C HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)...

Transkript

1 1

2 İÇİNDEKİLER A COĞRAFİK KAPSAM 17 A.1 GİRİŞ. 17 A.1.1 Tarih Öncesi. 17 A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars. 20 A.1.3 İslam Uygarlıkları Dönemi 21 A Selçuklular Dönemi 23 A Osmanlı Yönetimi 24 A.2 İL VE İLÇE SINIRLARI 31 A.2.1 İlçeler.. 31 A.3 İLİN COĞRAFİK DURUMU..38 A.4 İLİN TOPOGRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK DURUMU 38 A.5 JEOMORFOLOJİK YAPI VE STRATİGRAFİ B DOĞAL KAYNAKLAR 50 B.1 ENERJİ KAYNAKLARI. 50 B.1.1 Güneş Enerjisi 50 B.1.2 Su Gücü 50 B.1.3 Kömür 50 B.1.4 Doğalgaz 51 B.1.5 Rüzgar 51 B.1.6 Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek) 51 B.1.7 Petrol 51 B.1.8 Jeotermal Sahalar. 51 B.2 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK B.2.1 Ormanlar B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları B.2.2 Çayır ve Meralar B.2.3 Sulak Alanlar B.2.4 Flora.. 56 B.2.5 Fauna Endemik Hayvanlar B.2.6 Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları.. 56 B.3 TOPRAK. 57 B.3.1 Kars İli Toprak Grupları 57 B.4 İÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR B.4.1 İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar B.4.2 Yeraltı Su Kaynakları Potansiyeli B.4.3 Akarsular B.4.4 Göller ve Göletler B.5 MİNERAL KAYNAKLAR. 61 B.5.1 Sanayi Madenleri B.5.2 Metalik Madenler B.5.3 Enerji Madenleri B.5.4 Doğal Madenler C HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1 İKLİM VE HAVA C.1.1 Doğal Değişkenler C Rüzgar C Basınç C Sis ve Nem

3 C Sıcaklık C Buharlaşma C Yağışlar. 65 C Yağmur C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı C Kuraklık 67 C Mikroklima 67 C.1.2 Yapay Etmenler C Plansız Kentleşme.. 67 C Yeşil Alanların Azalması C Isınmada Kullanılan Yakıtlar C Endüstriyel Emisyonlar C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar.. 69 C.2 HAVAYI KİRLETİCİ GAZLAR VE KAYNAKLARI 70 C.2.1 Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 70 C.2.2 Partikül Madde (PM) Emisyonları. 73 C.2.3 Karbonmonooksit Emisyonları C.2.4 Azotoksit Emisyonları 75 C.2.5 Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları.. 75 C.3 ATMOSFERİK KİRLİLİK 75 C.3.1 Ozon tabakasının İncelmesinin Etkileri. 75 C.3.2 Asit Yağışların Etkileri.. 75 C.4 HAVA KİRLETİCİLERİN ÇEVREYE OLAN ETKİLERİ 75 C.4.1 Doğal Çevreye Etkileri.. 75 C Su Üzerindeki Etkileri 75 C Toprak Üzerine Etkileri.. 76 C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri. 76 C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 78 C.4.2 Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri. 79 D SU. 81 D.1 SU KAYNAKLARININ KULLANIMI D.1.1 Yer altı Suları D.1.2 Jeotermal Kaynaklar. 82 D.2 DOĞAL DRENAJ SİSTEMLERİ D.2.1 Akarsular ve Diğer Yer Üstü Suları İçin D.2.2 Yer altı Suları İçin.83 D.3 SU VE KIYI YÖNETİMİ, STRATEJİ VE POLİTİKALARI 83 D.4 SU KAYNAKLARINDA KİRLİLİK ETKİLERİ.. 84 D.4.1 Tuzluluk 84 D.4.2 Zehirli Gazlar 84 D.4.3 Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 84 D.4.4 Ağır Metaller ve İz Elementler 84 D.4.5 Zehirli Organik Bileşikler 84 D Siyanürler. 84 D Petrol Türevleri 84 D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 84 D Pestisitler ve Su Kirliliği.. 84 D Gübreler ve Su Kirliliği 84 D Deterjanlar ve Su Kirliliği 84 D.4.6 Çözünmüş Organik Maddeler.. 84 D.4.7 Patojenler

4 D.4.8 Askıda Katı Maddeler D.4.9 Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği.. 84 E TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1 GENEL TOPRAK YAPISI E.2 TOPRAK KİRLİLİĞİ E.2.1 Kimyasal Kirlenme 86 E Atmosferik Kirlenme 86 E Atıklardan Kirlenme. 86 E.2.2 Mikrobiyal Kirlenme 86 E.3 ARAZİ.. 86 E.3.1 Arazi Varlığı E Arazi Sınıfları E Kullanma Durumu E.3.2 Arazi Problemleri 91 F FLORA FAUNA ve HASSAS YÖRELER 93 F.1 ORMANLAR F.1.1 Ormanların Ekolojik Yapısı F.1.2 Bölgenin Orman Envanteri F.1.3 Orman Varlığının Yararları F.1.4 Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları F.2 ÇAYIR VE MERALAR 96 F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı 96 F.2.2 Kullanım Amaçları ve Yararları 96 F.3 FLORA F.3.1 Habitat ve Topluluklar.. 97 F.3.2 Türler ve Popülasyonlar F.4 FAUNA 126 F.4.1 Habitat ve Toplulukları 126 F.4.2 Türler ve Popülasyonları 127 F.4.3 Hayvan Yaşama Hakları F Evcil Hayvanlar F Sahipli Hayvanlar F Sahipsiz hayvanlar 130 F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hay 130 F Hayvan Hakları İhlalleri F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği 130 F.5 HASSAS YÖRELER 130 F.5.1 Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 130 F Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alan 130 F Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanl F Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamında Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 132 F Kentsel Sit. 132 F Tarihi Sit 137 F Arkeolojik Sit. 137 F Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 143 F Su Koruma Alanları F mutlak Koruma Alanı F Kısa Mesafeli Koruma Alanı F Orta Mesafeli Koruma Alanı 143 F Uzun mesafeli Koruma Alanı 144 4

5 F HKDYY de Belirlenen Kirlenme Bölgeleri 144 F Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar 144 F Boğaziçi Kanununa Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 144 F Orman Alanı Sayılan Yerler. 144 F Yapı Yasağı getirilen Alanlar. 144 F Sayılı Kanunda Belirtilen Alanlar F Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 144 F Sulak Alanların Korunması Yönetmeliğinde Belirtilen Alanlar. 144 F.5.2 Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar. 147 F Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları F Barcelona Sözleşmesi Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar 148 F Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F Yüz kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Akdenize Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F Kültürel ve Doğal Miras Statüsü verilen Kültürel ve Doğal Alanlar F RAMSAR Sözleşmesi Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.5.3 Korunması Gereken Alanlar 148 F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar. 148 F Tarım Alanları F Mesire Yerleri 148 G TURİZM 150 G.1 YÖRENİN TURİSTİK DEĞERLERİ 150 G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri G Konum. 150 G Fiziki Özellikleri. 150 G.1.2 Kültürel Değer 150 G.2 TURİZM ÇEŞİTLERİ G.3 TURİSTİK ALTYAPI G.3.1 İklim Özellikleri G.3.2 Gelişme Potansiyeli. 173 G.3.3 Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri 173 G.4 TURİST SAYISI 173 G.4.1 Alt Yapının İmar Durumu 177 G.5 TURİZM EKONOMİSİ 178 G.6 TURİZM ÇEVRE İLİŞKİSİ 178 H. TARIM. 180 H.1 GENEL TARIMSAL YAPI. 180 H.2 KARS İLİNİN TARIMSAL DURUMU H.3 KARS İLİ SULAMA DURUMU 184 H.4 HAYVANSAL ÜRETİM VE VERİM 184 I MADENCİLİK 188 I.1 MADEN KANUNUNA TABİ OLAN MADENLER VE DOĞAL MALZEMELER..188 I.1.1 Sanayi Madenleri 188 I.1.2 Metalik Madenler I.1.3 Enerji Madenleri I.1.4 Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler I.2 MADENCİLİK FAALİYETİ YAPILAN YERLERİN ÖZELLİKLERİ I.3 CEVHER ZENGİNLEŞTİRME

6 I.4 MADENCİLİK FAALİYETLERİNİN ÇEVRE ÜZERİNE ETKİLERİ 193 I.5 MADENCİLİK FAALİYETLERİ SONUCUNDA ARAZİ KAZANIM AMACIYLA YAPILAN REHABİLİTASYON ÇALIŞMALARI 193 J ENERJİ 195 J.1 BİRİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI J.1.1 Taş Kömürü J.1.2 Linyit J.1.3 Asfaltit. 195 J.1.4 Bitümlü Şist J.1.5 Ham Petrol 195 J.1.6 Doğal Gaz J.1.7 Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum 195 J.1.8 Orman. 196 J.1.9 Hidrolik 196 J.1.10 Jeotermal. 196 J.1.11 Güneş J.1.12 Rüzgâr J.1.13 Biokütle 196 J.2 İKİNCİL ENERJİ KAYNAKLARI. 196 J.2.1 Termik Enerji J.2.2 Hidrolik Enerji J.2.3 Nükleer Enerji 197 J.2.4 Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 197 J.3 ENERJİ TÜKETİMİNİN SEKTÖRLERE DAĞILIMI 197 J.4 ENERJİ TASARRUFU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR K SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1 İL SANAYİSİNİN GELİŞİMİ, YER SEÇİMİ SÜREÇLERİ VE BUNU ETKİLEYEN ETKENLER K.2 GENEL ANLAMDA SANAYİ GRUPLANDIRILMASI K.3 SANAYİNİN İLÇELERE GÖRE DAĞILIMI K.4 SANAYİ GRUPLARINA GÖRE İŞYERİ SAYILARI VE İSTİHDAM DURUMU 203 K.5 SANAYİ GRUPLARINA GÖRE ÜRETİM TEKNOLOJİSİ VE ENERJİ KULLANIMI. 203 K.6SANAYİDEN KAYNAKLANAN ÇEVRE SORUNLARI VE ALINAN ÖNLEMLER 204 K.6.1 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 204 K.6.2 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 204 K.6.3 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği. 204 K.6.4 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği K.6.5 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Atıklar K.7 SANAYİ TESİSLERİNİN ACİL DURUM PLANLARI L ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 205 L.1 ALTYAPI L.1.1 Temiz Su Sistemi L.1.2 Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 207 L.1.3 Yeşil Alanlar L.1.4 Elektrik İletim Hatları 214 L1.5 Doğalgaz Boru Hattı 214 L.2 ULAŞIM L.2.1 Karayolları L Karayolları Genel

7 L Ulaşım Planlaması 215 L Toplu Taşım Sistemleri 215 L.2.2 Demiryolları. 216 L Kullanılan Raylı Sistem L Taşımacılıkta Demiryolları L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 217 L.2.4 Havayolları 217 L.3 HABERLEŞME 217 L.4 İLİN PLAN DURUMU 217 L.5 İLDEKİ BAZ İSTASYONLARI SAYISI. 218 M YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 228 M.1 KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMA. 228 M.1.1 Kentsel Alanlar 228 M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 228 M Kentsel Büyüme Deseni 228 M Planlı Kentsel Gelişme Alanları. 228 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk M Kentsel Yenileme Alanları M Endüstri Alanları Yer Seçimi 229 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 229 M.1.2 Kırsal Alanlar 229 M Kırsal Yerleşme Deseni. 229 M Arazi Mülkiyeti M.2 ALTYAPI M.3 BİNALAR VE YAPI ÇEŞİTLERİ 230 M.3.1 Kamu Binaları. 230 M.3.2 Okullar. 230 M.3.3 Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 234 M.3.4 Sosyal ve Kültürel Tesisler M.3.5 Endüstriyel Yapılar 237 M.3.6 Göçer ve Hareketli Barınaklar M.3.7 OtelMotel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 237 M.3.8 Bürolar ve Dükkanlar 238 M.3.9 Kırsal Alanda Yapılaşma M.3.10 Yerel Mimari Özelikler. 238 M.3.11 Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller M.4 SOSYO EKONOMİK YAPI 238 M.4.1 İş Alanları ve İşsizlik M.4.2 Göçler. 238 M.4.3 Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 239 M.4.4 Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı M.4.5 Konut Yapım Süreçleri M.4.6 Gecekondu Islahı ve Önleme Bölgeleri M.5 YERLEŞİM YERLERİNİN ÇEVRESEL ETKİLERİ M.5.1 Binalarda Ses İzolasyonu 239 M.5.2 Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları M.5.3 Ticari ve Endüstriyel Gürültü M.5.4 Kentsel Atıklar 240 M.5.5 Binalarda Isı Yalıtımı M.6 NÜFUS 240 M.6.1 Nüfusun Yıllara Göre Dağılımı 240 7

8 M.6.2 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 241 M.6.3 İl ve İlçe Nüfus Yoğunlukları M.6.4 Nüfus Değişim Oranı. 241 N ATIKLAR. 243 N.1 EVSEL KATI ATIKLAR N.2 TEHLİKELİ VE ZARARLI ATIKLAR. 243 N.3 ÖZEL ATIKLAR. 243 N.3.1 Tıbbi Atıklar 243 N.3.2 Atık Yağlar N.3.3 Pil ve Aküler 243 N.3.4 Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 244 N.3.5 Tarama Çamurları 244 N.3.6 Elektrik ve Elektronik Atıklar N.3.7 Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar N.4 DİĞER ATIKLAR 244 N.4.1 Ambalaj Atıkları N.4.2 Hayvan Kadavraları N.4.3 Bitkisel Atık Yağlar 244 N.5 ATIK YÖNETİMİ 244 N.6 KATI ATIKLARIN MİKTAR VE KOMPOZİSYONU 244 N.7 KATI ATIKLARIN BİRİKTİRİLMESİ, TOPLANMASI, TAŞINMASI VE TRANSFER İSTASYONLARI 245 N.8 ATIKLARIN BERTARAF YÖNTEMLERİ 245 N.8.1 Katı Atıkların Depolanması 245 N.8.2 Atıkların Yakılması 245 N.8.3 Kompost 245 N.9 ATIKLARIN GERİ KAZANIMI VE DEĞERLENDİRİLMESİ. 245 N.10 ATIKLARIN ÇEVRE ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ O GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 247 O.1 GÜRÜLTÜ O.1.1 Gürültü Kaynakları O Trafik Gürültüsü O Endüstri Gürültüsü 247 O İnşaat Gürültüsü 248 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 248 O Havaalanları Yakınlarında Oluşan Gürültüler 248 O.1.2 Gürültünün Çevreye Olan Etkileri. 248 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 248 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 248 O.1.3 Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkileri 248 O Fiziksel Etkileri 249 O Fizyolojik Etkileri 249 O Psikolojik Etkileri 249 O Performans Etkileri. 249 O.2 TİTREŞİM 250 P AFETLER 251 P.1 AFET OLAYLARI 251 P.1.1 Depremler 251 P.1.2 Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları P.1.3 Heyelalar ve Çığlar P.1.4 Seller 252 8

9 P.2 DİĞER AFETLER P.2.1 Radyoaktif Maddeler. 254 P.2.2 Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar P.2.3 Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 254 P.3 AFETLERİN ETKİLER VE YARDIM TEDBİRLERİ P.3.1 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 254 P.3.2 İlk Yardım Servisleri P.3.3 Afetzedeler ev Mültecilerin Yeniden İskanı P.3.4 Tehlikeli ve Zararlı maddelerin Sınırlar arası Taşınması İçin Alınan tedbirler 255 P.3.5 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 255 R SAĞLIK VE ÇEVRE. 256 R.1 TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ 256 R.1.1 Sağlık Kurumlarının Dağılımı R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar R İçme ve Kullanma Suları R Denizler 257 R Zoonoz Hastalıklar 257 R.1.3 Gıda Hijyeni 258 R.1.4 Aşılama Çalışmaları. 261 R.1.5 Aile Planlaması Çalışmaları 261 R.2 ÇEVRE KİRLİLİĞİ VE ZARARLARINDAN OLUŞAN SAĞLIK RİSKLERİ R.2.1 Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 262 R.2.2 Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.3 Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 262 R.2.4 Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 263 R.2.5 Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 263 R.2.6 İyonize Radyasyondan Korunma. 265 R.2.7 Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri. 265 S ÇEVRE EĞİTİMİ 266 S.1 KAMU KURULUŞLARININ ÇEVRE EĞİTİMİ İLE İLGİLİ FAALİYETLERİ S.2 ÇEVREYLE İLGİLİ GÖNÜLLÜ KURULUŞLAR VE FAALİYETLERİ. 266 T ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA. 267 T.1 ÇEVRE KİRLİLİĞİ VE ÇEVRESEL TAHRİBATIN ÖNLENMESİ T.2 TABİİ KAYNAKLARIN EKOLOJİK DENGELER ESAS ALINARAK VERİMLİ KULLANIMI, KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ T.3 Ekonomik Ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Şekilde Planlanması.267 T.4 ÇEVRENİN İNSANPSİKOSOSYAL İHTİYAÇLARI İLE UYUMUN SAĞLANMASI 267 T.5 ÇEVRE DUYARLI ARAZİ KULLANIM PLANLAMASI 267 T.6 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ 267 9

10 RESİM, TABLO, ŞEKİL VE GRAFİKLERİN LİSTESİ RESİMLER Resim 1: Yazılıkaya da Mağara Resimleri 17 Resim 2: Yazılıkaya da Mağara Resimleri 19 Resim 3: Urartu Çivi Yazıları. 20 Resim 4: Ani Ebu Menuçehr Camii Resim 5: Ani Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Taşı.. 24 Resim 6: Akkoyunlu Dönemine ait Koçbaşı Mezar Taşı Resim 7: 1578 OsmanlıSafevi Savaşını Anlatan Bir Minyatür. 25 Resim 8: Nusretnameden Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür. 26 Resim 9: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü.. 27 Resim 10: Şahin Şahnameden Kars Minyatürü 27 Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahûekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt Resim 12: Handere Orman Köyü (Sarıkamış) 54 Resim 13: TürkiyeErmenistan Sınırını Çizen Arpaçay. 60 Resim 14: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars Çayı 61 Resim 15: Kuyucuk Gölü 132 Resim 16: Kars Kalesi Resim 17: Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı 138 Resim 18: Ani Güneydoğu Surları 139 Resim 19: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi Resim 20: Ebu Menuçehr Camii Resim 21: Fethiye Camii Resim 22: Kuyucuk Gölü 146 Resim 23: Çalı Gölü Resim 24: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri. 153 Resim 25: Bir Kars Gravürü. 154 Resim 26: Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi Örnekleri 156 Resim 27: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında. 157 Resim 28: Vali Konağı. 164 Resim 29: Kafkas Oyun Ekibi. 167 Resim 30: Turizm Oyun Ekibi. 167 Resim 31: Geve Adı Verilen Post Taklidi Tüylü Dokuma Resim 32: Bir Gevenin Tersten Görünüşlü Tersi Zili Dokuma 169 Resim 33: Bir Ucunda Yaba, Öteki Ucunda Deve Boynu Motifleri İşlenmiş Kilim 170 Resim 34: 1918 Yılında Kars, Ardahan ve Batum un Kırk Yıllık Rus İşgalinden Kurtuluşunu Anlatan Kufi Yazılar Bulunan Bardız Kilimi 170 Resim 35: Sarıkamış Kayak Merkezi. 174 Resim 36: Sarıkamış Kayak Merkezinin Zirvesi Cıbıltepe den Çevrenin Görünümü Resim 37: Sarıkamış Kayak Merkezinin Zirvesi Cıbıltepe den Çevrenin Görünümü Resim 38: Sarıkamış İlçesi ve Ormanlarından Bir Görünüş Resim 39: Sarıkamış Kayak Merkezinden Bir Görünüş Resim 40: Kars Yem Fabrikası 201 Resim 41: Kars Çimento fabrikası Resim 42: Kars Et Kombinası. 202 Resim 43: Yağmur Izgaraları Resim 44: Mesut Yılmaz Parkı Resim 45: Mesut Yılmaz Parkında Bulunan Kışın Buz Pateni Pisti Haline getirildi 211 Resim 46: Mesut Yılmaz Parkında yapılan 25 m² lik satranç Alanı

11 Resim 47: Haydar Aliyev Parkında Leyla ile Mecnun Heykeli Resim 48: Fıskiyeli Heykel. 213 Resim 49: Mantarlı Havuz Resim 50: Rus Döneminden Kalma Okul 230 Resim 51: Cılavuz Eğitim Enstitüsü 231 Resim 52: Merkez Spor Salonu Resim 53: Kars Şehir Stadyumu. 236 Resim 54: Organize Sanayi Bölgesi

12 TABLOLAR Tablo 1 İlimiz Sınırları İçindeki Linyit Rezervi Tablo 2 Silvikültürel Faaliyetler Tablo 3 İlimizdeki Toprak Grupları ve Özellikleri Tablo 4 İlimizdeki Ortalama Rüzgar Hızı Tablo 5 En Düşük, En Yüksek ve Ortalama Mahalli Yerel Basınç Değeri 63 Tablo 6 Nispi Nemli Günler Tablo 7 Ortalama Sıcaklık Değerleri Tablo 8 İlimizde Buharlaşmanın Aylara Göre Dağılımı.. 64 Tablo 9 İlimizde Yağışların Aylara Göre Dağılımı Tablo 10 İlimizde Fırtınalı Günler Sayısı Rüzgarlı Gün Sayısı Aylara göre Dağılım Tablo 11 Kars İli ÇKAGİLY Tabi Tesisler Listesi.. 68 Tablo 12 Kars İlinde Trafiğe Tescilli Araç Sayısı 69 Tablo 13 İlimizde Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Sivil ve Resmi Araç Sayısı.. 70 Tablo 14 Kars ilinin Yılları arasında Kış Sezonu Kükürtdioksit (SO2) Ortalama Değerleri.. 70 Tablo 15 Kars ilinin Yılları arasında Kış Sezonu Partikül Madde (PM) Ortalama Değerleri.. 73 Tablo 16 İlimizin Arazi Durumu 87 Tablo 17 Kars İlinin Arazi Varlığı ve Arazi Yapısı 88 Tablo 18 Kars İlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı 89 Tablo 19 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Akyaka. 89 Tablo 20 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Arpaçay 89 Tablo 21 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Digor. 90 Tablo 22 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Kağızman Tablo 23 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Sarıkamış Tablo 24 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Selim Tablo 25 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Susuz Tablo 26 Ormanların Ağaç Türlerine Göre Dağılımı Tablo 27 Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nitelik ve İşletme Biçimi 94 Tablo 28 Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğüne ait Cetvel.. 95 Tablo 29 Orman Yangınları Tablo 30 Kars İlinin Flora Yapısı 97 Tablo 31 İlimizdeki Yaygın Memeli Türleri Tablo 32 İlimizdeki Yaygın Kuş Türleri. 128 Tablo 33 İlimizdeki Sürüngenler ve Amfibia Grupları 129 Tablo 34 İlimizdeki Sit Alanları ve Tescilli Taşınmazlar Tablo 35 İlimizdeki Turizm Belgeli Konaklama Tesisleri 172 Tablo 36 İlimizin Tarihi ve Turistik Yerleri Olan Müze ve Ani Ören Yerini Ziyaret Eden Yerli ve Yabancı Turist Sayısı 173 Tablo 37 Kars İlinin Arazi Miktarı ve Yüzdesi 180 Tablo 38 Kars İli Tarımsal Durumu

