayıda kullanılmaları gerekir. Orta yörünge uyduları Aynı zamanda MEO (Medium Earth Orbit) uyduları olarak da tanımlanır. Yeryüzünden km yükseklikte konumlanmış olup, GPS gibi konum belirleme hizmetleri için kullanılırlar. Yüksek yörünge uyduları Aynı zamanda HEO (High Earth Orbit) uyduları olarak da tanımlanır. Yörüngesi bir kutup bölgesinde Dünya ya çok yakın diğer kutup bölgesinde ise Dünya dan çok uzak olup, diğer uyduların erişemediği kutup bölgelerinde etkili olur. Genellikle bilimsel çalışmalar için kullanılırlar. Yerdurağan yörünge uyduları Aynı zamanda GEO (Geostationary Earth Orbit) uyduları olarak da tanımlanır. Yeryüzünden km yükseklikte Ekvator düzleminde olan uydulardır. Dönme periyodları Dünya nın dönüş periyoduna eşit olup, yeryüzündeki bir noktaya göre sabit gibi görünmektedir. Kapsama alanları tüm Dünya nın %40 olabilecek kadar geniştir. Sadece 3 GEO uydusu ile Dünya nın büyük çoğunluğunu kapsamak mümkündür. Öte yandan, uyduların yörüngeleri yerküreden uzaklaştıkça haberleşme amacıyla kullanılan sinyallerin gidip geldikleri mesafe de attığı için sinyalin vericiden alıcıya ulaşması için gereken süre de (kabaca yayılım süresinin iki katı) artmaktadır. Bu durum özellikle GEO uydularında çok belirgin olmaktadır. Genel olarak düşük yörüngelerde atmosfer daha yoğundur. Burada bulunan uydular atmosfer etkilerine daha fazla maruz kaldıklarından ömürleri kısa olup, uydu yörüngesi yükseldikçe ömürleri de artmaktadır. Uydular, kullanma alanları, uzaydaki ömrü, üzerinde bulunması gereken cihazlar ve güç sistemleri gibi tüm bu özellikleri düşünülerek tasarlanırlar. Uydu Sinyalleri Frekansları 24

25 Lazerlerin kullanımı ile bazı optik haberleşme çalışmaları olsa da uydular radyo frekansı sinyallerini kullanarak haberleşme sağlarlar. Elektromanyetik sinyallerin bir alt kümesi olan radyo frekansı sinyalleri 1 Hz ile yaklaşık olarak 3000 GHz arasındaki frekans bölgesi olarak tanımlanır. Uzay haberleşmesi söz konusu olduğunda elektromanyetik spektrumun tamamı Dünya atmosferinden geçemeyeceği için haberleşme amacıyla kullanıma uygun değildir. Uydu haberleşme sistemlerinde genellikle 4 ana frekans bandı kullanılmaktadır. Bunlar sırasıyla, C-bandı uluslararası telefon ve TV haberleşmesi gibi küresel yayınlar için kullanılır. X-bandı yerel ve bölgesel telefon, TV ve veri haberleşmesi için kullanılır. Ku-bandı uydu haberleşmesi ve yayıncılıkta kullanılır. Ka-bandıdır yüksek çözünürlüklü askeri uygulamalar gibi geniş bant uygulamaları için kullanılır. Bunların arasında Ka-bandı Ku-bandına göre, o da C-bandına göre yağmur veya nem gibi hava olaylarından daha fazla etkilenirler. Uydu Antenlerinin Bakış Açıları El tipi olanların dışındaki uydu cihazlarının antenleri çanak şeklindedir. Bunlar parabolik şekillerinden dolayı gelen RF sinyalleri antenin merkez noktasına yansıtıp burada yoğunlaştırarak elektronik devrelere aktarırlar. Yer istasyonları antenlerinin uydu yayınlarını en az kayıpla alıp gönderebilmesi için uydulara doğru bir açı ile bakması gerekir ki buna bakış açısı adı verilir. Bu da azimuth ve elevation açıları olmak üzere iki bileşenden oluşur. Azimuth açısı (ufuk açısı) Gerçek kuzeye göre yatay açı anlamına gelmektedir. Yani anteni uyduya baktığı doğrultunun yataydaki açı değeridir. Pusuladan bakıldığında kuzey 0 derece ve güney 180 derece olacak biçimde çanak antenine saat yönünde yaptırılacak açının ölçüsüdür. Elevation açısı (yükselme açısı) Uydu anteninin uyduya baktığı doğrultunun düşeydeki yani aşağı yukarı yöndeki hareketinin sonucu olan açının değeridir. Hava Koşullarının Etkileri Hava koşulları radyo dalgalarının yayılmasını etkileyen önemli bir faktördür. Rüzgâr, hava sıcaklığı ve özellikle atmosferdeki su buharının miktarı bu sinyallerin normal çalışma şartlarının çok daha uzağına rahatlıkla veya tam tersine çok daha kısa bir mesafesine zorlukla ulaşmasına sebebiyet verebilir. Atmosferde katı, sıvı veya gaz formda sürekli olarak su bulunur ve bu anlamda uydu sinyalleri performansı üzerinde çok belirleyici olabilir. Özellikle yağmur, kendisini oluşturan su damlaları ya radyo dalgasının gücünü absorbe ettiği için ya da onun farklı yönlere saçılmasına sebebiyet verdiği için radyo dalgalarının en çok zayıflamasına sebep olan meteorolojik olaydır ve uydu haberleşmesinde önemlidir. Çoklu iletişim teknikleri haberleşme ortamını daha verimli kullanmayı mümkün kılar. TDMA, FDMA ve CDMA şeklinde isimlendirilen üç tip bilgi çoğullama yöntemi söz konusudur. 25