13 Tablo Yılı İlçeler Bazında Büyükbaş Hayvan Mevcutları Tablo 40 Kars İliKüçükbaş Hayvan Sayıları Tablo Yılı İlçeler Bazında Köy Kanatları Mevcutları Tablo 42 İlimiz Sulama Durumu Tablo 43 İlimiz Hayvansal Üretim ve Verim 184 Tablo 44 Hayvan Miktarının İlçelere Göre Dağılımı.185 Tablo 45 Süt Üretimi. 185 Tablo 46 Kesilen Hayvanlardan Elde Edilen Et Miktarı Tablo 47 İlimiz Tavuk Yumurta Üretimi Tablo 48 İlimiz Kovan Mevcudu ve Bal Üretimi Tablo 49 İlimizdeki Malzeme ocağı İşletmeleri Tablo 50 Kars İli Linyit Rezervleri Tablo 51 İlimizdeki Enerji Tüketimi 197 Tablo 52 Kars Organize Sanayi Bölgesindeki Sanayi Parseli Dağılımı Bilgileri Tablo 53 Kars İli Sanayi Tesisleri İstihdam Tablosu 199 Tablo 54 Kars İlçelerinde Yer alan Sanayi Kuruluşları. 199 Tablo 55 Kars İli Yeşil Alan Envanteri. 214 Tablo 56 Elektrik İletim Hatları Tablo 57 Kars İli Karayolu Bilgileri..215 Tablo 58 Otoyol, Devlet ve İl Yolları Üzerinde Seyir ve Taşımalar 215 Tablo 59 Kars İli Havaalanı Bilgileri Tablo 60 İlimizdeki Baz İstasyonları Sayısı 218 Tablo 61 İlçelere Göre Şehir ve Köy Nüfusu Tablo 62 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 63 Kars İli Atıklarının Dağılımı 245 Tablo 64 Bazı gürültü Türlerinin dba Dereceleri ve Psikolojik Etkileri 249 Tablo 65 İlimizde Meydana Gelen Depremler 251 Tablo 66 Sağlık Kurumları Dağılımı 256 Tablo 67 Sağlık Hizmetleri Verileri. 256 Tablo 68 İlimizde Yapılan Su Analiz Durumları 257 Tablo 69 İlimizde Görülen Zoonoz Hastalıklar 258 Tablo 70 İlimizde yapılan Gıda Hijyeni Analiz Durumları Tablo 71 I. Genel Sağlıkla İlgili Eşya ve Malzemenin İnceleme Sayısı Tablo 72 I. Genel Sağlıkla İlgili Eşya ve Malzemenin İnceleme Sayısı Tablo 73 ÇED Olumlu/Olumsuz Kararı Verilen Faaliyetler Listesi 267 Tablo 74 ÇED Gereklidir/Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler Listesi

14 ŞEKİLLER Şekil 1 : Kars İl Haritası Şekil 2 : Kars İli, Akyaka İlçesi Haritası Şekil 3 : Kars İli, Arpaçay İlçesi Haritası Şekil 4 : Kars İli, Digor İlçesi Haritası Şekil 5 : Kars İli, Kağızman İlçesi Haritası Şekil 6 : Kars İli, Sarıkamış İlçesi Haritası Şekil 7 : Kars İli, Selim İlçesi Haritası Şekil 8 : Kars İli, Susuz İlçesi Haritası Şekil 9 : Türkiye nin Orman Varlığı Haritası Şekil 10 : Kars Kuyucuk Gölü Ramsar Sınırı Haritası. 55 Şekil 11 :KarsSarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parklar Haritası. 56 Şekil 12 : Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları Haritası. 145 Şekil 13 : Çalı Gölü Önemli Kuş alanları Haritası. 146 Şekil 14 : Kars Şehir Planı Şekil 15 : Kars Turizm Haritası Şekil 16 : Kars İli Maden Haritası 194 Şekil 17 : Kars İli Deprem Haritası 251 Şekil 18 : Türkiye Deprem Haritası

15 GRAFİKLER Grafik 1 : Yıllarına Ait Kükürtdioksit (SO2) Ortalama Değerleri Grafik 2 : Yıllarına Ait Partikül Madde (PM) Ortalama Değerleri.. 74 Grafik 3 : Tarım Arazisi Dağılımı 88 Grafik 4 : Kars İli Arazi Dağılımı 88 Grafik 5 :Kars İlinde Yetiştirilen Sığır Irkları ve Sayıları

16 HAZIRLAYANLAR Ferhat ÇEÇEN Mühendis Kenan GÜNERHAN Şube Müdürü 16

17 A.1 GİRİŞ (A) COĞRAFİK KAPSAM Kars ve çevresini kapsayan çalışma alanında, çok dar bir alanda yüzeylenen Perme İriyas yaşlı Metaformiftler ve Kampaniyen öncesinde yerleşen ofiyolitler kayalardan başka, üst miyosende başlayan ve orta üst Pleyistone kadar devam eden süreç içinde çeşitli evrelerle etkin olan volkanizma ürünleri ve bunlarla yanal göl ortamı çökelleri ile akarsu taşkın ovası çökelleri yer almaktadır. Çalışma alanında ilk volkanizma ile üst miyosendeki Çamurludağ anzdeziti oluşmuştur. Bunların üzerine Diskordansla tabanda bloklu çakıltaşı üyesi gelen Mescitli formasyonu pomzalı tüflerden oluşur ve olivinli horum bazalt ile son bulur. Batıda üst miyosen alt miyosen yaşlı Mescitli formasyonu çökelirken, doğuda yanal geçişli olarak yine aynı yaş konağında koyu sarı kum taşları yeşilimsi sarı tüflü ve karbonatlı kil taşı ve marnlardan oluşan Horasan formasyonu çökelme devam etmiştir. Yine alt piyosen yaşlı boyalı andezitli ve Yukarısallıpınar üyesi çalışma alanının kuzeydoğu kesimlerinde yerleşmişlerdir. Üst piyosende faaliyete geçen Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi asit karakterli olup bölgedeki Aladağ ve Süphandağ, Soğanlıdağ ve Dumanlıdağ volkanitleri ile aynı evreye sahip olup benzer karakterlidirler. Doğudaki Ağadeve dasiti ve Dikmeköy andeziti üst pliyosen alt pleyitosen yaşlı olup bölgedeki en viskoz volkanizmayı oluşturur. Çalışma alanındaki volkanizmanın son evresini oluşturan alt pleyitosen yaşlı melikler bazaltı plato bazaltı niteliğinde olup, diğer birimlerin üzerine onları pişirerek akmıştır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan, çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve killi kireçtaşı seviyeli Karakurt formasyonu kendinden yaşlı bütün birimlerin üzerine açısal diskordansla gelir. KARS İLİNİN TARİHCESİ A.1.1 Tarih Öncesi yıllarında Kars ta yedek subay olarak görev yapan İsmail Kılıç KÖKTEN, bu dönemde ilimizde tarih öncesine ait araştırmalar yapmıştır. İ. Kılıç KÖKTEN in yönetimindeki bu çalışmalar ile Kars bölgesi kültür tarihinin, komşu bölgelerde olduğu gibi Alt Paleolitik Döneme değin uzandığı kanıtlanmıştır. Kars yöresinde avcıtoplayıcı Paleolitik Dönem insanlarından günümüze kalan buluntular yeryüzündeki en eski kültürlerden birisinin bu yörede olduğunu göstermektedir. Kaynak: Kars İl Yıllığı 2004 Resim 1 : Yazılıkaya da Mağara Resimleri 17

18 Şekil 1: KARS İL HARİTASI Kaynak: 18

19 Paleolitik Dönem : Alt Paleolitik Dönem : Bu döneme ait buluntuların ele geçtiği yöreler şunlardır: Susuz ilçesi, Cilavuz Dere düzlüklerinde ve Kars Platosunda, ŞölyenAşölyen tipte işlenmiş ve alt paleolitik döneme tarihlenen bir el baltası, Ağzıaçık (azacık) Suyunun batısındaki düzlüklerde oval çevreli, iki yüzü çok güzel işlenmiş, ucundan biraz kırılmış bir başka aşölyen baltası, Anı çevresinde ele geçen bir el baltası; Yazılıkaya nın yaklaşık 6 km güneyinde şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur. Orta Paleolitik Döneme ait ise, Borluk Vadisinde Musteryen tipte bir araç, Ağzıaçık Suyunun batısında bazalttan yapılmış çok aşınmış musteryen tipte bir uç, Yazılıkaya, Tombultepe ye yakın Kurbanağa Mağarasında taş araç ve ocak yerlerine rastlanmıştır. Üst Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılık yöntemlerinde farklılaşma olduğu, araçgereç yapımının geliştiği görülmüştür. Yine bu dönemde duvar resimleri de ortaya çıkmıştır. Camışlı Köyü nün batısında, Aladağ ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya da bazalt yapılı bir kayanın dik ve düzgün yüzünde biri büyük, biri küçük iki panoya rastlanmıştır. Büyük pano, yerden dört metre yükseklikte, yaklaşık 14 metre uzunlukta ve 34metre genişliktedir. Küçük pano ise aynı duvarın doğu uzantısı üstündedir.yazılıkaya panolarında hayvan ve insan figürleri vardır. Figürlerin çoğu dağ keçileri, geyikler, geyik yavruları ve eşeklerden oluşmaktadır. Bunlar o dönemdeki doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu ortaya koymaktadır. Yazılıkaya nın yanı sıra aynı yerde bulunan derinliği 11,5 m, iç genişliği 5,5 m, ağız genişliği 12,5 m olan ve güneye bakan Kurbanağa Mağarası araştırmalarında da yine Üst Paleolitik döneme ait taş araç gereçler bulunmuştur. Mezolitik Dönem : Paleolitik dönemi izleyen mezolitik dönem, mikrolit adı verilen minik araçgereçlerle tanınmaktadır. Kars yöresinde de İ.Kılıç KÖKTEN in Aras Vadisi nde yaptığı araştırmalarda bu araçlardan ele geçmiştir. Bu ve diğer paleolitik buluntular Rusya topraklarında saptanan benzerleri ile karşılaştırıldığında, bölge yerleşme tarihinin komşu bölgelere koşut olarak, Paleolitik Dönemle başlayıp, Mezolitik Dönemde de devam ettiğini göstermektedir. (2003 Kars Neolitik Dönem : Neolitik Dönemi Kars yöresinde gerçek anlamda bir yerleşme yeri değil, Akçakale Adası ndaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri temsil etmektedir. Bu resimler, yöredeki neolitik dönem yaşantısına bir ölçüde açıklık getirdiği için önemlidir. Resim 2: Yazılıkaya da Mağarası Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Çıldır Gölü ndeki Akçakale Adası nda Dolma Tepe eteklerinde kaya anıtları bulunmuştur. Ada menhirler, dolmenler ve kromlekler ile doludur. İ. Kılıç KÖKTEN e göre; bu taş anıtlar neolitik dönem tekniği ile yapılmıştır. Çok kaba taşlarla örtülü iç duvarlar, kaba ve büyük taşlarla örtülü damlar, Avrupa dolmenlerinin bazılarında görülen tekniği anımsatmaktadır. Avrupa kültürüne özgü olduğu kabul edilen bu tip taş anıtlara doğuda ilk kez Kars ta rastlanmıştır. Anıtların ortasında açılan bir sondaj çukurunda, çok kaba, mat siyah renkli değişik biçimlerde çanakçömlek parçaları bulunmuştur. YazılıkayaKurbanağa Mağarası nın doğusunda, kale denilen tepede açılan bir sondaj çukurunda da üst katmanda farklı bir katman saptanmış ve bunun Son Neolitik Dönemden almış olabileceği öne sürülmüştür. Kaledeki duvar resimlerinin ise Son Neolitik Dönem ya da İlk Tunç Çağı sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. 19

20 Kalkolitik Dönem : Araçgereç yapımında bakır kullanılmaya başlamasıyla belirlenen kalkolitik dönemin Kars yöresindeki buluntu yeri Kağızman ın güney kesiminde yer almaktadır. Mısır Dağı yerleşme yerinde, yapılan araştırmalarda, kalkolitik dönem özellikleri taşıyan buluntular ele geçmiştir. Bakır Çağı da denen bu dönemin izlerine, Anı da ve Azat Köyü ndeki höyükte de rastlanmıştır. İlk Tunç Çağı : Bu dönem bakırla kalayın karıştırılmasıyla elde edilin tuncun, araç yapımında kullanılmaya başlamasıyla ayırt edilen bir dönemdir. İlk tunç çağı, Kars Bölgesinde Yazılıkaya nın dibinde açılan Küçük Deney Çukuru nda ve Kurbanağa Mağarası yakınındaki sondajda ele geçen çanakçömleklerle ve aynı mağaranın doğusunda, kale denilen, üstü düz yüksek tepedeki sondaj çukurunun buluntularıyla bilinmektedir. Resim 3: Urartu Çivi Yazıları Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Kale mevkiindeki açmada, İlk Tunç Çağından kalma bir açkı taşı, el değirmeni taşları, bir çekiç, delinmiş, üstü çizgisüslü hayvan parmak kemikleri, küçük bir taş hayvan; el yapımı çanakçömlekler ve yapı kalıntıları olduğu düşünülen iri taş yıkıntıları bulunmuştur. Tüm bu araştırmalardan çıkan sonuç; Kars yöresinin Paleolitik Dönemden başlayarak Orta Tunç Çağına değin kesintisiz bir kültür silsilesine mekan olduğudur. A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars Urartular : Yazılı tarih dönemleri Kars Bölgesinde Urartularla başlamaktadır. M.Ö. IX. VE VI. Yüzyıllar arasında Van Gölü çevresi merkez olmak üzere kuzeyde Çıldır, kuzeydoğuda Gökçe Gölü çevresi, doğuda İran içleri, güneydoğuda Urmiye Gölü, güneyde Şanlıurfa, batıda da Fırat Irmağı ile sınırlanan bölge Urartu Krallığının egemenliği altındaydı. Urartu, Asur Kralı I. Salmanassar ın yazıtlarında (M.Ö ) Uruatri (dağlık bölge) olarak anılmakta, aynı yazıtta Asur Kralının bu adla bilinen ülkeleri ele geçirdiği bildirilmektedir. Urartular çağında Bingöl den, Çıldır Gölü ile Gökçe Gölü bölgesine değin uzayan yerlerde, insanların çok sık bir yerleşim gösterdiği ve buralarda ondan fazla yerli krallık kurulduğu bilinmekle beraber, bu yerli krallıklar tabi oldukları büyük krallığa zenginlikleri nispetinde altın, gümüş, tunç, at, öküz ve koyun olarak ağır vergiler ödemiş, sık sık isyan etmeleri sebebiyle de ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Bu yerli krallıklar içerisinde 20

21 Kars taki Diauekhi Krallığı komşularına göre daha büyük ve kuvvetliydi. Bilhassa kıymetli madenlerden vergi ödemekte idi ki; bu durum Kağızman Deresindeki altın, gümüş ve Bardız daki bakır madenlerinin o dönemde işletildiğini ortaya koymaktadır. Kimmer İskit Akınları : M.Ö. VII. ve V. Yüzyıllar arasında İskitlerin baskısı karşısında başka topraklara göç etmek zorunda kalan Kimmerler, kendilerine yeni bir yurt aramak amacıyla Anadolu ya girmeye başlamışlardır. Bu göç ve istilalar Asur ve Urartu devletlerini büyük sarsıntılara uğratmıştır. Urartu Kralı II. Rusa (M.Ö ) bu göçebe topluluklarla dostça ilişkiler kurmaya çalıştı. Kimmerlerle İskitlerin saldırıları ile yıkılma eşiğine gelen Urartu Krallığına son darbeyi Medler vurdu. Medler özgürlüklerini kazanarak Asur devletini ortadan kaldırmış, bunun ardından ise bölgedeki Urartu hakimiyeti sona ermiştir. Persler : M.Ö. 550 de Urartu toprakları Pers egemenliğine girmiştir. Persler, Orta İran dan Ege Denizi ne kadar geniş bir bölgeyi egemenlikleri altına almışlarıdır. Persler kurdukları devleti dış ülke topraklarını talan ederek ya da fethederek ayakta tutmaya çalışıyor, dolayısıyla kendi halkı üzerindeki ekonomik, sosyal ve siyasal baskı hafifliyordu. Krallar kralı olarak anılan Pers imparatoru Dara ülkeyi satraplık denen, 23 büyük ve 127 küçük birime bölerek merkezden yönetiyordu. Bugünkü Kars yöresi 18. Satraplık içinde yer alıyordu. Bu bölge satraplığa yılda 400 gümüş talent vergi vermek ve Dara ya at göndermekle yükümlü idi. Araks Krallığı : Farklı etnik bölgelerden oluşan Araks Krallığının merkezi, bugünkü Azerbaycan sınırları içindeki içinde ki Armavir di. Krallığın sınırları batıda Murat Suyuna kadar uzanmaktaydı. Araks Kralları daha sonraları Muş yöresini de topraklarına kattılar. Bu arada İranAzerbaycan bölgesinde egemenlik kurmuş olan Partlar, Araks Krallığının yayılma politikasına karşı çıkarak, Arakslara savaş açtılar ve Araks Krallığını büyük bir yenilgiye uğrattılar. Tigran Dönemi : Araks Krallığı yenilmesine rağmen ortadan kalkmadı. Tigran Araksların başına geçti ve topraklarını genişletmeyi sürdürdü. Merkezi Urartu olan Tigran Devletinde toplumsal yaşamda göçebe kültürü devam ediyor, av ve savaş eğlenceleri Tigran Kültürünü oluşturuyordu. Tigran ın egemenliği M.Ö. 64 de Roma istilalarına kadar sürdü. Sasaniler Dönemi : Sasani Kralı Yezdigerd in bölgede başlatmış olduğu dinsel baskılar sonucunda Doğu Anadolu da çatışmalar ve huzursuzluklar başladı. Sasanilerin Roma ve Bizanslılarla da çatışmaları olmuş, fakat Bizanslılar bu dönemde bölgeye yaptıkları seferlerden bir sonuç alamamıştır. Tam bu dönemde Müslüman Araplar bölgede yeni bir siyasal güç olarak görünmeye başlamıştır. Suriye, Irak ve Mısır da egemenlik kuran Araplar, 630 yıllarında İran ı da ele geçirdiler. Halife Hz. Ömer 642 de Nihavent savaşlarıyla bölgedeki Sasani egemenliğine son verdi. A.1.3 İslam Uygarlıkları Dönemi : Arapların Güneydoğu ve Doğu Anadolu yu ellerine geçirmek amacıyla yaptıkları seferlerin ilki 638 yılına rastlar. Halife Hz. Ömer zamanında Iyas Bin Gazem komutasındaki Arap ordusu Van Gölünün kuzeyine kadar ilerledi. 642 de ise Habib Bin Mesleme komutasındaki ordu Van Gölü yöresinden kuzeye yürüyerek Divin i aldıysa da Kars ı ele geçiremedi. Kars yöresinin bir bölümü 646 da Araplara kendiliğinden teslim olmuş ise de, yöre halkı Selçukluların bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar 418 yıl boyunca Hıristiyan kaldı. Gregoryanlığı benimsemiş olan halk, kendilerini Ortodoks Bizanslıların dinsel baskılarından kurtaran Arap yönetiminden hoşnuttu. Ama Bizans İmparatoru 2. Konstantus 655 de kişilik ordusuyla Erzurum ve Kars yoluyla Divin üzerine yürüdü. Bölgeyi yeniden Bizans topraklarına kattıktan sonra geri döndü. Bunun üzerine yöre halkı 21

22 Malazgirt teki Arap ordusuna başvurarak bölgeyi Bizanslıların elinden kurtarmasını istediler. Şam Valisi Mauviye Bizanslılara karşı Araplarla birlikte savaşan Reştunili Teodoros u bölge yöneticisi ilan etti ve Araplar yörede bir süre egemen oldular. Ancak 657 de Araplar arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine Bizanslılar bölgeyi yeniden ele geçirdiler. Emevi Halifesi Abdulmelik döneminde (685705) Mervan Bin Muhammed komutasındaki Arap ordusu, Divin i de ele geçirdi ve Bizanslıları yöreden çıkardı (693). Bu tarihten sonra bölge kesin olarak Arap yönetimi altına girdi. Ancak 771 de ağır vergilerden bunalan Hıristiyan Türkler Namıkonlu Artavasd önderliğinde Araplara karşı ayaklandılar. Abbasi halifesi Mansur, 722 de İsmail Bin Amirü l Harisi komutasındaki kişilik bir orduyu Kars üzerine gönderdi. Hıristiyan Türkler yenildiler. Tarihte Bagrevand Savaşı diye anılan bu çatışmayı kazanan Araplar yöre Hıristiyanlarının başına Bagratlı Aşut u getirdiler. Aşut un yerine geçen oğlu Senbad, halifece patrik olarak atandı. Bagrat, II. Abbas döneminde (928 de) Kars Bagara ve Erasgavork tan sonra Bagratlıların üçüncü merkezi oldu. III. Aşut, 962 de kendisine Anı yı başkent seçince kardeşi Muşel e merkezi Kars olan Vanand Beyliğini verdi. Bu durum 1045 e kadar sürdü. Bu tarihte Bizans İmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos, Anı üzerine yürüdü. Önce Anı Bagratlılarını yendi. Kars Bagratlılarını da kendisine bağladı. Buralara askerler yerleştirerek Türklerin ileri hareketlerini durdurmaya çalıştı. Kaynak: Kars İl Yılığı 2 Kaynak: Kars İl Yıllığı 2004 Resim 4: Anı Ebu Menuçehr Camii 22