26 Zaman bölmeli çoğullama (TDMA) Günümüzde en yaygın olarak kullanılan çoklu erişim yöntemidir. Bu yaklaşımda her bir yer istasyonu kesin olarak belirlenmiş ve kendisine tahsis edilmiş bir zaman aralığında ama yoğun olarak (tüm tonlarda) haberleşme kanalını kullanır. Yani bir anda haberleşme sistemi sadece bir tane yer istasyonuna tahsis edilmiş gibi düşünülebilir. Bu çoğullama yaklaşımı özellikle paketler şeklinde yürütülen sayısal haberleşme sistemleri için çok uygun olmaktadır. Frekans bölmeli çoğullama (FDMA) Bu mevcut bir radyo frekansı kanalı bant genişliğinin bazı alt frekans bantlarına bölünerek (örnekteki farklı tonlar gibi düşünülebilir), her birinin farklı bir haberleşme ihtiyacının karşılanması için kullanımı olarak tanımlanabilir. Her bir frekans alt bölümünü ayrı bir yer istasyonunun kullanımına tahsis edilmiş gibi de düşünülebilir. Dolayısıyla iki farklı yer istasyonunun aynı anda aynı alt bölümü kullanmalarını önlemek için birtakım denetim mekanizmalarının işletilmesi gerekli olur. Kod bölmeli çoğullama (CDMA) Bu yaklaşımda zaman ya da bant genişliği ile ilgili kısıtlamalar olmaksızın herhangi bir yer istasyonu tüm anlarda ve haberleşme kanalına tahsis edilen bant genişliğinin bir bölümü ya da tümünü (her frekansı) kullanabilir. Yöntem temel olarak farklı yer istasyonlarının göndereceği bilgilerin uygun şifreleme teknikleri ile ayırt edilebilir hâlde kodlanıp, haberleşme kanalında ortak iletilip hedef alıcı yer istasyonunda da uygun şifre çözme teknikleri kullanılarak kendisine ait olanın ayrıştırılması prensibine göre çalışmaktadır. HAREKETLİ UYDU SİSTEMLERİ Uydu haberleşmesi sadece sabit yer istasyonları üzerinden olmamaktadır. İnsanlar bu sistemin sağladığı avantajı kullanmak üzere gemi, otobüs gibi hareketli araçların da uydu haberleşmesi yapabilmesi için çözümler üretmişlerdir. Bu sayede TV, telefon, internet ve yön bulma gibi bazı hizmetler, hareketli olarak da uydular üzerinden sağlanabilmiştir. Bu cihazlar hem up-link (verici) hem de down-link (alıcı) olarak çalışabilirler. Iridium uydu sistemleri Küresel uydu haberleşme sistemidir. Dünya etrafında mevcut 66 adet LEO uydusu (780 km yörünge) ile ufak, hafif mobil cihazlar üzerinden küresel ses, veri, SMS hizmetleri verir. Alt yapısı olmayan ortamlar, acil durum çözümleri için kullanımı uygundur. Globalstar uydu sistemleri Biri ülkemizde olmak üzere (GlobalStar Avrasya) Dünyanın farklı yerlerinde bulunan 27 adet yer istasyonu ve 48 adet LEO uydusu (1414 km yörünge) ile 4 adet yedek uydu kullanarak 11 bağımsız operatör üzerinden ses ve veri hizmet verir. Ürünleri arasında sabit ve mobil uydu telefonları, araç takip ve uydu modemleri bulunmaktadır. GPS uydu sistemleri Küresel Konumlama Sistemi (Global Positioning System) olarak tanımlı bu uydu ağı düzenli olarak bilgi yollayan ve bu sayede Dünya üzerindeki konumun kesin olarak belirlenebilmesini sağlayan bir sistemdir. Başlangıçta ABD tarafından askerî amaçlı olarak kurulup sonradan sivil kullanıma da açılmıştır. HEO yörüngede 18 adet aktif ve 6 adet yedek uydudan oluşan bu sistem, GPS alıcı cihazların iki boyutlu konum belirleme için en az 3, üç boyutlu konum belirleme içinse en az 4 adet uyduyu her zaman görebileceği şekilde yerleştirilmiştir. Araç, telefonu ve hatta saatlerle bütünleşmiş GPS cihazları bu uydulardan aldıkları sinyalleri işleyerek konum belirleyebilirler. Inmarsat uydu sistemleri Genel olarak gemicilik üzerine kurulu bir sistemdir. Toplam 34 adet yer istasyonu, GEO yörüngede 4 adet asıl ve 4 adet yedek uydu üzerinden hizmet verip yerkürenin %98 26

27 alanını kapsamaktadır. Ses, veri, faks, yüksek hızlı veri ve mesajlaşma amaçlı olarak kara, deniz ve havadaki kullanıcılara hizmet vermektedir. Thuraya uydu sistemleri Karasal ve GSM haberleşme alt yapılarının olmadığı alanlar da dâhil olmak üzere ses, internet, faks ve diğer telekomünikasyon hizmetlerini sunan uluslararası bir uydu iletişim operatörüdür. Bir adet yer istasyonu ve üç adet sabit yörüngeli (GEO) uydu üzerinden küresel mobil ses ve veri hizmetleri sunar. ÜLKEMİZDEKİ AFET UYDU HABERLEŞME SİSTEMLERİ Türk Kızılayı yurt genelinde hizmet veren tüm haberleşme araçlarında mobil, bölge afet yönetim merkezlerinde ise sabit olarak Afet Uydu Haberleşme Sistemleri kurup hizmete almıştır. Öte yandan, Ülkemizde afet ve acil durum ile ilgili en önemli ve merkezî kurumu olan AFAD ise bir afet sonrasında haberleşmenin sekteye uğradığı bölgelere giderek o bölgenin durumu ve ihtiyaçlarına yönelik ilgili merkezler ile irtibat kurmayı sağlayıp saha ekipleri ile kontrol merkezleri arasında kesintisiz iletişim sağlayacak arazi aracı kullanmaktadır. haberleşme sistemidir. rünge uyduları aracılığıyla görüşme olanağı sağlayan uydu Özet Herhangi bir cismin etrafında dönen nesneler uydu olarak isimlendirilir. Ay, Dünyamız etrafında dönen doğal bir uydu; haberleşme amacıyla bir roket aracılığıyla fırlatılarak Dünya yörüngesine yerleştirilen, onun etrafında dönen, kablosuz alıcı ve vericiye sahip olan cihazlar ise insan yapımı yapay uydulardır. Uydular temel olarak haberleşme, askerî amaçlı, meteoroloji ve uzay araştırmaları alanlarında kullanılırlar. Uydular kurulum maliyetlerinin yüksek olmasına rağmen coğrafi koşullardan etkilenmediği, küresel olarak mobil haberleşme imkânı sağladıkları ve doğal afetlerden daha az etkilenmeleri sebebiyle afet durumlarında tercih edilirler. Özelliklerine göre dört temel yörüngeye yerleştirilen uydular yer istasyonları veya mobil cihazlar ile haberleşmek için kullanılırlar. Çoğullama olarak isimlendirilen birtakım teknikler kullanılarak uyduların haberleşme kapasiteleri artırılabilir. Dünyada yaygın olarak kullanılan uydu sistemlerinden ülkemizde de hem gündelik hayatta hem de afet durumlarında faydalanılır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi doğal uydudur? a) Türksat b) Sputnik c) Göktürk d) Ay e) Eutelsat 2. Aşağıdaki alanlardan hangisinde uydu sistemi kullanılır? a) Askerî b) Haberleşme c) Meteoroloji d) Uzay araştırma e) Hepsi 3. Uyduların gezegen etrafında izlediği yola ne isim verilir? a) Kanal b) Yörünge c) Frekans d) Konum e) Elevation açısı 4. Yer istasyonundan gönderilen sinyalin uydu tarafından alınmasına ne denir? a) Up-link b) Down-link c) Azimuth d) Transponder e) Elevation 27

28 5. Hangisi bir uydu yörünge çeşididir? a) MEO b) LEO c) GEO d) TDMA e) HEO 6. Bir uydu sisteminin yörüngesi Dünya ya yaklaştıkça küresel kapsama için gerekli olan uydu sayısı nasıl değişir? a) Azalır b) Aynı kalır c) Artar d) İkisi arasında bir ilişki yoktur e) Hiçbiri 7. Hangisinin dönme periyodu dünya ile aynıdır? a) Alçak yörünge uyduları b) Orta yörünge uyduları c) Yüksek yörünge uyduları d) Yerdurağan yörünge uyduları e) Kutupsal yörünge uyduları 8. Uydu anteninin kuzeye göre yaptığı açıya ne isim verilir? a) Elevation açısı b) Azimuth açısı c) Eksen açısı d) Yükselme açısı e) Genişlik açısı 9. Bir radyo frekansı (RF) haberleşme kanalının bant genişliğinin bazı alt frekans bantlarına bölünerek haberleşme kanalının birden fazla kaynağa bölünerek paylaştırılması (çoğullama) ne isimle tanımlanır? a) Frekans bölmeli çoğullama b) Kod bölmeli çoğullama c) Zaman bölmeli çoğullama d) Genlik bölmeli çoğullama e) Açı bölmeli çoğullama 10. Yol bulma, konum belirleme uydu sistemi hangisidir? a) INMARSAT b) IRIDIUM c) EUTELSAT d) THURAYA e) GPS Cevap Anahtarı: 1.D, 2.E, 3.B, 4.A, 5.D, 6.C, 7.D, 8.B, 9.A, 10.E ÜNİTE 6 Telsiz Haberleşmesi El telsizi bütün acil durum personelinin nasıl kullanıldığını bilmesi gereken bir cihazdır. Hem verici hem de alıcı olarak çalışabilen kablosuz iletişim araçlarına telsiz denir. Bu iletişim araçları kullanılarak elektromanyetik dalgalar vasıtasıyla kablosuz olarak yapılan haberleşme ise telsiz haberleşmesidir. Herhangi bir afet durumunda teknolojik altyapıya en az ihtiyaç duyan haberleşme yöntemi olan ve bu özelliğinden dolayı afet durumlarının vazgeçilmez bir unsuru olan telsiz haberleşmesi konusunda yeterli bilgiye sahip olmak oldukça önemlidir. İlk akla gelen soru neden cep telefonu veya internet gibi teknolojiler dururken telsizlerin afet haberleşmesinde kullanıldığıdır. Cep telefonu veya internetin çalışabilmesi için haberleşme altyapısının zarar görmemiş olması gerekir. Afet durumunda genellikle haberleşme yapısını besleyen güç üniteleri ve altyapı zarar görür. Bu yüzden, günlük hayatta acil durum ekiplerinin veya arazide görev yapan birliklerin temel haberleşme ekipmanı olan telsizlerin afet durumlarında da haberleşmede çok önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu bölümün amacı telsiz ve telsiz haberleşmesi ile ilgili en temel ve gerekli bilgileri çok fazla teknik ayrıntıya girmeyerek okuyucuya aktarmaktır. Böylece bu bölüm sonunda telsiz teknolojisi ve kullanımı kavranmış olacaktır. TELSİZLERİN SINIFLANDIRILMASI Batarya ile çalışan ve üzerindeki anten yardımıyla kablosuz olarak haberleşme yapabilen cihazlar genel olarak mobil (sabit olmayan) telsiz olarak adlandırılabilir. Bununla beraber, telsizler için farklı sınıflandırmalar yapılmaktadır. Bunlar; tiplerine, kullandıkları teknolojiye, frekansa ve haberleşme kanalının kullanılma biçimine göre olmaktadır. Telsiz Tipleri 28