23 A Selçuklular Dönemi : Büyük Selçuklu Devleti nin kurucusu Tuğrul Bey in amcasının oğlu Yabgu Hasan Bey 1048 de Anı üzerine saldırıda bulunarak Bizanslılara yenik düştü. Kendiside bu savaşta şehit edildi. Tuğrul Bey bunun üzerine Azerbaycan Valisi İbrahim Yınal ı Anı ya gönderdi. Erzen ele geçirildi. Bizanslılar buna karşılık verdilerse de Türkler Bizanslıları yenerek Kars tan Elazığ a kadar olan bölgeye bir çok Türkmen aşiretlerini yerleştirdiler. Tuğrul Beyin Anadolu ya başlattığı seferler pek başarılı olamadı. Ancak Anı Bölgesine düzenledikleri akınlarla Bizans sınırlarını zorladılar. Tuğrul Beyin ölümüyle yerine geçen Çağrı Beyin oğlu Alparslan önce Türkmen Beyleri arasındaki birliği sağladı ve daha sonra 1064 yılında Anı Kalesini uzun bir mücadeleden sonra ele geçirdi. Alparslan Anı nın güvenliği için Kars ında Selçuklu topraklarına katılmasını istiyordu. Alparslan ın 1064 yılındaki İlk Rum Seferi ile alınan yerler bir daha Bizanslıların eline geçmemiştir. Rumlar buralardan atılıp, merkezi Anı olan ve Selçuklulara bağlı Anı Şeddadlılar hükümeti kurulmuştur ki; şimdiki Türkiye nin yani küçük Asya da ki Müslüman Türk Devletinin temelleri de bu yılda Alparslan ın eliyle atılmıştır yılı fetihleri, milli varlığımız ve dünya tarihi bakımından önemlidir. Alparslan ve oğlu Melikşah döneminde Kars ve civarı barış içinde bir dönem yaşamıştır. Yalnız Melikşah ın oğulları arasında taht için yapılan mücadele Kars yöresinde de düzensizliğin baş göstermesine neden oldu. Selçuklu tahtı için Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sencer çekişiyorlardı. Muhammed Tapar ile Berkyaruk 1103 te Anı yöresinde karşı karşıya geldiler Tarihte Divin Savaşı diye anılan savaşta Muhammed Tapar yenildi. Kardeşler arasında yapılan anlaşmayla Kızılözen in kuzeyi ile Musul ve Şam Muhammed Tapar a, Horasan la Maveraünnehir yöresi Sencer e Hemedan, İsfahan ve Bağdat Berkyaruk a kaldı. Berkyaruk 1105 te ölünce bölgede yine karışıklıklar çıktı. Muhammed Tapar ın egemenliğini tanıyan Anı Şeddadlıları Dilmaç oğulları nın saldırısına uğradı. Dilmaçoğulları Divin üzerine yürüyüp, Divin i ele geçirdiler. Anı şehrini koruyan Şeddatlılar ise Fadlun un oğlu Mahmud un emirliğini tanıdılar. Bir süre sonra Saltuklular Anı şehrine gelmiş fakat Gürcüler Saltukluları büyük bir bozguna uğratmıştır. Bunun üzerine Anı halkı, Fahrettin Saddad ı ülkeden kovdu. Gürcü Kralı Dimitri nin oğlu III. Giyorgi, yerli Ermeni halkı ile anlaşarak şehri ele geçirdi. Anı nın Hıristiyanların eline geçmesiyle bölgedeki Müslüman Beyler bir birlik oluşturdular. Fakat, şehri ele geçiremediler. Anı, 1164 yılına dek Gürcü egemenliğinde kaldı. Ancak, Anı şehri 1164'te tümüyle Selçukluların eline geçti. Bu arada Selçuklu Devleti yine karışıklıklar içinde idi. Sultan Gıyasseddin Mesud döneminde atabeyliğe yükselen Şemseddin Eldengiz, sultanın ağabeyi Tuğrul Beyin dul eşi Narinç Hatunla evlendi. Eldengiz, Selçukluların Azerbaycan Emiri Süleyman Şah ı tahtından indirerek üvey oğlu Arslan Şah ı emir ilan etti. Arslan Şah 1163 te Erzen, Ahlat, Erzurum emirliklerinin ordularını, Atabey Eldengiz komutasında Anı ve Divin üzerine gönderdi. Kral III. Gyorgi kesin bir yenilgiye uğrayarak, geri çekildi.1164 te yöre tümüyle Selçukluların eline geçti. Atabey Eldengiz olası bir Gürcü saldırısına karşı kalenin sur ve burçlarını onarttı. Daha sonra İsfahan a geri döndü. Bundan sonraki 10 yıl içinde Anı tümüyle onarılarak ekonomik yaşamı canlandıysa da, bu durum uzun sürmedi ve 1174 te III. Giyorgi nin saldırısıyla yeniden Gürcülerin eline geçti. III. Giyorgi nin yerine geçen kızı Tamara, Gürcistan da güçlü bir askeri kuvvet oluşturdu. Bu kuvvetler 1200 de Anı yı ele geçirerek Şeddadlılar yönetimine son verdiler. Alrıca Güneydoğu Anadolu ya dek inerek yayılmacılık siyasetini sürdürdüler. 23

24 Resim 5: Anı Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Taşı Resim 6: Akkoyunlu Dönemine Ait Koç Başı Mezar Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Gürcistan Başkomutanı Avak Sargis 1231 de Anı ve Kars ın genel valisi oldu da birkaç koldan gelen Moğollar kısa zamanda Tiflis dahil tüm Gürcistan ı, Anı, Kars ve Sürmari yi ele geçirdiler. Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı ndan sonra, Anadolu Selçuklularını tümüyle kendilerine bağladılar yılları arasında 116 yıl boyunca Kars, Moğolların yönetiminde kaldı. Bunun arası Cengizli Valilere, 1256 dan sonrası da İlhanlılar a bağlı olarak geçmiştir. İlhanlı döneminde Kars ilinin merkezi sayılan Anı bazı vergilerden muaf tutulmuştur.1356 da Altinordu hükümdarı Canı Beyin ( ) eline geçen Kars ve yöresinde 1380 de ise Karakoyunlular hakimiyet sağladı. 387 de Timur un ele geçirdiği Kars, vergi ödemek koşuluyla Firuz Tiri Baht a teslim edildi ve Timur Türkistan a geri döndü. Bu durumdan faydalanan Karakoyunlular bağımsızlıklarını ilan ettilerse de, 1394 te Timur Kars ı tekrar ele geçirdi. Timur un 1405 te ölümü ile karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf taht kavgasından yararlanarak Kars ta tekrar hakimiyet sağladı. Böylece Kars ve yöresi, yılları arasında Karakoyunlu egemenliği altında kaldı. Kara Yusuf un saltanatının son yıllarında ise Sahruh Azerbaycan ı ele geçirdi. Karakoyunlular Sahruh u geri çekilmeye zorladı. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah, devleti 20 yıl bağımsız olarak yönetti. Bu süre içinde Ardahan, Posof ve Çoruh yöresiyle birlikte, İran ın büyük bölümünüde topraklarına katarak, Karakoyunlu Devletinin sınırlarını Umman Denizine kadar genişletti te Akkoyunlu tahtına çıkan Uzun Hasan Karakoyunlularla, Osmanlıları ortadan kaldırmak amacıyla önce Karakoyunlulara saldırdı. Akkoyunlular uzun savaşlardan sonra 1468 de tüm yöreyi ve bu arada Kars ı ele geçirdiler. Daha sonra Osmanlı Devleti ne de saldıran Uzun Hasan Otlukbelin de yenilerek (1473) güç kaybetti. Akkoyunlular kısa zamanda çöktüler ve AkkoyunluDevleti nin yerine Safevi Devleti kuruldu. Bu devletin egemenliği döneminde Kars ve yöresi büyük yıkım gördü Çaldıran Savaşı nda Şah İsmail i yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim Kars ta konakladı. Ordudaki yorgunluk ve huzursuzluk sebebiyle, Doğu Anadolu yu tam olarak egemenliğine alamadan İstanbul a geri döndü. A Osmanlı Yönetimi : Kanuni Sultan Süleyman 1534 te yaptığı sefer sonucunda Kars ı Osmanlı egemenliği altına aldı ve 1548 yazında Kars ı imara girişti. Süleyman Çelebi idaresindeki 5000 atlı ise Safili sınırında bekliyordu. Yazın Tahmaspoğlu İsmail Mirza ile gelen Kaçarlı Gökçe Sultan idaresindeki büyük bir Safili ordusu ansızın Kars ı bastı. Kars ın imar edilen yerleri söktürülüp, yıkıldı. Bu Safili akınından cesaretlenen Atabekliler de taarruza geçti. 24

25 Yusufeli, Artvin ve Tortum bölgelerini geri aldılar sonbaharında Erzurum a gelen bir Osmanlı ordusu, padişahın buyruğu ile H.955 Recep ayına Atabekliler yurduna girip buraları yeniden fethettiler.1549 da Gök ve Ardahan kaleleri onarıldı ve bölgeye asker yerleştirildi. Ancak Safevilerin saldırıları durmadığından, 1578 de yapılan Osmanlı Safevi Savaşı sonucunda Osmanlı Devleti Çıldır ı ele geçirerek Çıldır Eyaletini kurdu. Lala Mustafa Paşa yıkık ve harap olan Kars ı büyük ölçüde onardı. Safevi hükümdarı Şah I. Abbas ın Revan ı almasının ardından, 1604 te yapılan barış sonucunda şehri terk eden halk geri döndü da yapılan anlaşma sonrasında Kars 95 yıl sürecek olan bir barış dönemine girdi yılında ise Afganlı Nadir Şah Kars ı kuşattı. Yapılan barış antlaşması sonucunda Revan İran a, Kars ve yöresi Osmanlılara bırakıldı. Nadir Şah ın 1736 da tekrar Osmanlı topraklarına saldırması üzerine yapılan savaş sonucunda, 1746 da barış anlaşması imzalandı ve Kars uzun süre barış içinde yaşadı. Resim 7: 1578 OsmanlıSafavi savaşını anlatan bir minyatür Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Rusların Saldırı ve İşgalleri : Bu barış dönemi ise Rusya nın güçlenmesiyle sona erdi. Ayrıca XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde İranlılar Kaçer Hanedanlığı döneminde üç yıl üst üste Kars a saldırdılar. İran saldırıları 1823 te Erzurum Antlaşması ile sona erdi ki; bu saldırıları Rus ordusunun hücumu izledi. Sıcak denizlere açılma hayallerini gerçekleştirmek amacıyla ilk olarak 1807 de Kars a saldıran Ruslar, 1828 de önce şehri, sonra iç kaleyi işgal etti. Şehir yıkıldı ve yağmalandı da imzalanan Edirne Antlaşması ile Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Fakat Ruslar Ahıska Şehrini ve altı sancağını savaş tazminatıyerine sayıp, geri vermediler. Kıırım Savaşı sırasında, 16 Haziran 1855 te üçüncü defa Kars ı kuşatan Ruslara karşı, küçük yaştaki çocuklar bile Gönüllü Alayı na katılıp çarpıştı. Sıvastopol bozgununun acısını çıkarmak için, General Muravyev kumandasında 54 bin kişilik ordu 25

26 ile 29 Eylül 1855 te hücuma geçen Ruslar, tabyalarda yedi buçuk saat süren kanlı muharebeler sonunda ağır bozguna uğrayıp, asker zaiyat verdiler. Bu müdafaada, yalnız şehir halkından tabyalarda altısı kadın, dokuzu din alimi olmak üzere 70 şehit ile, 230 yaralı verilmişti Kars zaferini gören ve Kanadalı General Williams yazdığı raporlarında, İngilizlerden Albay Lake ve doktor Sandwithe ise hatıralarında, kadınlıerkekli Türklerin yurt koruma hususunda bu eşsiz kahramanlık destanını nasıl yazdıklarını anlatmışlardır. Resim 8 : Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Nusretname den Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür Kars ta yararlığı görülenleri devlet çeşitli şekillerde mükafatlandırdı. Müşir Vasıf, Kerim Paşa ve Williams Paşalara mücevherle süslü birer altın kılıç ile Mecidiye Madalyaları verildi. Üzerinde Kars Kalesi resmi bulunan altın, gümüş ve bronz Kars Madalyası yaptırılarak, hizmeti geçenlere dağıtıldı. Şehre ve ahalisine GAZİ ünvanı verilerek, Mahkeme Siciline yazdırıldı. Şehir halkı üç yıl vergi ve askerlikten muaf tutuldu. Karadeniz de İstanbulBatum arasında sefere başlayan yeni vapura KARS adı verildi. Kars ahalisine Sultan Mecid in kutlaması ve Vekiller Heyeti nin teşekkürleri geldi. İngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams a Kars Baroneti ünvanını verdi.1855 Kars Zaferinin tafsilatını öğrenen ve Kanadalı General Williams ın memleketi olan Ottawa nın25 mil güneyindeki Wellington kasabası halkı, diğer adaş kasabalardan ayırt edilmek üzere buranın adını değiştirmeyi görüşürken Kars adını, şerefle 26

27 benimsediler. bir açık hava tiyatrosunda General Williams ın raporlarına göre, 1855 Kars Muharebesi ni temsil ederek, Akdeniz e çıkmayı gözeten Rusların burada, Türkler tarafından nasıl yenildiklerini canlandırdılar. Resim 9: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Resim 10: Şahinşahname den Kars Minyatürü 15 Ekim 1877 günü, Gazi Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki ordumuz, Alacağ da Rus ordularını bozguna uğrattı ise de devam eden yoğun Rus saldırıları sebebiyle Erzurum a doğru çekildi. 18 Ekim de Kars ı yeniden kuşatan düşman 1 ay sonra 1718 Kasım 1877 gecesi yapılan bir kanlı hücum ile şehri işgal etti. Rusya 1856 Arazi Kanununa göre Kars ta Oblast (askeri vilayet) idaresini kurdu. Toprak mülkiyetini devletleştirdi ve yerli Türklerin topraklarını ellerinde alarak, yeni göçmenlere verdi. Ayrıca Kars ı demiryolu ile Kafkas ulaşım ağına bağladı Japon Savaşında yenilen Rusya sıcak denizlere açlmak amacıyla yeniden Akdeniz yoluna döndü. Kars ı birinci sınıf müstahkem yer yaparak 1908 de demiryolunu Sarıkamış a kadar ulaştırdı. Ayrıca Müslümanlardan boşaltılan köylere Ermeni, Rum, Yezidi, Ukraynalı,Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kars şehrinin kuzeyinde yeni bir şehir kuruldu. I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Yıllarında Kars : Kars ilinin milli mücadele tarihi, l. Dünya Savaşı öncesinden Cumhuriyet e değin uzanan kesintisiz bir süreci yansıtmaktadır. 19. Yüzyıl sonlarından 20. Yüzyıl ilk çeyreğine değin ardarda Rus, Ermeni ve İngiliz işgallerine uğramıştır. Osmanlı nın l. Dünya Savaşı na girmesi, Çarlığın 1 Kasım 1914 te Sarıkamış ta, Pasım da ve öteki Anadolu hudutlarında ileri saldırmasıyla başladı. 6 Kasımda başlayıp 6 gün süren Köprüköy Muharebesinde, Ruslar yenilince Rus Orduları Başkomutanı sayılan son Rus Çarı ll. Nikola, 1914 Aralık ayı başlarında Kars a geldi, Sarıkamış a geçip askerlerine kendi eliyle madalyalar dağıtarak ordusunu cesaretlendirmeye çalıştı. l. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar 1914 güzünde Kars ta 150 Türk ü sürgüne gönderdi yılında Enver Paşa komutasındaki 3 Türk Kolordusu Sarıkamış a ilerleyip 27

28 bir koldan da Ardahan a girdi. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahuekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu. 28 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahuekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt Bu arada 1915 Çanakkale Zaferi sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan çarlık rejimi tarihe karıştı. Bunun ardından sürgündeki Karslılar geri döndü. Bolşevik yönetimi 3 Mart 1918 BrestLitowsk Antlaşmasıyla Kars bölgesini Türkiye ye vermeyi kabul etti. Bu anlaşmayı tanımayan ve başlarında, yıkılan çarlığın sadık subayları bulunan Taşnak Ermenileri Kars köylerinde katliam ve yağmalamalar yapıp, şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler. 25 Nisan 1918 günü Kars, kırk yıllık hasretten sonra, Türk Ordusu ve ay yıldızlı bayrağına kavuştu. MartNisan 1918 de Ermeniler Kars ilinde çok vahşi usullerle katliam yaptılar. 30 Ekim Kars tan 12 Nisan 1919 da İngiliz Ler in tutuklayıp Malta ya sürdük leri Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti erkanı ve yüksek memurlar 1918 Mondros Mütarekesiyle Türk Ordusu, 1914 sınırı gerilerine çekilmeye mecbur kalınca Ermeni istilası tekrar başladı. Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi güç ve imkanlarıyla ve Wilson prensiplerine uygun olarak 5 Kasım 1918 de Milli İslam Şurası adı ile demokratik bir yerli hükümet kurdular. Batum, Artvin, Ahıska, Ahılkelek, Serdarabad ve Ordubad a değin Nahçivan Türkleri de Kars taki bu yerli Hükümete katılarak sancak ve ilçe teşkilatını kurdular. Böylece, 1914 Türkiye sınır kuzeydoğusundaki km 2 lik bölgenin yerli Türk Hükümetinin merkezi Kars oldu. Bu hükümet 18 Ocak 1919 da 131 temsilcinin katılımıyla gerçekleştirilen Büyük Kongre ile Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti adın aldı. Kars yöresindeki örgütlenmenin ilk günlerinde, İngilizler yöre halkının siyasal yönlü çalışmalarına bir ölçüde göz yumdular. Ne var ki siyasal örgütlenme çabalarının güçlenmesi ve merkezileşmesi, İngilizlerin yöredeki denetimini zayıflatmaya başlayınca işgalciler karışmama tutumunu bir yana bıraktılar da Kars a gelen İngiliz temsilci Pate, yerli yönetimi tanımayacaklarını bildirdi ve Arpaçay ın doğusundaki Ermenilerin

29 Kars a yerleştirilmelerini istedi. Bu durumdan cesaretlenen Gürcüler de Azgur, Ahıska ve Posof u işgal ettiler. İngilizler Kars taki Türk Hükümetini dağıttıktan sonra yöreyi General Garganof ve Osibyan komutasındaki Ermenilerin denetimine bıraktılar.böylece Kars ve yöresi işgalden kurtulduktan 1 yıl sonra yeniden Gürcü ve Ermeni egemenliği altına girdi. Kars ın Kurtuluşu : Milli Mücadelenin ilk günlerinde Mustafa Kemal başkanlığında Sivas Heyeti Temsiliyesi bir durum değerlendirmesi yapmış ve İtilaf Devletlerinin Bolşevik Hükümeti ile ilişki kurmasını önlemek amacıyla Kafkasya ya ağırlık verilmesi kararına varmıştır. Güney Kafkasya nın Ermeni ve Gürcü denetimine geçmesinden sonra Nisan 1919 da başlayan Kuvai Milliye eylemleri 1920 başlarında, 15. Kolordunun desteği ile birlekte, büyük bir yoğunluk kazandı. Cenubi Garbı Kafkas Hükümeti nin dağıtılmasından sonra, Ermeni denetimi neredeyse tüm Kars yöresini kapsamış, sadece Çıldır uzun süre bunun dışında kalabilmiştir. Ermeniler Şubat 1920 de bölgeyi ele geçirmek için büyük bir saldırı başlatmış ve 17 Şubatta Çıldır ve Arpaçay a ulaşmışlardır. Bu gelişmeler üzerine Heyeti Temsiliye, Elviyei Selase nin ( üç vilayet; Kars, Ardahan ve Batum un) yeniden elde edilmesini uygun buldu ve bu amaç doğrultusunda 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa hızla hazırlıklara girişti. Erzurum ve Van vilayetleri ile Erzincan Sancağında seferberlik ilan edildi. Kazım Karabekir Paşa hükümete harekatın 23 Haziranda başlayacağını bildirerek, karargahını Horum a taşıdı. 28 Eylül 1920 de Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa Sarıkamış yönünde harekete geçerek, 29 Eylülde Sarıkamış ı kurtardı. TBMM Hükümeti nin Doğu Harekatının Kars a dek uzatılmasını istemesi üzerine; Doğu cephesi birlikleri 28 Ekim 1920 de yeniden saldırıya geçti ve 9. Kafkas Tümeni 30 Ekimde Ermenilerin direnişini kırarak Kars a girdi. 20 Kasımda Ermenilerle yapılan ateşkesin ardından 22 Kasım 1920 de Gümrü de başlayan barış görüşmeleri 2 Aralıkta sonuçlandı ve Ermenistan Hükümetiyle TBMM Hükümeti arasında bir barış antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Kars Sancağı nın bütünü Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşma öncesinde Ermenistan ın elinde bulunan Tuzluca Kazası da Türklere verildi. Ancak imzadan bir gün sonra, Sovyet Kızılordu Birlikleri Ermenistan a girdiler. Taşnak Hükümeti devrilerek yerine Ermenistan Sovyet Hükümeti kuruldu. Bu durumda anlaşma da onaylanamadı. Kızılordu nun harekatı Gürcistan a yönelince, Tiflis teki Gürcü Hükümeti Ankara ya başvurdu ve TBMM nin desteğini istedi. Bu destek karşılığında Batum, Ardahan ve Artvin Türklere bırakılacaktı. Gelişmeler sonucunda Şubat 1921 de Ardahan ve Artvin Sancakları nın Gürcistan Hükümeti tarafından Türkiye ye bırakıldığı açıklandı. Doğu cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bu iki şehri Türkiye ye kattılar. 16 Mart 1921 de Sovyet Hükümetiyle imzalanan Moskova Antlaşması ile Kars ve Artvin in Sovyet Rusya ile olan sınırları belirlendi. Bu antlaşmaya göre, daha önce Elviyei Selase içinde yer alan Batum ve ayrıca Ahıska ile Ahılkelek Türkiye sınırları dışında kaldı. Moskova Antlaşmasından 7 ay sonra 13 Ekim 1921 de Kafkasya daki Sovyet Hükümetleri ile Türkiye arasında Kars ta yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşma, Sovyet Rusya yönetimi ile Moskova da yapılan antlaşmanın yinelenmesi anlamını taşıyor, Kars ın ve Artvin in bugünkü sınırlarının taraflarca bir kez daha onaylandığını ifade ediyordu. Milli Mücadele süresince doğu cephesinde yeni bir askeri ya da siyasal gelişme olmadı. Bu cephenin birlikleri de, kısa bir süre sonra, Batı Cephesi ne gönderildi. 29