29 Sabit telsiz, araç telsizi ve el telsizi olmak üzere üç tip telsiz bulunur. Sabit telsiz Sabit telsiz, komuta kontrol merkezinde kullanılır. Antenleri bina çatısındadır ve el telsizine göre menzili daha uzundur. Araç telsizi Araç telsizi, anteni araç üzerinde bulunan ve menzili el telsizi cihazlara göre daha yüksek olan cihazlardır. El telsizi Sahada haberleşme için kullanılır. Menzili (etki etmesi beklenen alan) sabit telsizlere göre daha kısadır. Bununla birlikte elde taşınabildiği için haberleşmeyi hızlandırır. Personel, haberleşmeyi genellikle el telsizi ile sağlar. Telsizler kullandıkları teknolojiye göre analog (konvansiyonel) ve dijital (sayısal) olarak ikiye ayrılırlar. Burada teknolojinin temelinde, kullanılan modülasyon tekniği yatmaktadır. Analog telsizlerde analog modülasyon, sayısal telsiz sistemlerinde ise sayısal modülasyon kullanılmaktadır. Analog telsiz sistemlerine göre sayısal sistemleri avantajlı kılan temelde 4 unsur bulunmaktadır: kapasite artışı sıyla Kullandıkları frekanslara göre telsizler UHF, VHF ve HF olarak adlandırılırlar. Sayısal telsiz sistemleri Günümüzde sayısal telsiz haberleşmesi için yaygın olarak kullanılan üç adet standart, bulunmaktadır. TETRA (TErrestral Trunk RAdio-Karasal Trunk Telsiz), Sayısal Mobil Radyo (Digital Mobile Radio, DMR) ve APCO 25 (Association of Public-Safety Communications Officials- International) dir. DMR, ilk olarak 2005 yılında onaylanan ve profesyonel mobil radyo kullanıcıları için tasarlanan bir sayısal radyo haberleşmesi standardıdır. Bu standart mevcut 12.5 khz kanal aralığı ile kullanılan küresel karasal mobil frekans bantlarında kullanılmak ve gelecekte 6.25 khz kanal eşdeğeri için yapılacak düzenleme gereksinimlerini karşılamak üzere tasarlanmıştır Türkiye de Aselsan tarafından desteklenen bu sistem; kamu güvenliği ve acil yardım kurumları telsiz kullanıcılarının yaratacak olduğu haberleşme trafiğini karşılayacak, metropollerde, kent merkezlerinde, banliyö veya kırsalda kamu güvenliği ve acil yardım kurumlarının sorumluluk alanına giren coğrafyayı eksiksiz olarak kaplayacak, afet durumlarında en az zararla çalışmasını sürdürüp haberleşme ihtiyacını karşılayacak niteliktedir. TETRA, Avrupa ülkelerinde ortak bir platform oluşturmak için ortaya konan APCO-25 gibi açık kaynaklı bir sayısal telsiz sistemidir. Ancak henüz istenilen ortak uygulama platformu oluşturulamamıştır. TETRA sisteminde, ses veya veri haberleşmesi için bir havuzda toplanan radyo kanallarından bir tahsis gerçekleştirir. TETRA ayrıca hücreler hâlinde organize edilen ağlar arasında dolaşımı ulusal veya uluslararası çapta desteklemektedir. TETRA altyapı üzerinden noktadan noktaya ve noktadan çok noktaya haberleşmeyi desteklediği gibi, doğrudan el terminalleri arasında da, konvansiyonel telsiz haberleşme sistemlerinde olduğu gibi, haberleşmeye olanak sağlamaktadır. Kullanılan Frekanslar Telsizler 3 frekans grubunda çalışırlar. Bunlar HF (High Frequency), VHF (Very High Frequency) ve UHF (Ultra High Frequency) dir. Afetlerde genellikle simpleks haberleşme modu kullanılır. 29

30 3MHz- yüksek frekans manasına gelen, Very High Frequency kelimelerinin baş harfleri ile temsil edilen 30MHzfrekans manasına gelen, Ultra High Frequency kelimelerinin baş harfleri ile temsil edilen 300MHz- 3GHz frekans aralığıdır. Telsizler kullandıkları frekansların isimleriyle de VHF, UHF veya HF telsiz olarak isimlendirilirler. İllerde Vali, Vali Yardımcısı, İl Müdürü ve diğer amirleri bilgilendirme, onların emir ve talimatlarını Afet ve Acil Durum Yönetimi Merkezi personelinin görev alanına giren iş ve işlemlerle ilgili olarak merkeze ve/veya birbirleriyle yapacakları görüşme, ve gönüllü ekipler ile yapılacak görüşme. VHF/UHF frekanslarındaki haberleşmede yönetici (merkez) istasyon merkezde Başkanlık Haber Merkezi, illerde ise il haber merkezleridir. Telsiz haberleşmesinin koordinesi ve komutası bu istasyonlara aittir. Afet ve acil durumlarda HF frekans bandı ise aşağıdaki amaçlar için kullan olduğunda, acil haberleşmenin sağlanması. Haberleşme Modu Telsiz haberleşmesi haberleşme kanalının alıcı ve verici olarak nasıl kullanıldığına bağlı olarak, simpleks (yakın kanal) ve röleli (tekrarlayıcılı) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Simpleks modda gönderici ve alıcı aynı frekans üzerinden haberleşmektedir. Arada herhangi bir tekrarlayıcı (röle) bulunmamaktadır. Aynı kanal her iki telsiz tarafından hem konuşma hem de dinleme için kullanıldığından aynı anda sadece bir kişi konuşabilir. Diğer kullanıcı dinleme modunda bekleyip kendisine sıra geldiğinde konuşabilmektedir. Şekil 6.4 te simpleks telsiz haberleşmesi temsil edilmiştir. Afet durumunda alt yapı zarar görebildiğinden, bu durumda genellikle simpleks haberleşme kullanılır. Röleli modda ise bütün telsizler röle ismi verilen bir merkez ile gönderimlerini yaparlar. Bu röle ise başka bir frekans üzerinden daha yüksek güçte bu mesajı tekrarlar ve iletilmesi istenilen yere gönderir. Bu tür haberleşme daha uzak bölgelerle haberleşme yapılabilmesini mümkün kılar. Özellikle röleler hakim tepelere yerleştirildiğinden, telsizlerin birbirlerini görmediği durumlarda da haberleşme yapılabilmesine olanak tanır. Telsizde kullanıcının tanıması gereken önemli kısımlara ilişkin açıklamalar aşağıda verilmiştir: Anten: Telsiz antenleri, cihazla bütünleşik olmayıp, cihaza takılıp çıkartılabilirler. Cihaz kesinlikle antensiz çalıştırılmamalıdır ve anteninden tutarak taşınmamalıdır. 30