30 Atatürk ün Kars a Gelişi (6 Ekim 1924) Atatürk ün 1924 yılında yaptığı Karadeniz ve Doğu Anadolu Gezisi Sarıkamış ve Kars ı da kapsıyordu. Yanında eşi Latife Hanım, yakın arkadaşlarından Salih (Bozok), Hamdullah Subhi (Tanrıöver), Kılıçhane Rauf (Benli), Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik (Bıyıklıoğlu), Muhafız Birliği Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe), Başyaver Rusuhi Beyler ve yaverleri olduğu halde, 4 Ekim 1924 günü Erzurum dan Sarıkamış a gelen Atatürk, o günü ve ertesi günü Sarıkamış ta geçirdi. Sarıkamış ta iken Türk Ocağını ziyaret etti ve Hamdullah Subhi (Tanrıöver) burada uzun bir konuşma yaparak, genç Türkiye Cumhuriyetinin milli kültür politikası üzerinde durdu. Sarıkamışlı gençler, Atatürk ve diğer konuklara bir öğle yemeği verdiler ve yemekte heyecanlı konuşmalar yaptılar. Akşamüzeri Sarıkamış ta Atatürk ün onuruna bir temsil verildi. Temsilden sonra yöresel oyunlar oynandı. 6 Ekim 1924 Salı sabahı Atatürk ve konukları trenle Kars a hareket ettiler. Yol boyunca ve istasyonlarda halk bayraklarla Gazi yi karşılamaya çıkıyor, coşkun gösterilerle kendisini uğurluyorlardı. Tren öğleye doğru Kars İstasyonuna ulaştı. İstasyondan ikametlerine tahsis olunan Türk Ocağına ait binaya kadar yollara halılar döşenmiş, halk ve öğrenciler yolun iki yanına dizilmişti. Süslü arabalar, atlılar ve yöresel giyimleriyle halk istasyonu doldurmuştu. Karslılar, büyük kurtarıcıyı coşkuyla karşılıyor, adım başı kurbanlar kesiyorlardı. Atatürk Türk Ocağı nda kısa bir süre dinlendikten sonra Hükümet Konağına geldi. Burada Kağızman ve Ardahan dan gelen özel heyetlerle bir süre görüştü. Halk kendisine okul ve yol taleplerini iletti. Daha sonra Belediyeye geçildi. Kars ın ihtiyaçları ve yapılan işler konusunda ilgililerden bilgi aldı. Bir süre önce meydana gelen yer sarsıntısı, Kars ve çevresinde geniş zararlar yapmıştı. Atatürk, devlet yardımının en kısa zamanda Kars a ulaşacağını ve bundan emin olmalarını söyledi. Daha sonra komutanlığı ziyaret etti. Sıra okullara gelmişti. Kars Numune Okuluna geldiği zaman genç bir öğrenci Cumhuriyetin faziletleri hakkında ateşli bir konuşma yaptı. Atatürk buradan Kız Okuluna geçti. Burada öğretmenlerin, onuruna verdiği çayda bulundu. Bu sırada çevre şehir ve kasabalardan heyetler gelmeye devam ediyordu. Akşam olmuştu ki Atatürk Kars Türk Ocağı'nı şereflendirdi. Gençler o geceye mahsus zengin bir program hazırlamışlardı. Önce, konuşmalar oldu, şiirler okundu. Kars ın kurtuluşu ile ilgili bir temsil verildi. Gecenin en büyük sürprizi ise Hoş gelişler ola türküsü ile birlikte oynanan oyun olmuştu. Kız ve erkek oyuncular hem oynuyor, hem de türküyü hep bir ağızdan söylüyorlardı. Bu sırada salon alkıştan inliyordu. Atatürk ve Latife Hanım birkaç kere yerlerinden kalkarak gençleri selamladılar ve buradan ayrıldılar. Türk Ocağı ndaki program iki saat kadar sürmüştü. Atatürk programdan sonra saat 21 de doğruca istasyona geldi. Kars İstasyonu tıklım tıklımdı. Gençler ellerinde meşalelerle yol boyunca dizilmişlerdi. "Yaşa!... Büyük gazimiz, yolun açık olsun... sesleri dalga dalga yayılıyordu. Atatürk, Latife Hanım ve diğer konuklar alkışlar arasında trene bindiler ve Kars tan ayrılarak Sarıkamış a hareket ettiler. Atatürk Kars tan ayrılırken bir türkü bütün Kars ta yankılanıyordu; Hoş gelişler ola Mustafa Kemal Paşa Askerin, milletin, devletinle çok yaşa. Atatürk, ertesi gün (7 Ekim 1924) Kars gezisini ve burası için emirlerini, bir telgrafla İsmet Paşa'ya şöyle bildiriyordu: Başvekil İsmet Paşa Hazretlerine, 30

31 (6 Ekim 1924) sabahı, trenle Sarıkamış tan Kars a gittik. Kars ta bütün halk, köylerden arabaları ve azıkları ile gelen çiftçiler ve garnizon aileleri tarafından, pek samimi tezahüratta bulunuldu. Kars Vilayeti kazaları ve (Oltu, Olur ve Şenkaya yı da içine alan) Ardahan Vilayeti, davet ve arzı tazimat için Kars a hususi heyetler göndermişlerdi. Bütün serhad vilayetlerimizi görmeye vaktin müsait olmadığına pek müteessirim. Kars ta Hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Fırkası, Türk Ocağı ve Kız Mektebini ziyaret ettim. Sureti umumiyede gördüklerimden memnunum. Bilhassa Türk Ocağı nda kesif bir gençlik pek ziyade hassasiyet gösterdi ve Latife Hanımefendiyi Ankara da yakında yapılacak olan, Türk Ocakları kongresi için, Türk Ocağı Kars Şubesi Mümessili seçtiklerini arz ile, kendilerine memnuniyetle kabul ettirdiler. 93/1878 Savaş tazminatı yerine, Rus Çarlığına bırakılan ve 40 yıl düşmanlar elinde kalıp, 1915 te Rus ordusunun, 1918 de Ermenilerin kırgınına uğrayıp, de yine Ermeni mezalimine sahne olmuşken, 30 Ekim 1920 de Yeni Türkiye mizin ilk askeri zaferiyle kurtularak Anavatana yeniden iltihak etmiş olmalarından ve vaziyeti hususiyeleri dolayısıyla Hükümetçe bu havaliye fazla alaka göstermek icab etmektedir. Her yerden ziyade burularda müdrik, hassas, müteşebbis ve mahallin ihtiyaç ve icabatını takdir ve tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lüzum vardır. Bu gün , Sarıkamış ta kalarak,... yarın , Erzurum a hareket edeceğim,efendim (7 Ekim 1924) A.2 İl ve İlçe Sınırları Kars ili Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesimlerinde yer almaktadır. Kars ilinde Merkez İlçe ile birlikte sekiz ilçe, altı bucak, on belediye ve 384 köy bulunmaktadır. A.2.1 İlçeler Merkez İlçe : Kars Merkez İlçesinin 16 Mahallesi, 66 Köyü mevcuttur. Kars merkezinin nüfusu , köylerle birlikte nüfus tür. Kars ın Ulaşım Durumu:Batısında bulunan Erzurum a kara ve demiryolu ile, güneyinde bulunan Ağrı ya, güneydoğusunda bulunan Iğdır a, kuzeyinde bulunan Ardahan ve Artvin e ise sadece karayolu ile bağlantısı bulunan Kars, ayrıca doğusunda bulunan Ermenistan Cumhuriyeti ne kara ve demiryolu ile bağlantılıdır. Yine Kars tan Ankara ve İstanbul a her gün uçak seferlerinin yanı sıra tren ve otobüs seferleri de yapılmaktadır. Adının Kaynağı: Kars adının nereden geldiğine dair çeşitli söylentiler bulunmakta ise de, son araştırmalarla eski Bulgar Türklerinin Valantur Boyunun Karsak oymağından geldiği ortaya çıkmıştır. Karsaklar M.Ö yıllarında Kafkas Dağları kuzeyinden (Dağıstan dan) gelerek, bugünkü Kars çevresine yerleşmiş ve ilimize adlarını vermişlerdir. Kars taki Tarihi Yapılar: Kars ta birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Kars Kalesi, Celal Baba Türbesi, Evliya Camii, Ulu Camii, Aliağa Camii, Yusufpaşa Camii, Gazi Ahmet Muhtar Paşa Karargahı, Namık Kemal in Evi, Vaizoğlu Camii, Beylerbeyi Sarayı, Cuma Hamamı, Muradiye Hamamı, Mazlum Ağa Hamamı, Karahanoğlu Taş Köprüsü, Fethiye Camii, Eski Hastane ve Havariler Kilisesidir. Akyaka İlçesi : Kızılçakçak adı ile bilinen ilçe 1534 tarihinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman döneminde fethedilerek Osmanlı Devletine katılmıştır. Kurtuluş Savaşı öncesi Rus ve Ermeni işgalinde kalan ilçe, 3 Kasım 1920 de düşman işgalinden kurtarılmıştır. 31

32 1922 yılında bucak yapılmış, 1961 de Kızılçakçak olan adı değiştirilerek Akyaka adını almıştır tarihinde belediye teşkilatı kurulmuş ve 1987 de 3392 sayılı Kanunla ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: İlçenin doğusu Ermenistan Cumhuriyeti, batısı Merkez İlçe ve Arpaçay İlçesi, kuzeyi Arpaçay İlçesi, güneyi ise Merkez İlçe ile çevrilidir. Ermenistan ile sınırı 13 km dir. 550 km 2 lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin rakımı 1477 m dir. Yöre karasal iklimin etkisinde olup, kış mevsimi yaklaşık 7 ay hüküm sürmektedir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı tespitlerine göre olup, ilçe merkezinin nüfusu 3816 dır. Akyaka İlçesine bağlı 27 köyün yanı sıra, üç de mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Tepe, İstasyon ve Topkaya mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Akyaka, il merkezine karayolu ile 57 km, demiryolu ile 54 km uzaklıktadır. İlçenin ulaşımı tamamı asfalt olan karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır. Demiryolu Ermenistan sınırına kadar uzanarak Doğu Kapı gümrük kapısında sona ermektedir. Ekonomik Durumu: İlçe halkının % 90 ı tarım ve hayvancılıkla, % 10 u da ticaret ve imalat sektöründe çalışmaktadır. İlçede üretilen tarım ürünlerinin başında buğday, arpa, şeker pancarı ve patates gelmektedir. Bunların yanı sıra yonca, korunga, fiğ gibi yem bitkilerinin de ekimi yapılmaktadır. İlçede ekimi yapılan bu ürünlerin sulaması Arpaçay Barajı sulama kanalları ile yapılmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Şekil 2: Kars İli Akyaka İlçesi Haritası Arpaçay İlçesi : Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Zarşad Sancağı olarak bilinen ilçe, 3 Kasım 1920 de Rus ve Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Daha önce Zarşad olan adı, 1927 yılında ilçe sınırlarından geçen Arpaçay a izafeten Arpaçay olarak değiştirilmiştir. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Arpaçay İlçesinin doğusunda Ermenistan Cumhuriyeti ve Akyaka İlçesi, güneyinde Merkez İlçe bulunmakta olup, Kuzeyinde Ardahan İli Çıldır İlçesi ve batısında da Susuz İlçesi toprakları bulunmaktadır. Ermenistan Cumhuriyeti ile sınır hattı 22 km dir. İlçenin alanı 650 km 2 olup küçük çaplı tepeler vardır. İlçe hudutlarından geçen Kars Çayından başka, bir kısmı sınırlarımızda kalan Çıldır Gölünden akan Telek Suyu bulunmaktadır. İlçemizin genel nüfusu 2000 yılı sayımlarına göre olup, İlçe Merkezinin nüfusu dir. Arpaçay İlçesinin merkezle birlikte iki belediyesi 32

33 mevcut olup köylerin sayısı 49 dur. Ayrıca Orta Mahalle, Yeni Mahalle ve Bahçeler Mahallesi olmak üzere üç de mahallesi vardır. Ulaşım Durumu: İlçemizin Kars Merkezine uzaklığı 39 km, Komşuları Çıldır İlçesine 46 km, Akyaka ya 45 km, Susuz a ise 27 km uzaklığa sahip olup, yol durumu asfalttır. Köy yollarının durumu ise genel olarak stabilize olup, sadece karayolları ağı üzerinde bulunan köy yolları asfalttır. Ekonomik Durumu: İlçe ekonomisinin özelliği tarım ve hayvancılıktır. İlçede hayvancılık dışında tarımsal üretimde yapılmakta, ancak burada asıl amaç hayvancılığı desteklemek olmaktadır. Şekil 3:Kars İli Arpaçay İlçesi Haritası Kaynak: Kars Valiliği Digor İlçesi : İlçenin tarihi hakkında elimizde kesin bilgi ve belge bulunmamakla birlikte, yapılan araştırmalar yıllarında 5 Türk ailesinin bölgeye gelip yerleştiklerini ve Digor un temelini attıklarını ortaya koymuştur. İlçe, Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir süre Zarşad a (Arpaçay), daha sonra Kağızman İlçesine bağlı bir köydü. 22 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılan Digor, bir süre Kağızman İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış ve 1953 yılında ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Digor İlçesinin doğusunda Ermenistan, batı ve kuzeyinde Merkez İlçe, batı ve güneyinde Kağızman bulunmaktadır. İlçenin yüzölçümü1136 km 2, deniz seviyesinden yüksekliği ise 1450 m dir. Ermenistan ile sınırı 62 km dir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı sayımına göre olup, ilçe merkezinin nüfusu tür. Digor İlçesinin merkez dışında, Dağpınar kasabasında belediye teşkilatı ve 42 köyü vardır. 33

34 Ulaşım Durumu: HopaDoğubeyazıt (Gürbulak) transit karayolu üzerinde bulunan Digor, Kars il merkezine 42 km uzaklıkta olup, çevre il ve ilçelerle ulaşımı karayoluyla sağlanmaktadır. Tarihi Yapılar: Beş Kiliseler, Kilittaşı Kilisesi, Kozluca Kilisesi, Miren Kilisesi ve Mağazbert Kalesi başlıca tarihi yapılarıdır. Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi esas itibariyle hayvancılık ve tarıma dayalıdır. Halkın % 30 u tarım, % 60 ı hayvancılık ve % 10 u da ticaret sektöründe çalışmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Şekil 4:Kars İli Digor İlçesi Haritası Kağızman İlçesi : 1534 te Kanuni Sultan Süleyman ın yaptığı İran seferiyle Osmanlı İmparatorluğuna katılan Kağızman, Kars Eyaletine bağlanan 7 Livadan biri oldu Erzurum Vilayet Salnamesine göre Kağızman da erkek nüfus olarak 3660 Müslüman ve 1110 gayrimüslim yaşamaktaydı. Bir o kadar da kadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman nüfusunun 10 binin üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Kurtuluş Savaşı öncesi Ermeni işgali ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılarak Kars ın ilçelerinden biri olmuştur. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Kağızman İlçesinin kuzeyinde Merkez İlçe ve Selim, doğusunda Digor ve Iğdır ın Tuzluca İlçesi, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı Merkez İlçesi bulunmaktadır. Aras Vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş durumdaki Kağızman 1972 km 2 lik bir alana sahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde oldukça fazladır. Bu yükseklikler m arasında değişmektedir. Faylar ve kırıklar üzerindeki ilçede bu sebeple zaman zaman depremler yaşanmaktadır yılı verilerine göre ilçe merkezinin nüfusu kişi, köylerin nüfusu kişi olmak üzere toplam nüfus kişidir. İlçede 64 köyün yanı sıra, ilçe merkezinde 6 tane mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Şahindere, Dereler, Kümbet, Toprakkale, Zuvar ve Haznedar Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Kağızman, il merkezine 73 km uzaklıktadır. Çevre ile bağlantısı yalnız karayolu ile sağlanan ilçenin karayolları ağı üzerinde yer alan köyleri dışında bütün köy yolları stabilize kaplamadır. 34

35 Ekonomik Durumu: Yüzölçümünün büyük bir bölümü tarıma elverişsiz bir arazi niteliğinde olan ilçede, dekar sulu, dekar susuz olmak üzere toplam dekar tarıma elverişli arazi bulunmaktadır. Kars ın diğer ilçelerine göre daha sıcak bir iklime sahip olan Kağızman da sebze ve meyvecilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır. Diğer ilçelerde olduğu gibi burada da büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık ekonominin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca ilçede çok zengin tuz yatakları bulunmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğünce işletilen bu maden yatakları ilçe ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Tarihi Yapıları: İlçe Merkezindeki Merkez Camii, Camuşlu Köyü Yazılıkaya Mağarası, Tunçkaya Köyü Keçivan Kalesi, Kuloğlu Köyü Kaput Kalesi, Çallı Köyü kaya resimleri ve mağaraları, Kötek Mağaraları, Kız Kalesi, Köroğlu Kalesi ve Çengilli Kilisesi ilçenin tarihi yapıları içerisinde en önemlileridir. Kaynak: Kars Valiliği Sarıkamış İlçesi : Şekil 5:Kars İli Kağızman İlçesi Haritası 1534 de Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hakimiyetine giren ilçe, bu dönemde Kars Eyaletine bağlı bir Liva idi. 29 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılan ilçe, şu anda nüfus itibariyle merkez ilçeden sonra Kars ın en büyük ilçesidir. Sarıkamış, yakın tarihimizde önemli izleri olan ilçelerimizden birisidir. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahüekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin, bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit olmuştur. Bu acı olayda şehit olanların anısına KarsSarıkamış karayolu üzerinde yaptırılan anıt gelen geçenlere bu büyük dramı anımsatmaktadır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış doğuda Kağızman ve Selim, batıda Erzurum un Şenkaya ve Horasan İlçeleri, güneyde Ağrı nın Eleşkirt ilçesi, kuzeyde Selim ve Şenkaya ile çevrilidir. İlçe ortalama yüksekliği m olan yüksek bir plato durumundadır. Yüzölçümü 1732 km2 dir. En yüksek tepesi 3138 metre ile güneydoğudaki Aladağ dır. İklim yönünden sert kara iklimine sahiptir. Kışları 78 ay devam eder genel nüfus tesbiti sonuçlarına göre toplam olan nüfusun u ilçe merkezinde i da köylerde yaşamaktadır. Sarıkamış a bağlı 56 köy ve ilçe merkezinde 7 mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Cumhuriyet, Erenler, İNÖNÜ, İstasyon, Yenimahalle ve Kazım Karabekir Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Sarıkamış ilçesi il merkezine kara ve demiryolu ile bağlı bulunmaktadır. Kars a 54, Erzurum a 154 km uzaklıkta olan ilçenin diğer il ve ilçelerle asfalt yol bağlantısı olup karayolu güzergahı dışındaki köy yolları stabilizedir. 35

36 Ekonomik Durumu: Halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılık teşkil etmektedir. Modern tarım aletleri ile çiftçilik de yapılmaktadır. Doğal güzelliği ve modern kayak tesislerinin yanı başında açılmaya başlayan oteller Sarıkamış ın önemli bir turizm merkezi olmasını sağlamakta, bu durum ise ilçeye gelen turist sayısını hen geçen gün artırmaktadır. Böylece ilçe ekonomisinde turizm gelirleri gittikçe artan bir seyir izlemektedir. İlçede bulunan ormandan elde edilen orman ürünleri de önemli gelir kaynaklarındandır. Tarihi Yapılar: Av Köşkü (Katarina Köşkü), İnkaya Kalesi, Süngütaşı (Zivin) Kalesi, Keklik Kalesi en önemli tarihi yapılarıdır. Selim İlçesi : Kaynak: Kars Valiliği Şekil 6:Kars İli Sarıkamış İlçesi Haritası Kurtuluş yılı kesin olarak saptanamayan ilçenin ismi konusunda çeşitli söylentiler içinde en yaygın olanı, yörede Malakan denilen Beyaz Ruslar tarafından Nova Selim olarak adlandırıldığıdır. Selim, 30 Eylül 1920 de Şehit Yüzbaşı Reş Balkanlı komutasındaki askeri birlik tarafından Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Cumhuriyetin ilanının ardından 1957 yılına kadar Sarıkamış İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış, bu yılda çıkarılan 7033 sayılı özel kanunla ilçe statüsü kazanmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: SarıkamışKars Platosu üzerinde yer alan ilçe 1011 km 2 yüzölçümüne sahiptir. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği ise 1830 m dir. Yörenin genelinde olduğu gibi burada da sert bir kara iklimi görülmektedir yılı genel nüfus tespitine göre olan toplam nüfusunun ı ilçe merkezinde, ü köylerde yaşamaktadır. İlçenin 52 köyünün yanı sıra, ilçe merkezinde 3 de mahalle vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Çarşı ve Köprübaşı mahalleleridir. Ulaşım Durumu: ErzurumKars karayolu ve demiryolu üzerinde yer alan ilçenin Kars il merkezine uzaklığı 31 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Arazi yapısının ova ve tarıma elverişli yamaçlardan oluşması, irili ufaklı akarsuların bulunması ve bunların yer yer sulamada kullanılabilmesi tarımın ekonomideki payını artırmaktadır. 36

37 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 7: Kars İli Selim İlçesi Haritası Susuz İlçesi : İlçedeki su kaynaklarının kıtlığı sebebiyle Susuz adı verilen ilçe 3 Kasım 1920 de Binbaşı Halit Bey tarafından düşman işgalinden kurtarılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Susuz, Kuzeydoğu Anadolu nun en yüksek yaylalarının eteğinde, KarsArdahan yolu üzerinde bir vadi tabanına kurulmuştur. 645 km 2 lik yüzölçümüne sahip Susuz un deniz seviyesinden yüksekliği 1650 m dir. İlçenin doğusu Arpaçay, batısı Ardahan ın Göle İlçesi, kuzeyi Ardahan Merkez ve Çıldır ilçeleri, güneyi ise Kars Merkez ilçe ile çevrilidir yılı verilerine göre ilçenin merkez nüfusu 3.787, köy nüfusu olup, toplam nüfusu dır. İlçenin 28 köyü ve merkezinde 3 mahallesi vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Kazım Karabekir ve İnkılap mahalleleridir. Ulaşım Durumu: KarsArdahan karayolu üzerindeki ilçenin il merkezine uzaklığı 27 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Halkın % 80 inin tarım ve hayvancılık, % 10 unun ticaret, % 10 unun ise hizmet sektöründe çalıştığı ilçede, halkın geçim kaynağı esas itibariyle tarım ve hayvancılıktır. Kaynak: Kars Valiliği Şekil 8:Kars İli Susuz İlçesi Haritası 37

38 A.3 İlin Coğrafik Durumu Kars ilinin yüzölçümü 9442 km 2 dir. Kars ülke alanının % 1,2 sini kaplamaktadır. Kars ilinin deniz seviyesinden yüksekliği 1768 m dir. Kars 39 ile 41 kuzey paralelleri, 42 ile 44 doğu meridyenleri arasında bulunan Kars ın, doğusunda Ermenistan, güneyinde Ağrı ve Iğdır, batısında Erzurum, kuzeyinde ise Ardahan illeri bulunmaktadır. A.4 İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Büyük bir plato özelliği gösteren İl topraklarının % 51 i platolarla, % 19 u ovalarla, % 30 luk kısmı ise dağlık ve tepelik alanlarla kaplıdır. İl alanında, aşınmış yuvarlak tepecikler ve sönük biçimler yaygındır. Volkanlardan çıkan lav ve küllerin çevreye yayılması sonucunda geniş yaylalar ve ovalar durumunu almıştır. Dik yamaçlara ve çıplak kayalıklara sadece vadi içlerinde rastlanılabilir. Platolar:Akarsu vadileri boyunca sıralanan ovaların arasında yer alan Kars Platoları, Kars şehrinin % 51 ini oluşturmaktadır. Çok geniş ve dalgalı olan platoların bazı kesimlerinde küçük düzlükler ve çöküntü gölleri bulunur. Kars Platoları, Sarıkamış ın hemen güneyinden başlayarak, doğuda Arpaçay Vadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne dek uzanır. Platonun Sarıkamış ın güney ve doğusuna düşen kesimleri ormanlarla kaplıdır. Kars Platoları, Aras Vadisi ne doğru alçalır. Plato doğuya ve kuzeydoğuya doğru genişler ve yükselti hızla artar. Kars Platolarının genel yükseltisi m arasındadır. Kalın bir toprak tabakası ve volkanik tüflerle kaplıdır. Düzenli bir sıra oluşturan Allahuekber ve Yalnızçam Dağları ile Kısır Dağı, Kel Dağ ve Akbaba Dağı nın dorukları dışında kalan kesimlerde, çeşitli yükseltilerdeki platolar uzanmaktadır. Çöküntü olanlarının tabanlarında ve akarsu vadilerinde yer alan plato düzlükleri genellikle geniş otlaklarla kaplıdır. Bu bölge ErzurumKars Yaylası adı ile anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir araya gelmesi ile oluşmuştur. Ovalar: Türkiye deki yüksek ovalara en ilginç ve en güzel örnek Kars taki ovalardır. Yükselti ve topografyanın etkisiyle daha çok arpa ve buğday yetiştirilen ovalarda, son yıllarda sulamanın da ön plana çıkması ile şeker pancarı da yetiştirilen önemli ürünler arasına girmiştir. Kars Ovası, Allahuekber Dağları ile SarıkamışKars Platosu arasındaki doğuya doğru açılan büyük çöküntü oluğunda yer alır. Kars Ovası nın yüzölçümü 2500 km 2 olup, bu alan ile Doğu Anadolu Bölgesinin en geniş ovası olma özelliğini taşımaktadır. Kars Ovası il yüzölçümünün yaklaşık % 19 unu oluşturmaktadır. Dağlar:İl toprakları yüksek dağlarla kuşatılmış ve genelde batıdoğu doğrultusunda uzanan akarsularla derin biçimde yarılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kuzey kısımlarını Kabak, Kısır ve Akbaba dağları engebelendirir. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı Dağı (2699 m) İldeki başlıca yükseltiler arasındadır. Güney kesimlerini ise KarasuAras Dağlarının uzantıları teşkil eder. İl topraklarının orta kesimi ErzurumKars Platolarının doğu kesimini kapsar. Bu dalgalı düzlüklerin yükseltisi m yi bulduğundan çevredeki dağlar pek yüksek görülmez. Ova denebilecek düzlüklere yalnızca Kağızman yöresindeki Aras Irmağı vadisinde rastlanılır. Doğu Anadolu nun diğer yörelerine göre yer şekilleri az çok farklılıklar gösterir. En sönük şekilli yöresi burasıdır. Çıkan lavlar ve küller etrafa yayılarak çukur yerleri doldurmuş, böylece yer şekillerinin sade bir görünüm kazanmasını sağlamıştır. Bu nedenle Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek tür görünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir. Kars yöresi her yerden ziyade ovaları, yaylaları hatta dağların tepesine kadar olan yerleri bile kalın bir toprak örtüsüyle kaplıdır. Bütün bu özellikleri yanında önemli dağları şunlardır: Sarıkamış ın güneyinde Çamyazı ya doğru uzanan Süphan Dağı (2909 m) en yüksek noktasına Ziyaret Tepesi denir, Allahuekber Dağları üzerindeki Allahuekber Tepesi (3120 m),kars Ovası nın yakınlarında uzanan Ağadeveler Dağı (2423 m), Hacıhalil Dağı 38

39 (2366 m), bu dağın kuzeyinde yer alan ve Kars şehrinin içme suyunun karşılandığı Borluk Dağı (2450 m), Arpaçay Vadisi nin güney kesimlerindeki Tarhan Dağı (2617 m), Çıldır Gölü yakınlarındaki Kısır Dağı ki, bu dağın yüksek kesimleri iki çataldır. Bunun Kars a bakan kısmına Hacı Galo Dağı (2944 m), Çıldır a bakan kesimine Zuzan Dağı (3197 m) denir. Bunların yanında, Kars ın kuzeydoğusunda Yağlıca Dağı (2970 m), Sarıkamış ın güneyinde ise Aladağ (3134 m) yer alır. Göller:Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları : Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan ili toprakları içinde yer alır), Aygır Gölü, Deniz (Çengilli) Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna Gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj Gölüdür. Çıldır Gölü:Bu göl ilimizin kuzeydoğusunda yer alır. Bir kısmı Ardahan ili sınırlarında bulunan gölün güney kesimleri Kars ilinin toprakları içerisindedir. Deniz seviyesinden 1957 m yükseklikte bulunan ve 120 km 2 ile Van Gölünden sonra Doğu Anadolu nun en büyük ikinci gölü olan Çıldır Gölünün suları tatlıdır. En derin yeri 22 m yi bulur. Çevresinde bir çok yaban kuşları barınan gölde civarındaki halka gelir getiren sazan ve alabalık bulunur. Gölün fazla suları Cala Deresiyle Kars Çayına karışır. Aygır Gölü: KarsGöle yolu üzerinde 4 km 2 lik alana sahip, küçük bir lav setti gölüdür. En derin yeri 30 m olan gölün suları tatlıdır. Susuz İlçesinin batısında yer alan bu göl, çevresinde eriyen kar suları ve dibindeki kaynaklarla beslenir. Bu göle kışın donan sularının ilkbaharda erimesi sırasında göl içerisindeki havanın geri tepmesi ile çıkan ve at kişnemesine benzeyen bir sesten dolayı Aygır Gölü adı verilmiştir. Deniz (Çengilli) Gölü: Aladağ ın Kağızman İlçesine bakan yamaçlarında yer alır. Dipten beslenen ve suları tatlı olan göl içerisinde bol miktarda balık bulunur. Kuyucuk Gölü :Arpaçay İlçesinde KarsAkyaka yolu üzerinde yer almakta olup, 218 hektar alana sahiptir. KarsAkyaka Platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlı su gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 m dir. Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır. Turna Gölü: Kağızman a bağlı Kötek Bucağı nın kuzeydoğusundaki volkanik alanda yer alan gölün alanı 2 km 2 den biraz fazladır. Kabaca daire biçiminde olan göl, çevresini saran tepelere doğru bir takım girintiler yapar. Kıyıları çimenlerle kaplı olan Turna Gölü bu tepelerden inen kar suları ve dibinden kaynayan pınarlarla beslenir. Orta kesimlerine doğru oldukça derinleşen ve suları tatlı olan gölde balık yoktur. Akarsular : Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından çıkan suların büyük bir bölümü Aras Irmağı aracılığı ile Hazar Denizine gider. İlin en önemli akarsuları, Aras Irmağı ile Arpaçay ve Kars Çayıdır. Aras Irmağı: Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerinden kaynaklanan Aras Irmağı kuzeye doğru akarak ErzurumPasinler Ovasına girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba Çaylarını alır. Kağızman da dağlar arasındaki derin vadilerden geçer. Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay ı alır. Iğdır Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.toplam uzunluğu 920 km olan ırmağın Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 411 km dir. Arpaçay: Aras Irmağı nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda Ermenistan la sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır Gölü nden çıkan Telek Suyu da Arpaçay a katılır. Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 km uzunluğundaki akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilen oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars Ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır. Ova boyunca onun eksenine uygun olarak uzanan çay artık Kars Çayı adını alır. Akarsu Kars ın doğusunda derin boğazlara girer. Bunlar Kars Boğazı, 39

40 Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars Çayı Şöreğel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendi vadisinden daha küçük olan Arpaçay a karışır. İçmeler ve Kaplıcalar: Kars şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır. Bu kaynaklar arasında Kağızman daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş Kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Sarıkamış taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Maden suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz daki çermik ise romatizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka Kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Bölgede Mesozoyik ve senozoyik üst sistemlerinde yer alan, daha çok volkanik kaya birimlerinden oluşan bir istif yer almaktadır. Şekil 2 de bölgeye ait genelleştirilmiş startigrafik dikme kesiti sunulmuştur. İstifle en altta PermoTriyas yaşlı metamorfitler yer alır. Ofiyolotik kayalar metamorfiklerinin üzerine Kampeniyen öncesinden yerleşmişlerdir.üst Miyosen yaşlı çamurdağ andeziti çalışma alanındaki en yaşlı volkanik faaliyetin temsilcisidir.bunların üzerine doğada Üst miyosenüst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların batıdaki yanal devamlılığını oluşturan tabanda bloklu çakıltaşı üyesi ve tavanda horum bazalt üyesini içeren Mescitli Formasyonu diskordansla gelmektedir.alt Pliyosen yaşlı Boyalı Andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi sonraki volkanik evrede yerini alır.üst Pliyosen Yaşlı Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi ile ağadeve dasiti ve Kuvaterner yaşlı Dikmeköy andeziti ile Melikler bazaltı yöredeki yaygın volkanitleri oluştururlar.bunların üzerine diskordansla gelen Pleyistosen yaşlı Karakurt Formasyonu ve Alüvyon Çökelleri ile istif son bulur. Üst Paleozoyik Alt Mesozoyik Bölgede, Paleozoyik ve Mesozoyik üst sistemlerine ait birimler oldukça azdır ve nadir yerlerde yüzelerler. Stratigrafik istifin temelini teşkil eden metemorfik kayalar ve bunlarla tektonik ilişkili bulunan ofiyolitik kayalar bu zaman dilimindeki birimleri temsil ederler. Sarıkamış güneyinde yüzeyleyen metamorfitler yeşilşist fasiyesinde metamorfizme geçirmiş olup Permo Triyas yaşındadır. Permo Triyas Metamorfitler (PT m) Yeşilimsi gri ve mor renklerde, yapraklanma gösteren mermer bantlı şistler ve metavolkanitlerden oluşan metamorfitlerde, çalışma alanında çok az bir alanda yüzeyledikleri ve evvelki araştırmacıların ortaya koyduğu istif tam olarak görülemediği için bir adlamaya gidilememiştir. Birim en geniş ve en iyi yüzleğini, Hamamlı Köyü güneybatısında Keklik Dere ve Kireçhane Dere vadi yamaçlarında yaklaşık bir km² lik bir alanda vermektedir ve yaklaşık 100 m kalınlıktadır. Birim, Keklik Dere de yeşil ve mor taze renkte ve grikahve bozuna rengindedir. Çok iyi yapraklama gösterirler. En kalın yerinde 5 m yi bulan mermer mercekleri ve seviyeleri içerirler. 510 cm yi geçmeyen süt kuvars damarları tarafından yaygın olarak kesilmişlerdir. Mermerler birkaç kez tekrarlanırlar. Açık gri ve gri renkte, sert, ince tanelidirler. Yanal devamlılığı yoktur. 40

41 Kretase Ofiyolitik Kayalar (Ko) Yeşilimsi kahve renkte, yer yer altre olmuş, yönlü doku gelişmiş az metamorfik serpantinlerden oluşan birime bir isim verilmeyip litoloji adı kullanılmıştır. Birim Kars Çayının kenarında ki Çomar tepe de yüzeyler. Toplam 1 km² lik alanda görülür. Koyu yeşil ve kahverengimsi sarımsı yeşil renklerde, tamamen serpantinleşmiş kesimleri parlak ve merceksel kırılan, çatlakları silisifiye limonit veya karbonatla doldurulmuş çoğunlukla serpantinitlerden oluşur. Kayaç çok altere olmuş ve birim içinde oldukça silisifiye olmuş zonlar yaygındır. Birim düşük dereceli metamorfizme etkisi altında kalmıştır.tektonik olarak bölgeye aktarılan birimde bir şistozite gelişmiştir. Birim çok dar bir alanda yüzeylendiğinden oifiyolit serisinin diğer ürünleri gözlenememiştir. SenozoyikTersiyer Bölgede tersiyer kayaları çoğunlukla Neojen yaşlı volkanosedimenterler ve volkanitler ile az miktardaki gölsel kırıntılardan oluşmaktadır. Üst Miyosen Üst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların yanal devamlılığı niteliğindeki Mescitli Formasyonu, Bloklu çakıl taşı üyesi ve Horum bazalt üyesini kapsar. Boyalı andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi Mescitli Formasyonu keserler. Üst Pliyosen yaşlı Süphan volkanitlerive asidik lave üyesi çalışılan alanda en yaygın litolojiyi oluşturur. Ağadeve dasiti volkan konisi şeklindeki volkanitlerdir. Melikler bazaltı son volkanik evre ürünü akıntı bazaltlarıdır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan Karakurt Formasyonu bütün birimlerin üzerinde yer alır. Çamurludağ Andeziti (Tç) Koyu gri renkli, yer yer beyaz benekli, sert, sağlam az eklemli, amfibol veya biyotitli andezitlere bu adı verilmiştir. Birim en iyi yüzleklerini adını aldığı Sarıkamış ın 4 km batısında ki Çamurlu Dağ eteklerinde eski Erzurum Yolu üzerinde verir. Bu dağ daha sonra, çoğunlukla kendisinden türeme blok ve çakıllarla örtüldüğünden ancak bunların taşınmaları ile sınırlı yerlerde görülür. Çamurludağ yükseltisinde sırtlarda ve kuzeydeki Kızılbuçuk Dere vadi tabanında da yüzeyler. Kayaç koyu gri taze renkte ve pembemsi gri bozunma renginde olup taze yüzeylerde yer yer plajiyoklasların bozunmaları ile benekli bir görünüm sunar. Yer yer de koyu renkli minerallerin toplanmaları ile otalitik bir iç yapı görülür. Sert, sağlam ve az eklemli çoğu büyük bloklar halinde veya masiftir. Yüzeysel koşullarda kızılımsı pembe renk alması ve otoliter içermesi yer yer de beyaz benekli oluşu kayaca aglomeratik bir görünüm kazandırmıştır. Horasan Formasyonu ( Th ) : Yeşilimsi sarı renkte, tüf arakatlı ve kireçtaşı bantlı gölsel kum taşı ve kiltaşı marn ardalanımına ilk defa Rathur (1966) bu adı vermiş ve pek çok araştırmacı bu adı yayfın olarak kullanmışlardır. Birim en iyi Benliahmet Köyü civarında izlenmektedir. Ayrıca Aykar, Dikmeköy, Aşağıkotanlı, Alisofu, Dülbentli, Gelinalan köyleri civarında geniş bir alana yayılım gösterir. Açık yeşil, sarımsı ve boz renklerde, ağırlıklı olarak kiltaşımarn ardalanması şeklinde olan birim, yer yer kahverengimsi sarı çapraz tabakalı ve bol gastropot ve ostrakod fosili çok az tutturulmuş kum ve çakılcıklı kum mercekleri içermektedir. Kars Çayı ve onun kollarının açtığı vadilerde istifin az bir kesimi yüzeylenmektedir. Birim yer 41

42 yer masif yer yer de ince orta tabakalı kiltaşısilttaşımarn ardalanması şeklindedir. Nadiren tüfit seviyeleri ve karbonat zenginleşmesi ile 25 cm yi geçmeyen kireçtaşı ve killi kireçtaşı horizonları içermektedir. Birim diğer yerlerden farklı olarak Gelialan Köyü kuzeydoğusunda açılmış bulunan bir ocaktaki kesitte masif veya kalın tabakalı siltli marnların içinde burulma ve akma yapıları gösteren bazalt curufu çakılları ve az miktarda da limonitleşmiş çamur topraklarını dağınık olarak veya birkaç seviye halinde de gözlemek mümkündür. Bu çakıllar üste doğru artıp yer yer alt seviyeleri kahverengisiyah, üst seviyeleri ise kahverengi gri hakim renkte, çamur metriks içimde dağılmış, az tutturulmuş bir volkanik çakıllı ve curuflu çakıl taşı şekline dönüşmekte ve kesitte tamamen bu volkanit tamamen bu volkanit çakıllarından oluşan bir seviye ile son bulmaktadır. Bu çakıllı kesimin toplam kalınlığı 15 m civarındadır. Mescitli Formasyonu (Tm) Tabanda bir üye olarak ayrılan, bloklu çakıl taşı ile çoğu volkanik meteryalden oluşan tüf, pomzalı tüf ardalanımı ve yine bir üye olarak ayrılan bazalt akıntısı ile son bulan volkano sedimanter bir istiftir. Birime bu ad ilk defa Rathut, A.Q (1996) tarafından verilmiştir. Mescitli formasyonunun en iyi gözlendiği yerler Sarıkamış batısında ki eski Erzurum karayolu güzergahında yer alır. Top yolu sırtı kuzey ve güney yamaçları ve sarıçamur Dere güney yamaçları tip yer olarak görülebilir. Formasyon bundan başka, Sarıkamış ın olduğu alanda ve doğusunda demiryolu güzergahı boyunca gözlenir. Bloklu Çakıltaşı üyesinin üzerine gelen Mescitli formasyonunun kırıntılı kesimi altta çakılları tamamen pomza parçalarından oluşan ve metriksi tüf, tüfit olan tüflü çakıltaşı ile başlar. Üste doğru çakılların yer yer cepler halinde irileşerek 10 cm ye ulaşan boyutlara kadar pomza çakıllarını çeşitli oranda içeren pomzalı tüfler ile devam eder. Birim altlarda açık gri, bej, açık pembe gibi kirli renklerde üste doğru beyaz ve bejimsi beyaz renklerde, az ve orta derecede tutturulmuş, orta kalın, çok kalın veya tabakalanmasız yığışım halinde, tüf ve pomzalı tüf ve tüfit olarak devam eder. Prozitesi yüksektir. Aktimur ve diğerleri (1991), bazik lavlarda yaptıkları kimyasal analiz sonucu kalkankalen bazalt ile düşük potasyumlu toleyit türünden bazaltlar olduğunu belirtmişlerdir. Bloklu Çakıltaşı Üyesi (Tmb) Mescitli Formasyonunu tabanında yer alan tamamı volkanitlerden oluşan ve iri bloklarda içeren çakıltaşları ilk defa bu çalışmada üye mertebesinde ayrılarak adlandırılmıştır. Bloklu çakıltaşı üyesi, çalışılan alanda en iyi Sarıkamış tan başlayan ve Selim e devam eden Kars Çayı boyunca eski karayolu güzergahında görülür. Birim, Mescitli Formasyonunun yayılım gösterdiği bütün yerler göz önüne alındığında sadece Sarıkamış kuzeyinde Kızılbuçuk, Yayıklı, Yağıbasan köyleri ve Sarıkamış İlçesi arasında geniş bir alanda yüzeyler. Birim, griaçık gri ve boz renkte, çakılları kırmızı, mor, pembe andeziti ve andezitik lav, bazalitik andezit, piroksen andeziti, hornblend andezit, altere andezit, akındı laminalı andezit ile pomza, tüf ve aglomera olan çakıltaşı, bloklu çakıltaşı, tüfit ve tüflü kumtaşlarından oluşur. Alt seviyeleri 3 m ye varan bloklar içeren tabakalanmasız yığışım halinde veya çok kalın, kalın tabakalanmalı üste doğru tabaka kalınlığı azalıp ince çakılçakılcık ve tüfit ardalanımı şeklinde devam eder. Alt seviyeleri kötüçok kötü boylanmalı üste doğru orta ve iyi derecede boylanmış yer yer derecelenme gösteren, iyi tutturulmuş alt seviyeler tane destekli üst seviyeleri matriks destekli matriksi tüfit, kumtaşı ve mikro konglomeradır. Yer yer aglomera görünümlü veya breşiktir. 42