31 Acil çağrı tuşu: Yetki verildiğinde 3 saniyeden daha uzun süreli basıldığında acil çağrı başlatılır. Telsiz acil çağrısı başlatıldığında LED, 1 kere kısa süreli yanıp söner. Bas-konuş mandalı: Konuşmak için bu mandalın basılı tutulması gerekmektedir. Bu mandal üzerinde İngilizce Push-To-Talk ifadesinin kısaltması olan PTT de yazılı olabilir. Konuşma süresince bu mandala basılı tutulur ve dinleme yapmak için mandal bırakılır. Güç değişikliği: Bu tuş kullanılarak, karşı tarafın bizi net olarak duyamadığı durumlarda çıkış gücü artırılarak daha temiz bir iletişim yapılması sağlanır. Ancak bunun batarya Opsiyon/Monitör: Bu tuşa kısa süreli basıldığında susturma (Çağrı bekleme) fonksiyonu açılıp kapatılabilir. Uzun süreli basıldığında ise monitör fonksiyonu açılıp kapatılabilir. Mikrofon: Konuşmanın cihaz tarafından algılandığı bölümdür. Net bir konuşma yapabilmek için ağızdan 5-10 cm uzakta tutulmalıdır. Kanal seçme düğmesi: Kanal anahtarı ile kanal seçme işlemi yapılır. Genellikle ilk kanallar (ör: 0-15 arası) kanal seçimi için kullanılır ve son kanal ise (ör: 16. Kanal) Açma/Kapama ve ses ayarı: Bu düğme tık sesi duyulana kadar çevrildiğinde cihaz açılmış olur. Daha sonra sağa veya sola çevrilerek cihazın ses ayarı yapılır. LED (Kırmızı/Yeşil): Telsiz, alma konumundayken yeşil, gönderme konumundayken ise kırmızı LED yanar. Hoparlör: Gelen çağrının dinlenildiği bölümdür. LCD ekran: Bu ekran üzerinde cihazla ilgili olarak birçok bilgi yer almaktadır. Bunlardan bazıları; RF çıkış gücü seviyesi, batarya durumu, kısa mesaj uyarısı, sinyal seviyesi, Tuş takımı: Tuş takımından gerekli seçenekler girilebilir. Haberleşme Düzeni Tüm birimlerin ve telsiz kullanıcısı operatörlerinin katılımı ile oluşan telsiz haberleşme ağına, çevrim adı verilir. Her çevrimin bir lideri vardır. Örneğin, 112 acil çevrimin lideri Komuta Kontrol Merkezi, Ankara itfaiyesi çevrim lideri ise itfaiye komuta dır. Örgütün en üst idari makamı adına hareket eden çevrim lideri, haberleşmenin merkezidir ve talimatlarına tüm birimler kesinlikle uymak zorundadır. Telsiz haberleşmesinde tüm birim ve operatörler haberleşme ile ilgili genel kurallara uymak zorundadır. Bu kurallar şunlardır: Her birim ve operatörün, telsiz kullanmayı ve çıkması muhtemel sorunları nasıl çözeceğini bilmesi gerekir. Her birim ve operatör, çevrim liderinin talimatlarına uymak zorundadır. Merkezin vereceği talimatlara uyulmadığı takdirde haberleşmede karışıklık kaçınılmaz olacaktır. Örneğin, merkezin yapacağı istasyonlar dinlemede kalın anonsunun ardından sadece merkezin öncelikli olarak kabul ettiği veya çağırdığı istasyon konuşabilir. Diğer istasyonlar olay ile ilgili haberleşme bitene kadar çevrime çağrı gönderemezler. Yoğun bir haberleşmede önceliklerin belirlenmesi, haberleşme sırasının buna göre düzenlenmesi gerekir. İletilmek istenen mesajlar acil, öncelikli, rutin ve idari olmak üzere dört alt başlık altında sınıflandırılır. Örneğin, Olay yerine giden ambulans, acil; Hasta veya yaralı taşıyan ambulans, öncelikli; Görev yerine dönen ambulans, rutin ; İkmale giden ambulans, idari olarak değerlendirilir. İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğüne ait bazı önemli çağrı kodları İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü Birim/Ünvan Makam/Ünvan Çağrı Kodu Valilik Vali 2010 Valilik (Afetten sorumlu Vali Yardımcısı) Vali Yardımcısı 2020 Valilik (Diğer Vali Yardımcıları) Vali Yardımcıları İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü İl Müdürü 2030 Arama ve Kurtarma Ekibi Şef 2222 Afet ve Acil Durum Yönetimi Merkezi Şube Müdürü 2910 Haber Merkezi (Afad Mrk) 2999 Tablo 6.2. Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlüğüne ait bazı önemli çağrı kodları Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlüğü Birim/Ünvan Makam/Ünvan Çağrı Kodu Birlik 31

32 Müdürlüğü Birlik Müdürü 3010 Arama Kurtarma Birim Amirliği Birim Amiri 3030 İkmal ve Donatım Birim Amirliği Birim Amiri 3610 Mobil Komuta Aracı Haber Merkezi 3910 Arama ve Kurtarma Birliği Haber Merkezi Haber Merkezi 3999 TELSİZ HABERLEŞMESİNDE FONETİK ALFABENİN KULLANIMI Telsiz haberleşmesinde, çeşitli nedenlerle anlaşılmasında güçlük çekilen kelimelerin anlatılmasında kelimenin kendisini söylemek yerine önceden belirlenmiş ifadelerle kodlanması gerekebilir. Bu durumda tablo 6.3 ve 6.4 te verilen fonetik alfabe kullanılır. Örneğin BORA kelimesinin ulusal alfabeye göre söylenişi Bursa-Ordu-Rize-Ankara iken, uluslararası alfabeye göre söylenişi BravoOscar- Romeo-Alfa dır. Uluslararası bir çağrıda örneğin "sky12" için fonetik alfabe kullanılacaksa Sierra-Kilo- Yankey-Unoone-Bissotwo şeklinde kodlama yapılır. Telsiz Haberleşmesi AFET VE ACİL DURUMUNDA TELSİZ KULLANIRKEN DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Aşağıdaki kurallara dikkat edilmesi sağlıklı bir telsiz haberleşmesi yapılabilmesi için önem arz etmektedir. Afet zamanında ve acil durumlarda saniyeler çok önemlidir. Bu kurallara uymak hayat kurtarabilir. Telsiz cihazları, görev esnasında daima açık bulundurulur. Zorunlu olarak cihazın kapatılacağı zamanlarda bağlı bulunulan Haber Merkezîne bilgi verilir. Acil durumlarda araç telsizi ile araç çalıştırılmadan, kısa süreli olmak kaydıyla haberleşme yapılabilir. Ancak uzun konuşmalarda araç aküsünün zarar görmemesi için motor çalıştırılır. Deprem, yangın, su baskını, kazalar ve erken uyarı vb. afet ve acil durum haberlerinin iletilmesi için yapılan görüşmelere hiçbir surette müdahale edilmez. Görev esnasında merkez ile görevdeki ekipler arasındaki irtibatı sağlamak için araç telsizinin başında mutlaka personel bulundurulur. Bulundurulamayacaksa bağlı bulunulan haber merkezine bilgi verilir. Sabit istasyonlardan ve araç telsizlerinden yapılacak konuşmalardan yetkili amirler ve telsiz kullanan personel birlikte sorumludurlar. El telsizi tahsis edilen personel, telsizlerinin çalışır durumda olmasından, bakım ve şarjından sorumludur. Telsiz haberleşmesinde ifadeler mümkün olduğu kadar kısa, öz ve anlaşılır şekilde olur. Sesin duyulmadığı veya anlaşılmadığı durumlarda kesinlikle bağırmamalı, daha iyi bir konuma geçerek veya telsiz verici gücü artırılarak sorun giderilmeye çalışılmalıdır. Ne, nerede, ne zaman, nasıl, ne kadar, kim sorularından oluşan 5N+1K kuralı unutulmamalıdır. Vakayı alan ya da telsiz ile bildiren personel bu soruların cevabını, karşı taraf sormadan bildirmelidir. İki telsiz konuşurken önemli bir durum olmadıkça araya girilmemelidir. Yüksek frekanslı radyo dalgalarının tehlike arz ettiği benzin istasyonları gibi bölgelerde, haber merkezine bilgi verilmeli ve telsiz anonsu yapılmamalıdır. Telsiz hiçbir zaman ıslatılmaz, kirletilmez, herhangi bir yere çarpılmaz, düşürülmemeye dikkat edilir. Antensiz çalıştırılmaz ve antenden tutularak taşımaz. Telsiz konuşması 45 sn.den uzun sürmemelidir. Aksi durumda 45 sn. sonra telsiz kendiliğinden kapanır tekrar mandala basılıp konuşulması gerekir. Dört rakamlı olan kodlar ikişer ikişer okunur. 32

33 00 25 (Çiftsıfır-yirmibeş), (On-onbeş) gibi. Aynı kanaldan yapılan konuşmada telsiz kodlarının söylenmesi yeterlidir (otuzdokuz doksandokuz yirmidokuz on) Bunun anlamı; kod numaralı Arama Kurtarma Birlik Müdürlüğü Haber Merkezi ile görüşmek istiyorum. Ben kod numaralı Afet ve Acil Durum Yönetimi Merkezi Şube Müdürüyüm demektir. Toplu konuşma yapılırken görüşme yapılmak istenen abonelerin çağrı kodları sırasıyla söylenir. Çağrıyı alan aboneler ise yine çağrı sırasına göre cevap vererek görüşmeye katılırlar , 30 10, şeklinde yapılan çağrının anlamı Ben kod numaralı ( İl Afet ve Acil Durum Müdürü), (Müdahale Şube Müdürü), (Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürü) ve (Arama ve Kurtarma Birim Amiri) ile konuşmak istiyorum. demektir. Çağrıyı alan istasyonlar, çağırılma sırasına göre kendi kodlarını da söylemek suretiyle "dinlemede" cevabını verirler. Özet Hem verici hem de alıcı olarak çalışabilen kablosuz iletişim araçlarına telsiz denir. Telsizler kullanım amaçlarına göre el telsizi, araç telsizi ve sabit telsiz olarak üçe ayrılırlar. Kullandıkları teknolojiye göre ise analog ve sayısal telsiz olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Analog telsizler, özellikle afet durumlarında önemli bir kullanım alanına sahipken, sayısal telsizler de sundukları ekstra özellikler ve görüşme kalitesindeki üstünlük ile diğer acil durumlarda tercih edilmektedirler. Frekanslarına göre VHF/UHF ve HF diye üçe ayrılan telsizler, haberleşme modlarına göre ise simplex ve röleli olmak üzere ikiye ayrılmaktadırlar. Afet durumlarında genellikle simpleks haberleşme alt yapı gerektirmediği ve iki telsiz arasında direkt haberleşme yapılırken (yakın kanal) kullanıldığı için ön plana çıkmaktadır. Tüm birimlerin ve telsiz kullanıcısı operatörlerinin katılımı ile oluşan telsiz haberleşme ağına çevrim adı verilir. Afet durumlarında haberleşmenin nasıl yapılacağı yönetmelikler ile belirlenmekle beraber, genel haberleşme düzeni içinde her çevrimin bir lideri vardır. Telsizle konuşurken, anlaşılır olmak çok önemli olduğundan belirlenmiş kurallara dikkat etmek çok önemlidir. Fonetik alfabe ezberlenmeli ve gerektiğinde kullanılmalıdır. Telsiz cihazı ve üzerindeki fonksiyonlar iyi tanınmalı, telsiz kanalında önce dinleme yapıp kanalın boş olduğundan emin olduktan sonra çağrı uygun formatta yapılarak mümkün olan en kısa sürede durum aktarılmalıdır. Telsiz cihazları her türlü darbeden ve kötü hava şartlarının etkisinden korunmalı ve acil durumlarda kullanıma hazır olması için gereken hassasiyet gösterilmelidir. Telsiz haberleşmelerinin her zaman kolaylıkla dinlenebileceği unutulmamalı ve ilgili kodlar haricindeki bilgiler telsiz haberleşmesi üzerinden paylaşılmamalıdır. Son olarak acil durumlarda ne yapılacağı önceden öğrenilmeli ve zamanın çok değerli olduğu acil durumalara hazırlıklı olmalıdır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Bir mobil telsizde aşağıdakilerden hangisinin bulunması zorunlu değildir? a) Batarya b) Anten c) Bas-Konuş mandalı d) Kulaklık e) Kanal seçim düğmesi 2. Aşağıdakilerden hangisi bir telsiz çeşidi değildir? a) Sabit telsiz b) Araç telsizi c) Cep telsizi d) El telsizi e) VHF Telsiz 33