43 Pomza çakılları yer yer yoğunlaşmakta ve üst seviyelerde nadiren volkanik cam çakılları içermektedir. Birim üst seviyeleri mikro konglomerakumtaşıtüfit ardalanımı şeklinde ve taneler giderek küçülmektedir. Horzum Bazalt Üyesi (Tmh) Bölege siyah renkli tek seviye halindeki geniş düzlükler kaplayan ve Mescitli Formasyonunun sonunu oluşturan ve ondan bir üye olarak ayırtlanan olivin bazaltlara ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) bu adı vermişlerdir. Horu Bazaltı en iyi yüzleklerini Sarıkamış ın kuzeybatısında demiryolu güzergahında verir. Ayrıca yine Yağıbasan, Çatak, Yolgeçmez, Asboğa köyleri ve Sarıkamış arasında ki bölgede platoyu tamamen kaplamış vaziyette yüzeyler. Kars Çayının yardığı bu platoda ki vadi sırtlarında da iyi kestiler verir. Bundan başka Sarıkamış ın güneybatısında ki Topyolu Sırtı, Turnagöl Sırtı ve Derebaşı Sırtı ile Büyük Turnagöl arasında ki geniş alanlardan yüzeyler. En kalın yerinde 50 m yi geçen, en ince yerinde de 1 m civarında bir kalınlığa sahiptir. Taze rengi koyu gri ve siyah, çürüme rengi kiremit kırmızısı, sert sağlam, yer yer gaz boşluklu veya curuf görünümünde, yer yer de soğuma sütunları gelişmiş ve soğanımsı ayrışmaya uğramış şeklinde bulunmaktadır. Boyalı Andeziti (Tb) Siyah renkli, akma yapılı, yer yer gaz boşluklu bazaltik andezitler ile son faz ürünü olan ve bir üye olarak ayrılan bazaltik andezitler ilk defa boyalı andeziti olarak adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Boyalı Köyü civarında en iyi yüzleklerini verir. Ayrıca Çıplaklı, Gürbüzler, Yukarısallıpınar, Divik ve Kartalı köyleri civarından geniş yayılımlar gösterir. Bunlardan başka Zavot, Tunçkaya ve Mollamustafa köylerinin civarlarında Geçenvan Dere ve Yunus Dere gibi akarsuların aşındırılması ile daha genç birimlerin altından çıkmaktadır. Birim, taze rengi siyah, bozma rengi kahve veya kiremit kırmızısı, akma yapılı, yer yer bol gaz boşluklu ve bu gözenekler çoğunlukla kalsit ile doldurulmuştur. Yukarısallıpınar Üyesi (Tby) Boyalı andezitlerinin en genç fazı olarak akan ve geniş alanlar kaplayan, siyah, sert, konkoidal kırılan bazaltik andezitler bir üye olarak ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Yukarısallıpınar Köyü civarında en iyi yüzleğini verir. Buradan batıda Boyalı güneyde Yayıklı, Doğuda da Beşteşeler mevkiine kadar geniş bir alanda kesiksiz bir yayılım gösterir. Ayrıca Çıplaklı Köyü kuzeybatısında da yayılım gösterir. Bundan başka aynı paftalarda Büyükkumru Tepe doğusunda ki Boyalı Yaylası mevkii ve Uzunalan Sırtı kuzeyinde de küçük bir alanda yüzeyler. Siyah renkli, sert, sağlam, camsı konkoidal kırılan, mikrokritalli olan birim bazaltik lav akıntısı görünümünde olup, fakat petrografik tanımlamalarda bazaltik andezit bileşiminde olduğu saptanmıştır. Kayaçta akma yapıları gözlenmekte ve çok akışkan bir lav özelliğindedir. İçerdiği bol gaz molekülleri kayaca çok akışkan bir özellik kazandırmıştır. Bu lav akıntılarının burun kısmında çok bol gaz boşlukları kayaca sünger taşı görünümünü vermiştir. Kayaç akma esnasında altında ki volkanosedimenter kayaçları pişirmesi ile onları kırmızı bir renge dönüştürüp onlarla buluşması sonucu da kendiside kiremit rengine bürünmüş olarak görünürler. 43

44 Süphan Volkaniti (Ts) Birim, beyaz, grimsi ve kirli beyaz renkli tüf, pomzalı perlitli tüfler ile obsidiyen ve perlik cepleri içeren volkanosedimenterler ve bunların andezitik, andezobazaltik lavları ile birimden bir üye olarak ayrılan asidik lav akıntılarından oluşmaktadır. Birim için bu adlama ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) tarafından yapılmıştır. Süphan volkanitleri çalışılan alanda en güzel yüzleklerini Sarıkamış güneyinde Çıklakdağ yamaçlarında ve akarsularda açılmış bulunan vadi yamaçlarında verir. Bundan başka Boyalı ve Kızılbuçuk Köyleri arasında Büyükkumru Tepe ve civarında geniş bir alanda, Hamamlı, Bozat, Yalnızçam ve Yukarıdamlapınar Köyleri civarında geniş bir alanda yayılım gösterirler. Birim, yaygın olarak asit karekterli lavlar ile yine asidik volkanosedimanterlerden oluşur. Keklik Dere nin batı yakasında metamorfitlerin hemen üzerine 1 m kalınlıkta tabakalanmasız, kötü boylanmalı, kuvars tanelerinde oluşmuş çakıllı kaba kumtaşı ile başlar, pembemsi bej renkli obsidiyen, perlit ve asidik lav blok ve çakılları içeren yine tabakalanmasız ve değişken kalınlıkta, bol pomza çakıl ve çakılcıklı tüfler ile devam eder. Üzerine yaklaşık 70 m kalınlıkta, alt seviyeleri akıntı yapılı ve obsidiyen veya perlit akıntısında dönüşür. Sarıkamış Karakurt karayolu yarmasında yüzeyleyen siyah benekli açık kahve renkli obsidiyenlerin makaslama kuvveti etkisi altında oluşan çeşitli boyuttaki iğnemsi veya kama şeklinde ki çubuklar çok karekteristiktir ve bir yer bilim müzesi önemindedir. Bu seviyelerle yanal geçişli olarak yer yer perlit akıntısı ve mercekleri şeklindeki silis akıntıları pek çok kez tekrarlanarak perlir ve özellikle çok değişken boyuttaki pomza çakıllı tüfit ve tüf yığışımları yer yer tekrarlanan ve ayrılmayan asidik lav akıntıları ile önemli kalınlıklar oluştururlar. Asidik Lav Üyesi (Tsa) Süphan volkanitlerinin üst seviyelerinde yer alan silisifiye olmuş andezitler, hyaloandezitler, andezitler, asidik lav akıntıları ve perlitler üye mertebesinde ayrılmışlardır. Birim en iyi yüzleklerini, Hamamlı, Bozat güneyi, Yalnızçam batısı Aşağıdamlapınar Köyleri batısı arasında çok geniş bir alanda verir. Hamamlı Köyü civarında en karekteristik lav akıntılarını görmek mümkündür. Sarıkamış güneybatısında Karaçayır mevkiinde, güneydoğusunda eski Karakurt yolu civarında ve güneyinde Mevzili Tepe civarında perlitli kesimleri yaygındır. En kalın yerde 650 m civarındadır. Grimsi eflatun, kirli pembe ve yeşil gri renklerde, yer yer ince olan akıntı tabakalanmaları sunan, bazı kesimlerde bol gaz boşluklu veya curuf özelliği sert, sağlam az bozulmuş veya bozulmamış silisifey andezit veya hylaloandezitlen birimde çok kalın yükseltiler verirler. Dağılımları bir üst paragrafta anlatılan perlit gibi tamamıyla silis ağırlıklı lav akıntıları da daha çok bu asit volkanitlerin alt seviyelerinde ve alttaki volkanoklastiklerin azalıp asidik lavların çoğalmaya başladığı geçiş kesimlerde bulunurlar. Ağadeve Dasiti (Ta) Sarımsıgri, kahve renkte, soğuma çatlaklı, iri ve bol kristalli kuvars andezit veya dasitler ilk defa bu ad altımda toplanmıştır. Birim Ağadeve Köyü batısında Ziyaret Tepe yi oluşturan volkan konisinde yüzeyler. Kuvaterner Dikme Köy Andeziti (Qd) Pembemsi boz, gri ayrışma renginde ki diğer birimlere göre röliyef kazanmış ve yükseltileri oluşturan andezitler ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim Dikme Köy doğusunda Canbolat Tepe ve Körbulak Tepe yamaçlarında yüzeyler. Yayılım doğuya doğru genişler. Birim pembemsi boz gri ayrışma renginde sarımsı krem gri taze renkte, 44

45 bol çatlaklıdır. Yöreye hakim bulunan Melikler bazaltının yanı sıra önemli yükseltiler oluşturmuştur. Bazaltik dayklarile kesilmişlerdir. Melikler Bazaltı (Qm) Siyah renkli geniş düzlükler kaplayan plato bazaltlarını ilk defa Aktimur ve diğ. (1991) bu adı vermiştir. Birim Çerme, Koyunyurdu ve Ağadeve Köyleri arasında ki geniş alanda, Mollamustafa ve Tunçkaya Köyleri arasında ve Zavot Köyü güneyinde yüzeylemektedir. Melikler bazaltı Kırmızıköprü mevkiinde en iyi yüzleklerini verir. Kahve renkli ayrışma renginde koyu gri siyah renkte, yer yer gaz boşlukludur. Karakurt Formasyonu (Qk) Bölgedeki tüm birimlerin akarsu ve taşkın ovası çökellerine ilk defa bu adı Arbas ve diğ. (1991) vermişlerdir. Birim en iyi yüzleklerini Alisofi Köyü civarı ile Aşağıkotanlı Köyü civarında vermektedir. Birimin durgun su çökellerinin en iyi gözlendiği yer ise Sarıkamış Karakurt yolu Kars yol ayrımı civarlarında görülür. Bunların dışında birim, SarıkamışBozatHamamlı Köyleri arasında ki geniş bir alan, Selim kuzeyinde KekeçBenliahmetYukarıkotanlı Köyleri arasında geniş bir alanda, Selim güneyinde Calak Akpınar Aşağıdamlapınar Yalnızçam Köyleri arasında çok geniş bir alanda yayılım gösterir. Çökeldiği ortama göre farklılıklar sunan birimin kalınlığı 50 m yi geçmez. Sarımsı açık gri renkte, killi siltli yerlerde sarımsıkrem renktedir. Çoğu yerde tabanda az tutturulmuş, iyi yuvarlaklaşmış ve ortaiyi boylamlı 45 m kalınlıkta bir çakıl seviyesi ile başlar çakıllar yaygın olarak andezit, bazalt kaynak kayaca bağlı olarak yer yer pomza, obsidiyen ve perlik, nadirin de kuvarsit ve ofiyolitik kayaçlardan oluşur. Çakıllar kayaca yakın yerlerde 1520 cm ye erişir. Çökelme, yerine göre kaba çakıl, çakılcık, kaba kum ve kum boyutundaki kaba detritikler yer yer çapraz tabakalı, yer yer de masiftir. Bu çakıllar alt seviyelerde veya her bir çaprazlanmasının alt kesimlerinde tane destekli üstlere doğru matriks destekli olup, matriksi, kaba kum veya kum, yer yer de karbonat çimentoludur. Çakıllardan sonra hızlı bir tane küçülmesi ile yatay kötü tabakalanmalı, gecikme çakıllı kumlu karbonatlı çamurtaşı gelir. Çamurtaşlarında yer yer fazla kalın olmayan tabaka sınırları düzensiz çamurlu kireçtaşı seviyeleri gözlenir. Daha üst seviyelerde bej renkli 50 cm yi geçmeyen kireçtaşı seviyesi sınırlı alanlarda yüzeyler. Karakurt formasyonu yörede, en üste kötü boylanmalı gevşek çimentolu veya tutturulmamış, köşeli, çoğunlukla andezit, bazalt, obsidiyen nadiren de ofiyolik kayadan bir çakıl birikintisiyle son bulur. Yamaç Molozu (Qym) Bölgede sadece Ağadeve Köyü kuzeydoğusunda oldukça yüksek olan volkan konisinin kuzey yamaç ve eteklerinde biriken, Ağadeve dasitinden türeme tutturulmamış ve boylanmamış köşeli çakıl ve bloklardan oluşur. Alivyon (Qal) Bölgenin morfolojisinin şekillenmesinde önemli rolü olan Kars Çayı ve kolları Kekeç Dere, Ulu Dere, Kızılbuçuk Dere, Güney Dere, Yunus Dere gibi akarsuların aşındırmasından sonra, eğimin azaldığı düzlüklerde biriktirdikleri tutturulmamış çakıl, çakılcık, kaba kum, silt ve milden oluşmuş çökellerdir. 45

46 Çalışma Alanının Jeolojisi Yapılan temel sondajları ve diğer arazi çalışmaları sonucunda yüzeyden itibaren 0,400,50 metre nebati toprak gözlenmiştir. Nebati toprağı takip eden birim Kuvaterner yaşlı Kil olarak tespit edilmiştir. Kura Volkanitleri ( Tk ) : Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanan birim griboz çoğunlukla kırmızı renkli, kalınçok kalın tabakalı, eklemli, cm çakıl çaplı, blokumsu ayrışmalı aglomera ile başlamaktadır. Aglomeralar; kül renkli, ince tabakalı, eklemli, 10*30* eğimli tüflere geçmektedir. Altta aglomeralarla ardalanmalı olan bu tüfler üste doğru beyazsarımsı renkli, orta tabakalı, yer yer yatay, 5*20* eğimli tüflerle devam etmektedir. Birimin üst düzeylerinde siyahkırmızı renkli, eklem sistemi gelişmiş andezitler yer almaktadır. Bu andezitler; porfirik dokuda, pljiyoklasojitamfibol feno kristalli olup yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu çoğunlukla kalkalkalen az bir kısmında toleyitik niteliktedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Yöredeki volkanizmanın ilk evresi ile oluşmuş Kura Volkanitlerinin üst düzeylerinde yer alan andezitler radyometrik bulgulara göre 3,7 3,6 milyon yıllıktır (İnnocenti ve diğerleri, 1982). Üst MiyosenAlt Pliyosen yaşlı olan birim Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup Akyaka Bazaltı tarafından örtülmektedir. Akyaka Bazaltı (Ta) : Yöredeki volkanizmanın ikinci evresi ile oluşmuş, koyu siyah renkli, rüzgün sütunsal eklemli olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir. Birim yoğun mafik mineralli, holo kristalen, bol piroksen (ojit), çok az olivin kapsayan ojit bazalt ile çok iri plajiyoklas, çok bol ve iri olivin, az ojit feno kristalli, pljiyoklaslar labrador türde olan olivin bazalt tan ibaret birbirini izleyen iki akıntıdan oluşmuştur. Çoğunlukla kalkalkalen olan (aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) Akyaka Bazaltı m kalınlığa sahiptir.alt Pliyosen yaşlı olan birim, Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup, Dumanlıdağ Piroklastikleri tarafından örtülmektedir. Dumanlıdağ Piroklastikleri (Td) : Çeşitli renkli (gri, boz, kül, siyah, kırmızı, sarı), yer yer belirgin tabakalanmalı, eklemli, pulumsutoprağımsıçubuğumsuyongamsı ayrışmalı tüf, andezit, pomza, perlit ve obsidiyen gibi çoğu asidik türde volkanitlerden oluşan Dumanlıdağ Piroklastikleri Aktimur ve diğerleri (1991) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın üçüncü evresi ile oluşmuş bu piroklastiklerin yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu kalkalkalen nitelikte oldukları belirlenmişir (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b). Radyometrik bulgulara göre milyon yıllık olan (İnnocenti ve diğerleri, 1982) birim ortaüst Pliyosen yaşlıdır m kalınlığa sahip olan Dumanlıdağ Piroklastikleri; Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişlidir. Birimin üzerine uyumsuz olarak Yolboyu çakıl ve kumu gelmektedir. Kalkalkale Formasyonu (Tk) : Göl ve akarsu ortam koşullarında çökelmiş olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tanımlanmıştır. Kalkalkale Formasyonu; boz renkli, orta tabakalı, iyi boylanmalı, derecelenmeli, Kumtaşı; kırmızıyeşilboz renkli, inceorta tabakalı, Çamurtaşı; kırmızıkirli sarı renkli, ince tabakalı, Kiltaşı; kirli beyazkirli sarı renkli, orta tabakalı, gastropodalı marn ardalanması ile bu ardalanmaya katılmış olan griboz renkli, 46

47 çapraz tabakalanmalı, boylanmalı, derecelenmeli kumtaşı ve çamurtaşından oluşmuştur. 550 m kadar kalınlığa ulaşan birim Orientalomys galaticus, Mimomys mikro memeli ile Hipparion sp. Omurgalı (Det: Gürbüz, Aktimur ve diğerleri, 1991b den) fosillerini kapsamaktadır. KUVARTERNER Yolboyu Çakıl ve Kumu (TQy) : Açık renkli (açık kül, gri, açık boz), tabakalanmasız, tutturulmamış veya çok gevşek tutturulmuş, yer yer kum ve çakıl yer yer blok, kum ve çakıl depoları halinde yüzeylenen birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir.akarsu taşması sonucu mevcut çukurluklarda birikmiş olan birim 550 m kalınlığa sahiptir. Üst Pliyosen Alt Kuvarterner yaşlı olan birim Taşköprü Andeziti, Aküzüm İgnimbiriti ve Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir. Taşköprü Andeziti (Qt) : Kurşunikoyu kurşuni renkli, belirgin akma yapılı, ince levhamsı ayrışmalı, eklemli, hyolopilitik dokuda, bol iri plajiyoklas ve az piroksen (hipersten) feno kristalli olan bu andezit Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiş olup volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Toleyitik ve kalkalkalen nitelikte (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) olan birim 515 m kalınlığa sahiptir. Taşköprü Andeziti radyometrik bulgulara göre 1.8 milyon yıllık olup Alt Kuvarterner yaşlıdır. Taşköprü Andeziti Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir. Melikler Bazaltı (Qm) : Genellikle siyah renkli, yer yer kahvemsi, yer yer de kırmızımsı renkli, bazen bol gaz boşluklu, bazende curuf şeklinde olan bu bazik akıntı Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Yer yer olivinojitplajiyoklas (labrador) feno kristalli, porfirik olmayan akma dokulu, hamur tamamen plajöiyoklas mikrolitleri ve camdan oluşmuş olivin bazalt şeklinde; yer yer akma dokulu, plajiyoklaslar arasında demirleşme oluşmuş, çok küçük mikro kristalli bazik lav akıntısı şeklinde; yer yer de akma yapılı, porfirik dokuda, iri plajiyoklas feno kristalli, az orta piroksen (hipersten), hamuru sonradan kristalleşmiş Hipersten bazaltik andezit şeklindedir. Toleyitik nitelikte olan (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) birim 50 m kadar kalınlığa ulaşmaktadır. Melikler Bazaltı radyometrik bulgulara göre milyon yıllık (innocenti ve diğerleri, 1982) olup Kuvarterner Pleyistosen yaşlıdır. Birim Borluk Volkaniti ve Alüvyon tarafından örtülmüştür. Borluk Volkaniti (Qb) : Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuş olan Borluk Volkaniti; siyah renkli, ince taneli, sert, tamamen mikrokristalen, hamur tamamen cam, yalnızca plajiyoklası belirgin olan andezitik, lav; koyu kurşuni renkli, eklemli, ince taneli, plajiyoklas ve ojit mikro kristalli, seyrek camsı hamurlu andezitik, Lav; açık külsarı renkli, tabakalanması belirgin olmayan, tüf; açık kurşuniaçık kül renkli, ince taneli, tabakalanmasız külden ibarettir. 47

48 Alüvyon (Qa) : Özellikle Kars Çayı, Arpaçay ve Susuz dolaylarında oluşmuş çakıl, kum ve çamur depolarından ibarettir. Alüvyon Konisi (Qk) : Çoğunlukla Kısır Dağı, Akbaba Dağı gibi dağ yamaçlarında ve Çıldır Gölü kıyısında oluşmuş çakıl, kum ve silt depolarından ibarettir. A.5.1.Metamorfizma ve Mağmatizma Genellikle Orta Miyosende Arabistan Plakası ile Avrasya Plakasının çarpışması, Türkiye Neotektoniğinin başlıngıcı olarak kabul edilmektedir (Şengör, 1980; Şengör ve Yılmaz, 1983; Şaroğlu, 1985; Şengör ve diğerleri, 1985; Şaroğlu ve diğerleri, 1987). Bölgede neotektonik dönemde oluşmuş, oldukça genç yaşta (Üst MiyosenKuvarterner) kaya toplulukları bulunmaktadır. Yöredeki volkanik kayalar dört volkanizma evresine ayırtlanarak incelenmiş olmasına karşın, Üst MiyosenÜst Pliyosen ve Alt Kuvarterner Günümüz olmak üzere iki yapısal evre görülmektedir. Üst MiyosenÜst Pliyosen zaman aralığında Horasan Formasyonu ve Kalkalkale Formasyonu çökelmiş, Kura Volkanitleri, Akyaka Bazaltı ve Dumanlıdağ Piroklastikleri oluşmuştur. Pliyosen sonlarına doğru bölgedeki yükselmenin ve sıkışmanın etkisiyle Kalkalkale Formasyonu su yüzeyine çıkmış; sol yanal doğrultu atımlı Kura Fayı, İncilipınar Fayı,ErdağıTaşbaşı Fayı ve SusuzMelikköy Fayı ile sağ yanal doğrultu atımlı Çayırlık Fayı, BinbaşakAkyaka Fayı ve ÖlçülüDigor Fayı meydana gelmiştir. Bu doğrultu atımlı fayların kontrolünde Susuz, Arpaçay ve Akyaka dolaylarındaki düzlükler ile Aygır Gölü oluşmuş, Kısır Dağ, Gökdağ, Akbaba Dağı, Dumanlıdağ, Tarhan Dağı gibi yükseltiler meydana gelerek hızlı bir aşınım dönemi başlamıştır ve nihayet aşınan malzemenin mevcut çukurlarda birikmesiyle Yolboyu Çakıl ve Kumu oluşmuştur. Sonuçta topografya, günümüz topografyasına yaklaşmıştır. Alt KuvarternerGünümüz zaman aralığında,doğrultu atımlı faylar boyunca ve açılma çatlaklarından yöredeki volkanizmanın dördüncü evresine ait olan volkanitler çıkarak mevcut topografyanın eğimine uygun olarak akmışlardır. Doğrultu atımlı fayların sonraki hareketleri ile dördüncü evre volkanizmasının birlikte işlevi sonucu Çıldır ve Aktaş Gölleri bugünkü konumlarını kazanmışlardır (Aktimur ve diğerleri,1991b ve c). Günümüzde depremler, heyelanlar, buzul ve morenler topografyanın olgunlaşmasında etkin rol oynamaktadırlar. Sağ yanal doğrultu atımlı ve sol yanal doğrultu atımlı faylar boyunca, heyelanlar, bataklıklar, fay gölleri, fay tarafından kesilmiş alüvyon konileri, ötelenmiş yan dereler ve sıcaksoğuk su kaynakları gibi diri fay morfolojisi görülmektedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Bu faylardan İncillipınar Fayı, ErdağıTaşbaşı Fayı, SusuzMelikköy Fayı ve ÖlçülüDigor Fayı, yer almaktadır. 75 km boyunda olan BinbaşakAkyaka Fayı nın 40 km lik bölümü, 32 km boyunda olan ÖlçülüDigor Fayı nın 23 km lik bölümü izlenmektedir. A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya Bitlis kenet kuşağı boyunca miyosen yaşlı AnadoluArap Kıtası çarpışması ile başlayan kıta kabuğunun yamrulması, kıvrım ve bindirme tektoniği ile gittikçe kalınlaşması sonucu gelişen, kuzey ve doğu Anadolu transform fayları boyunca, Doğu Anadolu nun sıkışması ve Anadolu nun batıya hareketi söz konusudur. Bölgede Neotetisin kapanması ve kıtakıta çarpışması sonucu kuzeygüney yönlü sıkışma rejimi kıta içi 48