34 3. Telsiz haberleşmesinde ses yeterince güçlü olarak karşı tarafa iletilemediğinde anlaşılırlığı artırmak için aşağıdakilerden hangisini yapmak uygun değildir? a) Yerimizi değiştirmek veya yüksek bir yere çıkmak b) Bağırarak/ Yüksek sesle konuşmak c) Güç ayar düğmesi ile daha yüksek bir çıkış gücüne geçmek d) Fonetik alfabeyi kullanarak kodlamak e) Karşıdaki kullanıcıdan konumunu değiştirmesini istemek 4. Aşağıdakilerden hangisi genellikle simpleks modda yapılabilir? a) İki kişi aynı anda konuşabilir b) Farklı frekanslardan haberleşme yapılabilir c) Röle üzerinden haberleşme yapılabilir. d) Sadece bas-konuş mandalına basan kişi konuşabilir. e) Uzak haberleşme yapılabilir kodlu telsizden 2338 kodlu telsize yapılan çağrılar için aşağıdaki telsiz çağrılarından hangisi doğru formatta yapılmıştır? a) Sıfır sıfır ondokuz-yirmiüç otuzsekiz b) İkibinüçyüzotuzsekiz-sıfır sıfır ondokuz c) Yirmiüç otuzsekiz- çiftsıfır ondokuz d) Ondokuz-yirmiüç otuzsekiz e) Yirmiüç otuzsekiz 6. CADDE kelimesinin ulusal fonetik alfabeye göre doğru kodlanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? a) Ceyhan-Artvin-Damla-Damla-Edirne b) Cevizin C si-armutun A sı- Dolunu D si-dolunun D si-evin Esi c) Ceyhan-Ankara-Denizli-Denizli-Edirne. d) C-A-D-D-E e) CAD-DE 7. LIGHT kelimesinin uluslararası fonetik alfabeye göre doğru kodlanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? a) Lüleburgaz-Isparta-Giresun-Hopa-Trabzon b) Lima-India-Golf-Hotel-Tango c) Le-I-Ge-He-Te d) L-I-G-H-T e) EL-AY-Gİ-EYÇ-Tİ 8. TETRA nedir? a) Bir telsiz çağrı kodu b) Fonetik alfabede bir kod c) Bir haberleşme modu d) Özel bir şifre sistemi e) Bir sayısal telsiz sistemi 9. UHF frekans aralığı aşağıdakilerden hangisidir? a) 300kHz-3MHz b) 3MHz-30MHz c) 30MHz-300MHz d) 300MHz-3GHz e) 3GHz-30GHz 10. Aşağıdakilerden hangisi sayısal telsiz sisteminin üstünlüklerinden değildir? a) Afetten etkilenmemesi b) Yüksek ses kalitesi c) Kapasite artışı d) Batarya tasarrufu e) Daha uzun konuşma süreleri Cevap Anahtar: 1.D, 2.C, 3.B, 4.D, 5.C,6.C, 7.B, 8.E, 9.D, 10. A ÜNİTE 7 HF/SSB TELSİZ HABERLEŞMESİ HF HABERLEŞMESİ HF haberleşmesi minimal yatırım yapılarak insanların, genellikle acil durum şartlarında, şehirler hatta ülkeler arası haberleşme yapabilmesine olanak tanır. Daha önemlisi bu haberleşme için uydu, röle istasyonları, hücresel ağlar, devasa antenler veya çok yüksek kullanım masraflarına ihtiyaç duyulmamasıdır. Telsiz cihazları ve dünyanın kendi iyonosferi bu haberleşme için gerek ve yeter unsurları oluşturur. Bir istasyondan diğerine radyo dalgaları iletilirken aslında ne kadar 34

35 mesafeye gidebileceğini veya hangi şekilde yayılacağını belirleyen en temel unsur haberleşme yapılan frekans veya frekans aralığıdır. Bu frekanslara göre herhangi bir telsiz/radyo sinyalinin yayınım esnasında yüzey dalgaları, gök dalgaları veya direkt dalga olarak yayılması mümkündür. Bu yayınım türlerinin açıklamasına geçmeden önce HF haberleşmede önemli bir yere sahip olan iyonosfer anlatılacaktır. İyonosfer İyonosfer, elektrik yüklü parçacık ve gazların bulunduğu, dünya yüzeyinden km yükseklikteki atmosferin en dış tabakasıdır. Bu katmanın yüksekliği sabit değildir ve günün saatlerine ve mevsimlere göre değişmeler gösterir. Gündüzleri, geceye göre daha alçak seviyededir. Geceleri iyonosfer tabakasının kalınlığı azaldığından yerden yüksekliği de artar. Güneşten gelen radyasyonun tesiriyle iyonosferdeki atomlar elektronlarını kaybeder ve elektrik yüklü parçacıklar hâline gelerek iyonlaşır. İyonosfer 3MHz ile 30 MHz arasındaki frekansları yansıtarak HF haberleşmesinin yapılabilmesini sağlar. Yüzey Dalgaları, Geceleri Gök dalgaları olarak da yayılabilir. HF 3-30MHz Gök Dalgaları VHF MHz Direk Dalga UHF 300MHz-3000MHz Yüzey Dalgaları: Yer yüzeyine paralel olarak giden ve yavaş yavaş zayıflayıp tamamen sönünceye kadar yeryüzü eğrisini takip eden dalgalardır. Düşük frekanslar (30kHz ve 3000kHz arası) genelde yeryüzünün yüzeyini takip ederek yayılırlar. Toprak mükemmel bir iletken olmadığından ilerleyen dalga zayıflayacak ve bir müddet sonra yok olacaktır. Zayıflama miktarı frekansla doğru orantılıdır. Yani frekans arttıkça zayıflama miktarı artacak ve radyo sinyalinin menzili de azalacaktır. Deniz suyunun çok büyük özgül iletkenliği nedeniyle, yer dalgalarının deniz suyu üzerindeki menzilleri, yer yüzeyinde olanlara göre daha fazladır. Toprak ne kadar kuru olursa menzil o kadar azalır. Direkt Dalga: Alıcı ve verici arasındaki açık görüş hattı (Line of Sight-LOS) üzerinden ilerleyen radyo dalgalarıdır. Bu iletim türünde alıcı ve verici anten birbirini görmektedirler. Genellikle VHF ve daha yüksek frekans aralıklarının (30MHz den yüksek) yayılma biçimi bu şekildedir. Radyo sinyalleri engellerin içlerinden geçerek ve onlardan yansıyarak da yayılabildiğinden, binaların varlığı iki antenin birbirini görmesini tamamen engellememiş olur. Ancak zayıflatma etkisi oluşturacağından menzilin azalmasına sebep olur. Esasen, gönderici ve alıcı arasındaki direkt hat söz konusu olduğundan bu şekilde yapılan iletim menzili görüş ufku ile sınırlı olup, çok uzun mesafelere yapılan iletim için etkin değildir. Gök Dalgalar : İyonosferden yansıyarak tekrar yeryüzüne dönebilen ve bu şekilde uzak mesafelere gidebilen dalgalara gök dalgaları denir. Gök dalgaları HF haberleşmesi 330MHz aralığındadır ve uzak mesafeye gök dalgası olarak yayılır.. Geceleri iyonosfer tabakasının kalınlığı azaldığından yerden yüksekliği de artar. Bu yüzden geceleri gök dalgalarının menzili artmış olur. HF telsizlerinden gönderilen sinyaller de gök dalgaları olarak ilerler. Özellikle uzak noktalardaki (birbirini göremeyen) röle veya telsiz haberleşmesinde bağlantı kurulmasına olanak tanır. Bu yüzden afet gibi, bölgedeki aktarıcı istasyonların ve altyapının zarar görme ihtimalinin yüksek olduğu durumlarda birincil öneme sahip haberleşme aracıdır. Bu durumlarda direkt haberleşme yapılabileceği gibi, acilen deprem bölgesi yakınlarında olan ve zarar görmemiş olan bir aktarıcıya da bu telsizlerle ulaşmak mümkün olur. 35

36 HF telsizinin menzil mesafesinde temel olarak aşağıdaki unsurlar etkilidir. Günün faklı saatleri: Geceleri menzil artmaktadır. Bunun sebebi gece iyonlaşmanın daha az olmasıdır. Mevsimler: Kışları, yaza göre menzil daha artar. Frekans: Günün farklı saatleri, mevsim şartları gibi etkenlerden dolayı iyonosferden yansıtılabilecek maksimum kullanılabilir frekans ile minimum kullanılabilir frekans değişecektir. İyonosfer daha düşük frekansları daha fazla zayıflatacaktır. Aynı zamanda daha yüksek fekanslar daha geç kırılacak ve daha uzağa ulaşabilecektir. HF haberleşme modları temel olarak iki başlık altında incelenebilir Mors Kodu (CW) Haberleşmesi CW haberleşmesi olarak bilinen mors alfabesi haberleşmesi, mors kodlarının kısa ve uzun sürekli dalgalar halinde gönderilmesini esas alan bir HF haberleşmesi biçimidir. Samuel Morse tarafından 1835 yılında geliştirilen ve ilk defa 1844 yılında telgrafta kullanılan mors kodu Tablo 7.2 de verilmiştir. Bu tabloda noktalar kısa süren sinyali, çizgi ise daha uzun süren sinyali simgelemektedir. Mors kodları oluşturulurken alfabede daha çok kullanılan harfler az sayıda simge ile daha az kullanılan harfler ise daha uzun simgelerle ifade edilmeye çalışılmıştır. CW sinyali ile yapılan haberleşmede, ses işaretlerinin aksine sadece sinyalin uzunluğu ve kısalığı anlaşılmak zorunda olup tam olarak ne olduğunun anlaşılması gerekmediğinden, özellikle gürültünün yoğun olabildiği uzak HF haberleşmesinde çok kullanışlı olmaktadır. 36

37 CW haberleşmesinde gönderilen taşıyıcı sinyalin belirli sürelerce (kısa veya uzun) açılıp kapanması ile haberleşme yapılmakta iken, ses ve veri haberleşmesi için ses ve veri sinyalleri FM, AM veya tek yan bant (SSB) modülasyon türlerinden birisi kullanılarak iletilmektedir. Bu iletim metodlarından SSB metodu, sağladığı bir çok avantaj nedeniyle genellikle HF haberleşmesinde tercih edilir. Bu modülasyonu kullanan HF telsizler de HF/SSB telsizler olarak isimlendirilirler. Birinci ünitede modülasyonun gerekliliği ve çeşitli modülasyon türlerine ilişkin bilgi verilmişti. Bu ünitede sadece SSB modülasyonu ve sağladığı avantajlardan detaylı bir şekilde bahsedilecektir. HF/SSB sistemler, afet anlarında ilk başvurulacak haberleşme sistemlerindendir. Bu sistemin avantajları şu şekilde özetlenebilir. Uzun menzil VHF ve UHF telsizler HF telsizler ile karşılaştırıldığında çok daha kısa bir menzile sahiptirler. Ayrıca şehirde bulunan binalar VHF ve UHF telsizlerin yayılımına daha çok engel olacağından menzil bakımından HF daha da üstünlük kazanır. Yüksekçe bir konumda, çok güçlü bir cihaz kullanıldığında dahi, VHF ve UHF haberleşmenin azami menzili yaklaşık 300 km ile sınırlıdır. HF radyo sinyalleri hem yüzey dalgası hem de gök dalgası olarak yayılarak uzak bölgelere ulaşırlar. Yüzey 37