49 deformasyona neden olmuştur. Bu sıkışma tektoniğinin doğal bir sonucu olarak da bölgede bir tektonik hareketlenme, yaygın bir volkanizma ve dağ arası havzalarda çökel kayaları oluşturmuştur. Sıkışma devam ettiği sürece bölgede bindirme, doğrultu atımlı fay, açılma çatlağı türünde yapılar ve açılı veya açısız uyumsuzluklar sık birimlerin tamamı neotektonik döneme aittir ve hemen hepsi karasal çökeldir. Bunlar sık sık volkanik kayalarla ardalanır ve onları içerirler. Volkanizmanın çok yaygın olması, yapısal denetimi olan havzaları kapsaması veya bazen onları bölmesi ve çok geniş alanlara yayılması neotektonik dönemde gelişmiş bulunan yapısal unsurları örtmüştür. Bu sebeple bölgede diskordanslardan başka yapısal unsurlar fazlaca görülmez. Bölgede hakim olan sıkışma rejiminin bir sonucu olarak kuzeydoğu güneybatı doğrultusunda gelişmiş sol yanal atılımlı faylar oluşmuştur. Günümüz morfolojisinin şekil kazanmasında önemli olan bu faylar; ErdağıTaşbaşı Fayı:Erdağı ve taşbaşı arasında yaklaşık 42 km uzunluğundadır. Yer yer diri fay özelliği göstermektedir. KuzeyDoğu doğrultukudur. BinbaşakAkyaka Fayı:7075 km uzunluğunda olan fay ErdağıTaşbaşı ve Susuz Melikköy fayları hemen hemen dik kesmektedir. Diri fay olma özelliği saptanmıştır. SusuzMelikköy Fayı:KuzeyDoğu doğrultulu olup yaklaşık 50 km. uzunluğundadır.doğrulu atımlı faydır. Sarıkamış Fayı: İlçenin üzerinde yer aldığı Kars Çayı Vadisi boyunca Kuzeydoğu Güneybatı doğrultusunda uzanan 9 km. takip edilebilen sol yanal atımlı bir faydır. Kızılçubuk Fayı:Doğu KuzeydoğuDoğu Güney batı doğrultulu kızılçubuk Dere vadisi boyunca uznanan sol yanal atımlı faydır. Olasılıkla Çatak Köyüne kadar devam eder. A COĞRAFİ KAPSAM KAYNAKLAR Kars 2003 İl Yıllığı Doğalgaz Boru Hattı 2001 ÇED Raporu Kars Valiliği resmi WEB Sitesi DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 49

50 Görünür Muhtemel Mümkün Toplam Kaynak Potasiyel Genel Toplam İşlenebilir Su (%) Kül (%) S (%) AID KCal/kg Petrol Taşkömürü Kullanım Yeri İşletme Şekli B DOĞAL KAYNAKLAR B.1 Enerji Kaynakları B.1.1 Güneş Enerjisi İlimizde güneş enerji ile ilgili herhangi bir ölçüm yapılmamakta olup, güneş enerjisinden yararlanılmamaktadır. B.1.2 Su Gücü İlimizdeki mevcut akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Kars İli Sırları İçindeki Su Potansiyeli Akarsuyun adı Kars Çayı Aras nehri Yıllık Potansiyeli(hm3) 781 hm3/yıl 378 hm3/yıl Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü, 1998 İlimiz sınırları içinde enerjiye dönüştürülen su kaynakları olarak, Çıldır gölü ve Kars Çayı bulunmaktadır. Bunlardan Kars çayı üzerinde Kars Belediyesi nin yapmış olduğu fakat işletilmesi durdurulmuş enerji amaçlı regülatör tesisi vardır. İlimiz sınırları içinde, suyunu Çıldır gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I HES adında tesisimiz vardır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15.4 MW olup yıllık enerji üretimi 67 GWh dır. Şu anda etüd programında olan Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan Denizgölü, Kuloğlu ve Karakurt Barajları ve Hidroelektrik Santrallerinin toplam 185 MW kurulu güç ile yıllık ortalama 685 GWh enerji üretimi yapması planlanmaktadır. Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan HES lerin karekteristikleri, Özellikler Karakurt HES Denizgölü Kuloğlu HES Proje Düşüşü 134 m 49 m 51 m Kurulu Güç 110 m 40 MW 35 MW Firm Enerji 212 GWh 87 GWh 91 GWh Sekonder Enerji 173 GWh 65 GWh 57 GWh Toplam Enerji 385 GWh/yıl 152 GWh/yıl 148 GWh/yıl Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü, 1998 B.1.3 Kömür Tablo 1: İlimiz sınırları içinde Linyit rezervi Saha Adı REZERV (1000 TON) ANALİZ SONUÇLARI Eşdeğeri (1000 Ton) Digor Kilittaş TOPLAM Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü,

51 B.1.4 Doğalgaz: İlimiz sınırları içerisinde Doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır. B.1.5 Rüzgar: İlimiz sınırları içinde rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır. B.1.6 Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek): İlimiz sınırları içinde biyogaz bazı köylerde, odun ve tezek bütün köylerde ısınma amaçlı olarak kullanılmaktadır. B.1.7 Petrol: İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır. B.1.8 Jeotermal Sahalar: Kars İli şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır.bu kaynaklar arasında Kağızman'daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Sarıkamış'taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Made suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz daki çermik ise romaztizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır. Akyaka Kaplıcaları Bölgenin tek kullanılan kaplıcası olan Akyaka kaplıcaları Akyaka yerleşim merkezinin yaklaşık 1 km. doğusunda yer almaktadır. Havuzların açıkhava havuzu olması nedeniyle ancak yaz aylarında kullanılmaktadır. Susuz Kaplıcaları İlçe merkezinin 2 km. yakınında dere içerisinde, üzeri açık bulunmaktadır. Suyu sıcaktır. Kağızman Kaplıcaları Kars Kağızman yolu üzerinde, il merkezine 65 km. uzaklıkta morpet boğazındaki içme suyu, hazımsızlığı çok iyi gelmektedir. Ayrıca Kötek kapalı kaplıcaları da cilt hastalıkları ile romatizmal ağrılarda etkili olup, suyu oldukça sıcaktır. Selim Dölbentli Köyü Kaplıcası ( Balıklı Göl ) Bu kaplıca Selim ilçesinin Dölbentli köyünde bulunmaktadır. Halk arasında bu kaplıcada yaşayan balıkların sayıları sınırlı olup, artmamaktadır. Ayrıca bu balıkların sırtlarındaki yara izlerinden şehit oldukları söylenmektedir. Başka sularda yaşayamadıkları 51

52 ve avlanmalarının halk arasında günah olduğu söylenmektedir. Kaplıca suyunun başta romatizma olmak üzere çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenmektedir. B.2. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK: B.2.1 Ormanlar: Kars, gerek coğrafi konumu ve gerekse iklim özellikleri sebebiyle bitkisel örtünün gelişmesine pek müsait olmayan bir ildir. Buna rağmen Kars ta yerel olarak orman varlığı bakımından oldukça zengin bölgeler mevcuttur. Özelikle Sarıkamış İlçesi ormanları ile öne çıkmaktadır.kars taki orman alanı hektar ile il yüzölçümünü koru ormanları meydana getirmekte, koru ormanlarının büyük bir çoğunluğunu ise bozuk koru ormanları oluşturmaktadır. İldeki ormanlar miktar olarak fazla kayda değer olmasa da, tür olarak değer taşımaktadır. Çünkü Sarıkamış civarındaki ormanları dünyada çok ender görülen sarıçamlarla süslüdür. İlde toplam orman köyü sayısı 32 olup bunların 28 i Sarıkamış, 4 ü ise Selim İlçesindedir. Kars İlindeki toplam 384 köy içinde orman köyü oranı %8.88 dir. Bu orman köylerinden Sarıkamış ilçesinde olanlarda , Selim ilçesindekilerde olmak üzere toplam kişi yaşamaktadır. İlin toplam nüfusunun % 5.7 si köy nüfusunun ise % ü orman köylerinde yaşamaktadır. Orman köylerinde eğitim, sağlık diğer altyapı tesislerinin diğer köylere göre daha düşük seviyede olmasının yanında işsizlik de fazla bu köylerdeki işsizlik oranını yüksek olmasında, tarımdaki çeşitlenmenin az oluşu ve sulama suyu yetersizliği ana nedenlerdir. Orman içi ve orman dışı meralarda iyileştirme çalışmalarının yaygınlaştırılması, Orköy kuruluşu bünyesinde kredi tahsis limitlerinin arttırılması ve mevcut aile işletmeleri büyüklüklerinin yeniden gözden geçirilmesi, genel bütçeden bu köylere ayrılan fon payının arttırılıp İlde, Kars ili sınırları içerisindeki orman içi ve orman kenarı köylerde gelir seviyesini artırmak için düşük faizli krediler vererek çeşitli iş alanları oluşturmak gibi görevleri bulunan Orköy Mühendisliği teşkilatı vardır. Kars Orköy Mühendisliği görev alanında Kars ta 32 orman köyü vardır. Bu köylerdeki halka süt koyunculuğu ve besi sığırcılığını geliştirmek amacıyla ferdi kredi verilmesinin yananda, kooperatif kredileri de verilmekte ise de bunların yeterli olduğu söylenemez. Kars İl Sınırları İtibariyle Orman Durumu Sorguladığınız şehire ait bilgiler KARS : 36 Normal Koru Ormanı (Ha) : Bozuk Koru Ormanı (Ha) : 6656 TOPLAM KORU ORMANI (Ha) : Normal Baltalık Ormanı (Ha) : 0 Bozuk Baltalık Ormanı (Ha) : 52,5 TOPLAM BALTALIK ORMANI (Ha) : 52,5 Açıklık Alan (Ha) : Toplam Ormanlık Alanı (Ha) : 36227,5 Genel Saha (Ha) : ,5 Ormanlık Oranı (%) : 4,4 Kaynak: www. Ogm.gov.tr 52

53 Şekil 9:Türkiyenin Orman Varlığı Haritası Kaynak : 53

54 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Sarıkamış Orman işletme Müdürlüğünce 2011 yılında; Tablo 2: Silvikültürel Faaliyetler Üretim Tomruk m³ 8687 Tel Direk m Maden Direk m S. odun m Kağıtlık Odun m Sırık Ster Ster 904 Yakacak Odun Ster 1834 Kaynak: Sarıkamış Orman İşletme Mürlüğü, 2011 İldeki ormanların kapladığı alanın oldukça az olması orman ürünleri üretiminide sınırlamaktadır. Bu sebeple ilin Türkiye orman ürünleri üretimi içindeki payı çok düşüktür. Önceleri daha yüksek olan ormanlık alan tarihi süreçte yaşadığı tahribat nedeniyle azalmıştır. Kars ın özellikle Rus işgali altında kaldığı dönemlerde evlerde peç adı verilen ve duvara monte edilmiş büyük sobalarda yakılan odun dumanlarının bina duvarlarında sirkülasyonu prensibine dayanan ısıtma sistemi sebebiyle odun tüketimi çok fazla idi. Sonraki dönemlerde ve halen ise mevcut ormanlarda koruma ve bakım çalışmalarına gerekli önemin verilmemesi kalan orman alanlarında da azalmaya sebep olmuştur. Koruma ve bakım işlerinde çalışan teknik personel sayısının azlığı ve yeterli ödenek sağlanmaması mevcut orman alanlarını da tehdit etmektedir. Kaynak: Kars İl Yılığı, 2003 Resim:12 Handere Orman Köyü(Sarıkamış) B.2.2 Çayır ve Meralar: Ormanlık alanların içinde ve çevresinde çayır ve meralar bulunmaktadır. Mevcut meralar ve çayırlar bölge halkının ihtiyacını karşılamaktadır. Kars ilinin (%32.7) hektarlık alanını çayır ve meralar oluşturmaktadır. 54

55 Son yıllarda fazla olarak gösterilen, ihtiyaç fazlası meraların Valilikler tarafından ihale edilmesi sonucu; mevcut meralar dışardan gelen büyük ve küçükbaş hayvanlardan dolayı meralar tahrip olmakta ve giderek mera özelliklerini kaybetmektedir. Bunun nedeni de olması gereken hayvan sayısından fazla sayıda hayvan gelmesidir. Ayrıca orman içi ve orman etrafındaki meralardaki fazla hayvanlardan dolayı bu meraların yetmemesi sonucu ormanlık sahalara giderek, orman toprağının sertleşmesine neden olarak ağaçlardan düşen tohumların çimlenmesi engellendiği gibi Kars ilindeki ormanların geleceği açısından en büyük tehlike olan otlatmadan dolayı orman içindeki fidanların hayvanlar tarafından yenmesi ve çiğnenmesinden dolayı Sarıkamış Ormanları böyle bir tehlike altındadır. B.2.3 Sulak Alanlar: İlimiz Sınırları içinde, Arpaçay İlçesi Kuyucuk Köyü mülki hudutlarında bulunan, Kuyucuk Gölü, Orman Bakanlığı Milli Parklar ve AvYaban Hayatı Genel Müdürlüğünce tefrik edilmiş, 245 Ha. büyüklüğünde bir sulak alandır. Statüsü Yaban Hayatı Koruma sahasıdır tarihinde Türkiye nin 13. Ramsar alanı olarak belirlenmiştir. Şekil:10 KarsKuyucuk Gölü Ramsar Sınır Haritası 55

56 B.2.4. Flora İl sınırları içinde bulunan türler, bilimsel ve varsa yöresel adları belirtilmeli, habitat ve toplulukları, popülasyonları hakkında Bölüm F3 Flora bölümünde detaylı bilgi verilmişitir. B.2.5 Fauna ve Endemik Hayvanlar: İlimizde Kurt (Canis Kıpus), Çakal (Canis Aureus), Yaban Domuzu (Sus Scroto), Kuyruksüren (Herpestos İchneumon), Tavşan (Lepus Capeosis), Tilki (Vulpos Vuşlpes), Ağaç Sansarı (Mertes Mertes), Ördek (Anos), Bıldırcın (Coturnim Cotirnim), Sakarmeke (Fulica Atro), Kızkuşu (Vanellus Vanellus), Çullukgiller (Seolopacidae), Güvercingiller (Columbidea), Sülüngiller (Phasianide). Karaca (Capreokıs Capreolus), Yaban Keçisi (Capra Aegagrus), Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (Rupicapra Rupicapra Asiatica), Vaşak (Felis Iynze), Ayı (Ursus), Sincap (Sciurus Anomolus), Gelincik (Mustela Navalis), Porsuk (Meles Meles), Su Samuru (Lutra Lutra), Kirpi (Erinacous Concolar), Martıgiller (Laridae), Sumrugiller (Stemidae), Bağırtlakgiller (Pteroclidae), Baykışgiller (Strigidae), Ağaçkakangiller (Picidae), Tarlakuşugiller (Alavdidae), Kırlangıçgiller (Hirundinidae), Kargagiller (Corvidae). Fauna üyesinde İlimizde habitat, popilosyon ile ilgili bir envanter çalışması yoktur. B.2.6 Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları: 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nda tanımlanan sekliyle Milli Park; bilimsel ve estetik bakımdan, ulusal ve uluslararsı ender bulunan doğal ve kulturel kaynak değerleri ile koruma,dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parcalarını ifade eder. Bu kapsamda İlimizde Sarıkamıs Allahuekber Dağları Milli Parkı 19 Ekim 2004 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile resmen ilan edildi. Yaklasık hektarlık bir alanı kaplayan 34. Milli Parkımızla birlikte tum Turkiye deki Milli Park alanları hektar dır. 56

57 Şekil 11:KarsSarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parklar Haritası Tabiat Parkları : Kars ilinde tabiat parkı statusunde herhangi bir yer bulunmamaktadır. Tabiat Anıtı : Kars ilinde tabiat anıtı statusunde herhangi bir yer bulunmamaktadır. B.3 TOPRAK B.3.1. Kars ili Toprak Grupları Tablo 3: İlimizdeki Toprak Grupları ve Özellikleri Toprak Grubu N 10.2 Özellikleri Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kireçsiz kahverengi orman toprakları. M III e 10.2 K III e X 14.2 K IV e X 19t.3 M VI es X 15.2 M IV e X 14.2 M IV e 15t.3 M es C 153 K IV es C 10.2 M Halihazırda mera arazisiolarak kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kestanerengi topraklar Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadaslı) III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin bazaltik topraklar Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) IV sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında,sığ bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, sığ kestanerengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kestanerengi topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. 57

58 III e Toprak Grubu III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü verileri,2004 Özellikleri C 10t.2 M IV se K 14.2 Ç II e C 5.2 K II e X 14t.2 M IV se C 9.2 K III e 10.2 Ç III e C 14.2 K IV e X 18t.2 M VI es X 10.2 M III e X 9.2 Ç III e X 10.2 Ç Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,taşlı orta derin kestanerengi topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehditi altında,orta derin, orta bünyeli kolüvyal topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, derin kestanerengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında, taşlı, orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,derin kestanerengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin kestanarengi topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin kestanarengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında, taşlı, orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda kuru mera arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda Mera arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. 58

59 III e III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü verileri,2004 B.4 İÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR: B.4.1 İçme Suyu kaynakları ve barajlar: İçme Suyu: Kars İlinin içme suyu ihtiyacı; İlin 16 km güneydoğusunda Borluk tepesi eteklerinde m kotları arasında 3 km lik bir hat boyunca irili ufaklı kaynaklardan çıkan, bahar mevsiminde Q= 80 lt/sn, kurak mevsimlerde Q= 25 lt/sn olan borluk kaynakları ve ilimizin 7 km güneyinde yer alan Cumhuriyet köyü mevkiinde Kars çayı kenarında 10 adet keson kuyular ve Paşaçayırı mevkiinde bulunan derin kuyulardan karşılanmaktadır. Ayrıca Kars İli nin içme suyu ihtiyacını daha uzun sürede karşılamak amacıyla, Çemre köyü yakınındaki kaynaktan yararlanılması amacıyla bu kaynak D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü tarafından projelendirilmiş ve 2002 yazı itibariyle inşaatına başlanmış ve 2003 yılı Kasım ayında inşaatı bitirilmiştir. Kars ilinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla yine D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü tarafından projesi yapılmış ve şu anda inşaatı tamamlanmış bulunan Bayburt Barajından yararlanılacaktır. Max Min Borluk Kaynakları 80 lt/sn 25 lt/sn Keson Kuyular 85 lt/sn 85 lt/sn Derin Kuyular 207 lt/sn 207 lt/sn Gelecekteki Nüfus İçme Suyu İhtiyacı N: 1999 = kişi Q1999 = lt/sn N: 2004 = kişi Q2004 = lt/sn N: 2009 = kişi Q2009 = lt/sn N: 2014 = kişi Q2014 = lt/sn 59 Kaynak: D.S.İ. 24.Bölge Müdürlüğü Barajlar: Kars İlinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla D.S.İ. 24.Bölge Müdürlüğü tarafından pojesi yapılmış ve şu anda inşaatı tamamlanmış olan Bayburt Barajından yararlanılacaktır. İlimiz sınırları içinde D.S.İ. 24.Bölge Müdürlüğünce inşaatı devam eden Şirinköy Göleti; Homojen dolgu tipinde, sulama amaçlı ve depolama hacmi 1.85 hm3 dür. İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajı dır. Kaynağı : Arpaçay nehri Gelmesi beklenen su : 830 hm3/yıl Aktif hacim : 510 hm3 Max. Depolama hacmi : 525 hm3 Max. Depolama alanı : km2 Amacı : Sulama Bayburt Barajı; Selim İlçesinde yer alıp, sulama ve içme suyu amacı taşımakta olup, Aktif hacmi 50.5 hm3 dür. B.4.2 Yer altı Su Kaynakları Potansiyeli İlimiz yer altı suyu potansiyeli ve kullanım envanterini şu şekilde özetleyebiliriz;

60 Ova adı ve Üniteleri İşletme Rezervi(hm3/yıl) Kars ovaları a) merkez b) Selim ovası 5.38 c) Sarıkamış ovası 0.24 B.4.3 Akarsular: Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004 Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından çıkan suların büyük bir bölümü Aras ırmağı aracılığı ile Hazar denizine gider. İlin en önemli akarsuları Aras ırmağı ve Kars Çayıdır. Aras Irmağı : Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerinden kaynaklanan Aras ırmağı kuzeye doğru akarak ErzurumPasinler Ovasına girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba çaylarını alır. Kağızmanda dağlar arasındaki derin vadiden geçer. Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay alır. Iğdır Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder. Arpaçay: Aras ırmağının önemli bir kolu olan Arpaçay, İlin doğusunda Ermenistanla sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır gölünden çıkan Telek Suyu da Arpaçaya katılır. Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 Km uzunluğundaki akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilen oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır. Kars ın doğusunda derin boğazlara girer.bunlar Boğazı, Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars çayı Şöreyel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendisinden daha küçük olan Arpaçay a karışır. Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004 Resim 13: TürkiyeErmenistan SınırınıÇizen Arpaçay 60

61 Resim14: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars Çayı Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004 B.4.4 Göller ve Göletler Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları: Çıldır Gölü(bir kısmı Ardahan ili yer alır ) Aygır Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj gölüdür. Göller hakkında ayrıntılı bilgiler ilin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu bölümünde açıklanmıştır. B.5 MİNERAL KAYNAKLAR B.5.1 Sanayi Madenleri: Kars ili sınırları içerisinde bulunan sanayi madenleri :Manyezit (Mag) Kağızman yatağı,rezerv ton, asbest, jips ve alçı taşıdır. B.5.2 Metalik Madenler: Kars ili sınırları içinde metalik maden olarak Kağızman Darphane Yatağında 0.1 gr/m³ Altın (Au) cıkarılmaktadır.yatak geçmiş yıllarda işletilmiştir B.5.3 Enerji Madenleri: Kars ili sınırları içinde enerji madenleri bulunmamaktadır. B.5.4 Doğal Madenler: Kars ili sınırları içinde bulunan doğal madenler arsenik, manyezit, perlit, tuzdur. B DOĞAL KAYNAKLAR KAYNAKLAR : 2004 yılı Kars İl Yıllığı D.S.İ.24. Bölge Müdürlüğü, 2004 Tarım İl Müdürlüğü,

62 C HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) C.1 İklim ve Hava : Kars Bölge Müdürlüğümüz; Erzurum Meteoroloji Bölge Müdürlüğüne bağlı Sinoptik ve Büyük Klima Rasatları yapan İstasyon Müdürlüğü olarak hizmetlerini sürdürmekte iken günün şartları ve stratejik durumu gereği 13.Mayıs.1993 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 4337 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile İdari yapısı BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ olarak değiştirilmiş ve 1994 yılında yapılan atamalarla birlikte fiili olarak Bölge Müdürlüğü hizmetlerine başlamıştır. Kars Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, hizmetlerini; Genel Müdürlüğümüzün Teşkilat Görev, Yetki ve Sorumlulukları Yönetmeliği çerçevesinde idari ve teknik olarak yürütmekte olup, yapılan gözlemler ve bunlara bağlı elde edilen istatistik ve tahmin bilgileri ilgili Resmi Kurum ve Kuruluşlar ile Özel Sektör ve Vatandaşların istifadesine sunmaktadır. Bölge Müdürlüğü merkezinde 2(iki) adet Şube Müdürlüğü ile bağlı olarak 2(iki) adet Meydan (Kars ve Ağrı) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü, 2 (iki) adet Sinoptik+B.Klima (Ağrı ve Iğdır) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü ve 4 (dört) adet B.Klima (Ardahan, Arpaçay, Doğubayazıt ve Sarıkamış) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü mevcuttur. Kars ın yıllık ortalama sıcaklığı 4.7 ºC, yıllık maksimum sıcaklık ortalaması 18.0 ºC, minimum sıcaklık ortalaması 7.0 ºC olup, şimdiye kadar kaydedilen maksimum sıcaklık günü 35.4 ºC ve ölçülen en düşük sıcaklık tarihinde 37.0 ºC dır.yazları oldukça yağışlı geçen bu yöremizde yıllık yağış toplamı 414,3 mm olup, günlük en fazla yağış ağustos ayında metrekareye 71.7 kg olarak düşmüştür. Yurdumuzda kış mevsimin en uzun olduğu bu bölgemizde donlu gün sayısı 175, karla örtülü gün sayısı ise 95 olurken, en yüksek kar örtüsü ise 33 cm olarak ölçülmüştür. Kars Doğu Anadolu Bölgesinin en soğuk bölgesinde yer alır. Kars ta kışları uzun ve sert, yazları ılımlı hatta serince geçen bir iklim vardır. Burası Türkiye de soğukların en bariz olduğu ve uzun sürdüğü yerlerdendir. Bu durumun temel nedenleri; yüksek dağ sıralarıyla denizlerin ılımanlaştırıcı etkisinden ayrılması, yüksekliğin fazla olması, Kış mevsiminde Büyük Asya Kara Kütlesi üzerinde yerleşen soğuk ve ağır hava kütlesi (Sibirya yüksek basınç merkezi) nin buraya kadar sokulmasıdır. Türkiye'yi ve Kars İlimizi Etkileyen Hava Kütleleri Türkiye nin bulunduğu sahada ve yakın çevresinde belli hava kütleleri yer alır. Türkiye nin hava ve iklim şartları üzerinde esas olarak bu hava kütleleri rol oynarlar. Türkiye soğuk aylarda polar, sıcak aylarda ise tropikal hava kütlelerinin etkisi altındadır. Özellikle kış aylarında Polar Hava Kütlelerinin etkisi Doğu Anadolu Bölgemiz ve bu bölge içinde yer alan ilimiz Kars ta etkilenmektedir. Kars İklimi İlimiz Doğu Anadolu Bölgesinde yer almakta ve iklim tipi olarak Karasal İklimin etkisi altındadır. Karasal iklimde, yaz ile kış arasında sıcaklık farkı fazla, yağışlar genellikle ilkbahar ve kış mevsiminde gerçekleşmekte, yazın kuraklık egemen olmaktadır. Bu iklim; İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Trakya'nın iç kısmında hüküm sürmektedir. Yağış ve sıcaklık özelliklerine bağlı olarak karasal iklim dört alt tipe ayrılır. İlimiz Kars ta bu 1.b. Doğu Anadolu Karasal İklimine sahiptir.1b. Doğu Anadolu Karasal İkliminde kış mevsimi oldukça soğuk ve uzun, yazı serin geçer. Ancak düşük rakımlı sahalarda yazın sıcaklık yüksektir. Soğuk periyot boyunca bu bölge kar altındadır ve don olayı sık görülür. Doğal bitki örtüsü, yüksek rakımlı yerlerde çayırlardan, düşük rakımlı yerlerde ise bozkırlardan ve bunların çevresindeki yüksek kesimlerde kuru ormanlardan oluşur. Soğuk ay olan Ocak ayı ortalama sıcaklığı 6.1 C, sıcak ay olan Temmuz ayı ortalama sıcaklığı 18,9 C, yıllık ortalama sıcaklık 4.7 C dir. Ortalama yıllık toplam yağış mm dir ve yağışların çoğu kış 62

63 ve ilkbahar mevsimindedir. Yaz yağışlarının yıllık toplam içindeki payı %9.5 dir. Yıllık ortalama nispi nem %67.2 dir. C.1.1 Doğal Değişkenler C Rüzgar : Havanın bütün gazlar gibi genleşme ve akma kabiliyeti vardır. Yatay yönde yer değiştiren bir hava kütlesinin hareketine rüzgar denir. Yeryüzü çeşitli nedenlerle farklı ısınır. Böylece ısınan hava kütlesi genleşerek yükselir. Komşu bölgedeki soğuk hava bu bölgeye doğru akmaya başlar. Ve rüzgar meydana gelir. Rüzgarın hangi yönden, ne kadar süreyle ve ne kadar sıklıkla estiğinin bilinmesi gerekir. Tablo 4 : İlimizde Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2011 yılı Rasat 2011 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Ort.Rüzgar hızı (m/sec) 1,6 2,3 2,0 3,3 2,4 2,2 2,5 2,5 2,1 2,2 1,9 1,5 2,0 En hızlı rüzgar yön/hız (m/sec) bilgileri SW 14,6 SW 14,4 E 14,4 W 43,0 WSW 19,5 S 14,7 WNW 21,8 SSW 14,8 WNW 16,6 NNW 22,4 SSE 18,0 SW 19,1 C Basınç : Kars ili genellikle basınç bakımından kışın Sibirya üzerinden gelen yüksek basıncın, yazın ise Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi üzerindeki alçak basınç sisteminin etkisi altındadır. En düşük basınç milibar, en yüksek basınç ise milibardır. Tablo:5 Kars İlimizin en düşük en yüksek ve ortalama mahalli basınç değerleridir (mb) yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Ort basınc (mb) Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2011 yılı C Sis ve Nem : Nispi Nem Nispi nem mevcut basınç ve sıcaklıkta, havadaki su buharı miktarının, aynı basınç ve sıcaklıktaki havanın alabileceği maksimum su buharı miktarına oranına denir ve % olarak ifade edilir. Diğer bir deyişle nispi nem havanın doyma açığını gösterir. Nispi nem mutlak nem miktarını vermez. Ortalama nem oranı 54 yıllık gözlemlere göre Kars ta ortalama nem oranı % 70 dir. Aralık ayında %78,0 olan nem, en az nemli ay olan Ağustos da % 54,0'dir. Bu rakamlara bakarak Kars'ın nemli bir il olduğu söylenebilir. Tablo: 6 Kars İli Nispi Nemli Günler 2011 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Aylık ort. bağıl nem (%) , ,2 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2011 yılı 63

64 C Sıcaklık : Isı cisimlerde moleküllerin hareketiyle ilgili bir iç enerjidir. Sıcaklık ise ısının dışarıya karşı yaptığı etkinin bir göstergesidir.yeryüzünün tek enerji kaynağı güneştir. Güneşten gelen kısa dalga radyasyonla önce yeryüzü ısınır daha sonra yansımayla atmosfer ısınmaktadır. Bununla birlikte atmosfer sıcaklığı karışık birçok olayın sonucudur. Çeşitli nedenlerden dolayı yeryüzü farklı ısınmaktadır. Bu farklı ısınma atmosferde de sıcaklık farklılıkları meydana getirerek hava hareketlerine neden olmakta ve çeşitli meteorolojik olayları tetiklemektedir Kars ilinde yapılan ölçümlerimize göre yıllık sıcaklık ortalaması 4.7 C dir. İl genelinde kış dönemi Ekim ayı ortalarında başlamakta ve Mayıs ayının ortalarına kadar sürmektedir. Merkez ilçede aylık ortalama sıcaklık Aralık ayında en düşük düzeye düşer. Bu ayın sıcaklık ortalaması 9.5 C dir. Kars ta en soğuk geçen aylar Aralık ve Ocak, en sıcak geçen aylar ise Temmuz ve Ağustos dur. Sıcaklık ortalaması yaz aylarında bile 17 C nin biraz üstüne çıkmaktadır. Yıl içerisinde donlu gün sayısı 160 ı bulur. Kışın sıcaklığın 40 C nin altına düştüğü dahi görülmektedir. Erken başlayan kış geç biter. Kısa bir ilkbahardan sonra gecelerin serin fakat gündüzlerin 30 C nin üzerine çıkabildiği bir yaz mevsimi gelir. Bu mevsimden sonra kısa bir sonbahar yaşanır. İlde ilkbahar ve sonbahar gibi ara mevsimler hemen hemen yok gibidir. Kars ta en yüksek sıcaklık Ağustos ayında 34,8 C olarak, en düşük sıcaklık ise Şubat ayında 23.7 C olarak gerçekleşmiştir. Tablo 7: Ortalama Sıcaklık Değerleri( C) 2011 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ort. Aylık ort. Sıcaklık ( C ) Ort en düşük sıcaklık ( C ) Ort en yüksek sıcaklık ( C ) ,8 2,4 0.8 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2011 yılı Rasat bilgileri C Buharlaşma : 2010 yıllı ortalama ve günlük buharlaşma miktarı aşağıdaki tabloya (mm) cinsinden çıkarılmıştır. Kış aylarında donma nedeniyle buharlaşma havuzları servisten kaldırılmaktadır Yıllı buharlaşma Ortalaması: 5,1 (mm) 'dir. Tablo8: İlimizde Buharlaşmanın Aylara Göre Dağılımı Aylık Ortalama Buharlaşma (mm) Istasyon No Yil Ay Ort. Acik yuzey , , , , ,7 Buharlasma(mm) 64

65 C Yağışlar : C Yağmur : Atmosferdeki yoğunlaşma sonucu meydana gelen su damlacıkları başlangıçta birkaç mikronla 100 mikron çapındadır. Bunların bir arada toplanmasından bulutlar meydana gelir. Fakat her buluttan yağış düşmemektedir. Yağışın düşebilmesi için damlacıkların birleşip 0.5 mm çapına ulaşması gerekir. Yağışın meydana gelmesinde esas rolü oynayan yoğunlaşma işleminde havanın soğuması önemli bir etkendir. Bu yüzden yağış tiplerini soğuma şekillerine göre incelemek mümkündür. Konvektif yağışlar: Yerdeki sıcak hava kütlesinin konvektif yükselmesiyle meydana gelen genellikle sağanak şeklindeki yağışlardır. Orografik Yağışlar: Hava kütlelerinin bir engebeye çarparak yükselmesi ve soğuyarak yoğunlaşması sonucu meydana gelen yağışlardır. Cephesel Yağışlar: Hava kütleleri arasındaki cephelere bağlı meydana gelen yağışlardır. Yeryüzündeki yağışların büyük kısmı bu şekildedir. 65

66 Kars ta egemen olan yüksek basınç alanı ilin fazla yağış almasına engel olur. Kars ta kış aylarının oldukça düşük sıcaklıkta geçmesine karşın Kars ın bu dönemde az yağış alması bu nedene dayanmaktadır. Bu arada bölge alanının bozuk yapısı ilin aldığı yağışları da etkiler. Zira ilde görülen yağışlar hava kütlelerinin yer kabartılarına ve daha çok dağlara çarparak yükselmesi sonucunda oluşan yağışlardır. Çok kısa süren ilkbahar ve yaz aylarında ise bölgede oraj (sele yol açan yağış hareketi) ile birlikte konvektif yağışlar da oluşmaktadır. Merkez ilçede yıllık yağış ortalaması 481,9 mm'dir. Merkez ilçeye en az yağış Aralık ve Ocak aylarında, en çok yağış ise Mayıs ve Haziran aylarında düşmektedir. Yağışların mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde hemen hemen kurak mevsim yoktur. İl genelinde en fazla yağış ilkbahar aylarında görülmektedir. 38 senelik ortalamalara göre senenin 43 günü yağışlı geçer. Yılın 80 günü karla kaplıdır. Şimdiye kadar kaydedilen en yüksek kar kalınlığı 120 cm dir. Senenin yaklaşık 181 günü donlu geçer. Kış ayları genellikle sislidir. İlkbahar ve sonbahar aylarının ise 56 günü sisli geçer. 38 senelik değerlere göre yıllık sis ortalaması 30 gündür. Tablo 9: Yağışların aylara göre dağılımı(mm) 2011 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Toplam yağış (mm) 15,8 28,1 12,2 95, ,5 67,6 22,1 20,2 22,6 15,5 17,7 40,2 Max.yağış miktarı (mm) ,0 7,3 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2011 yılı Rasat bilgileri C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Bütün mevsimlerde bulutluluk oranı fazladır. 35 senelik ortalama değerlere göre bir yıl içerisinde 71 gün açık, 214 gün bulutlu, 80 gün ise kapalıdır. 35 yıllık gözlemlere göre toplam bulutluluk süresi 10 üzerinden 5,1'dir.Kars İlinde karasal iklim görüldüğünden gece soğuma nedeniyle kırağı olayı sık sık görülür ve Eylül ayından Haziran ayına kadar devam eder. Aynı nedenlerden dolayı çiğ olayı da sık görülür. Uzun yıllar ortalama, karlı günler 66

67 sayısı 79,1 ve ortalama kar örtülü günler sayısı 106,1 olup en yüksek kar kalımlığı 88 cm'dir yılı Kars İli sayılışlı günler olarak, kar yağışlı günler, Kar örtülü günler, en yüksek kar örtüsü (cm), dolulu gün sayısı, kırağılı günler sayısı, sisli günler sayısı, fırtınalı günler sayısı ve kuvvetli rüzgarlı gün sayısı daha ayrıntılı olarak aşağıdaki tabloya çıkarılmıştır. Tablo 10:, Fırtınalı Günler Sayısı ve Kuvvetli Rüzgarlı Gün Sayısı Aylara Göre Dağılımı(Mm) 2011 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kar yağışlı gün Kar örtülü gün En yük. Örtüsü (cm) Dolu gün say Kırağılı gün say. 2 2 Sisli gün say. 4 1 Fırtınalı gün say Kuvetli rüzgarlı gün say Kaynak:Meteoroloji Bölge Müdürlüğü 2011 yılı Rasat bilgileri C Kuraklık Genel Müdürlüğümüzün Zirai Meteoroloji Ve İklim Rasatları Dairesi Başkanlığınca Aydeniz metoduna göre çizilen 2011 yılı yıllık kuraklık haritasında Kars NEMLİ karakter göstermiştir. Uzun yıllar yıllık kuraklık haritası ( ) ile 2011 yılı yıllık kuraklık haritası karşılaştırıldığında, uzun yıllara göre bu yıl Doğu Anadolu nun doğusu, Güneydoğu Anadolu nun ve İç Anadolu nun güney kesimleri ile Ordu, Amasya, Denizli, Mersin, Antakya ve Tekirdağ çevrelerinde kuraklıkta bir artış gözlenirken, Doğu Anadolu nun ve Trakya nın kuzey kesimleri, Ege Bölgesi nin iç kesimleri ve Gaziantep çevrelerinde nemlilikte bir artış olmuştur. Yurdumuzun geri kalan kesimleri kuraklık durumu bakımından benzer karakterler göstermiştir. C Mikroklima İl sınırları içinde mikroklima oluşturan özel alanların mevcut değildir. C.1.2. Yapay Etmenler C Plansız Kentleşme Kars ili kentleşme bakımından oldukça yavaş ilerleyen bir kent durumundadır. Halen yapıların büyük bir bölümü Rus işgali altında iken yapılan yapılardır. Kış mevsiminin ilimizde uzun sürmesi inşaat sektörünün buraya yatırım yapmasını engelleyen en önemli faktörlerden birisidir. C Yeşil Alanların Azalması Kars ili yeşil alan kullanımı bakımından yetersiz olan illerden birisidir. Kent merkezinde halkın faydalanabileceği yeşil alan çok kısıtlıdır. 67

68 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar : Kars İl Merkezinde, konut ve iş yerlerinin ısıtılmasında yakıt olarak; ithal kömür, yerli kömür, kalorifer yakıtı ve organik yakıt kullanılmaktadır. İlimizin ihtiyacı olan kömür Trabzon, Hatay, Artvin, Zonguldak illerinden temin edilmektedir. Düşük kalite yakıt kullanımından kaynaklanan hava kirliliğini önlemek amacıyla; Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla ilimizde hava kirliliğinin önlenmesi, hava kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla ısınma, sanayi, enerji üretiminde yerli ve ithal kömürlerde, kömür briketlerinin özellikleri belirlenmiş olup, bu konuda kömür satış yerlerine kış sezonu boyunca etkin bir denetim yapılarak uygunsuz kömür satışının engellenmesi yönünde önemli bir çalışma başlatılmıştır. Kalorifer kazanına denetim yapılmıştır. Bu denetimlerde özellikle ateşçi belgesinin olup olmadığını, kullanılan yakıtın uygunluğuna bakılmış, yakma teknikleri hakkında bilgi verilmiş, kömürlü ve brülörlü kazanların kullanılma talimatları dağıtılmış ve gerektiğinde yakıttan numune alınarak analizinin yaptırılması sağlanmıştır.il Milli Eğitim Müdürlüğü ile işbirliğine gidilerek ateşçi belgesi olmayan kalorifer ateşçilerine kurs düzenlenerek büyük bir çoğunluğunun ateşçi belgesi alması sağlanmıştır kış sezonunda Bakanlığımız tarafından kurulan tek bir ölçüm istasyonundan ölçümler devam etmektedir. İlimizde satışa sunulacak kömürlerin Mahalli Çevre Kurulu Kararında belirlenen kriterlere uygun olan sezonunda 15 Kömür markasına, sezonunda 17 kömür markasına, sezonunda da 16 kömür markasına kömür satış izni verilmiştir yıllında 75 adet Katı Yakıt Satıcısı Kayıt Belgesi verilmiştir. C Endüstriyel Emisyonlar İldeki Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği'nin Ek8'e göre izne tabi tesislerin sayısı, yakma sistemleri, kullandığı yakıt türü ve miktarları Tablo: 17 de aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 11: Kars İli ÇKAGİLY Tabi Tesislerin Listesi Sr No: Tesisin Adı ve Adresi 1 Kars Çimento Fabrikası Bozkale Mevkii KARS 2 Kars Şeker Fabrikası Havaalanı Yolu Üzeri KARS 3 Kars Belediyesi Asfalt Şantiyesi 4 Sanguoğulları A.Ş O.S.B. KARS 5 Yaşar İnş. (Oruçoğulları) Kazımpaşa Cad. No:176 KARS Yapılan İşin Türü veya Üretim Çimento Üretimi Şeker Üretimi Asfalt Üretimi Hazır Üretimi Hazır Beton Üretim Beton A veya B Grubu Tesis Durumu ETKHKKY A Grubu 23 ETKHKKY A Grubu 718 ETKHKKY B Grubu 214 ETKHKKY B Grubu 212 ETKHKKY B Grubu Kapasitesi Ton/yıl 1750 ton/gün Pancar ton/yıl Emisyon İzin Bel. Varmı? Var tarih A izin no Var tarih ve A izin no Eksiklerin dolayı iade edilmiştir. Emisyon İzni Başvuruları Eksikliklerin tamamlanması istendi var. 136 ton/yıl Emisyon İzni Başvuruları var. Eksikliklerin tamamlanması istendi Üretimde kullanılan yakıt türü Kömür Sıvı yakıt KALYAK Sıvı yakıt Elektrik enerjisi Elektrik enerjisi

69 6 Salduz İnş. M.Yolaçan KARS Köyü/ 7 DEPET Petrol Akaryakıt Madeni Yağ Ltd.Şti Eski ERZURUM Yolu Üzeri KARS 8 Turgutreis Kerestecilik Ortakapı Mah. Dr. Halil Erdoğan Cad. KARS 9 CAN FIRAT PETROL Ardahan Yolu 5.Km. KARS 10 Çelikler Gıda San. Tic. Ltd. Şti. Şehitler Mah. Turan Çelik Cad. KARS Hazır Üretimi Beton ETKHKKY B Grubu 212 Akaryakıt LPG HKKY B Grubu 91 Akaryakıt LPG HKKY B Grubu 91 Akaryakıt LPG HKKY B Grubu 91 Kombina Emisyon İzni ton/yıl Başvuruları var. Eksikliklerin tamamlanması istendi 10 Ton Var /9 nolu MÇK verildi 9 Ton Var /2 MÇK Verildi 13 Ton Var /1 MÇK verildi Elektrik enerjisi Yakıt kullanılmıyor Yakıt kullanılmıyor Yakıt kullanılmıyor ETKHKKY Emisyon İzni Elektrik B Grubu 7.2b Başvuruları var. enerjisi Eksikliklerin tamamlanması istendi Kaynak: Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü 2011 yılı verileri C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Hava kirliliğine neden olan en önemli etkenlerden biride Motorlu taşıtlarından kaynaklanan emisyonlardır. Egzozlardan yayılan CO, NO, Hidrokarbonlar ve Pb hava kirliliğinin yaklaşık %40 ını oluşturmaktadır. Çevre Kirliliği açısından önemli etkiye sahip olan motorlu taşıt egzoz emisyonlarında ki zehirli bileşiklerin oranı %1 civarıdadır. Bunlardan en önemlisi kurşun (Pb) bileşikleridir. Benzinle çalışan taşıtlardan kaynaklanan kurşun, ortama yayılıp doku, kemik, kan dolaşımı ve sinir sisteminde önemli olumsuzluklara neden olmaktadır.doğal çevrede inorganik metal olarak bulunan kurşun, buharlaştığında havada kurşun okside (PbO) dönüşür. Kurşu oksidin en az 10 gün havada kalabildiği ve kurşun taneciklerinin %75 inin 0.9 um den küçük olduğu bilinmektedir. Motorda oluşan vuruntuya karşı direnci artırmak için benzinin oktan sayısı ve yakıtın kalitesini yükseltmek amacıyla benzine ilave edilen kurşun, normal benzinde mg/l, süper benzinde 400 mg/l ve kurşunsuz benzinde 13 mg/l olarak bulunmaktadır. Benzinle çalışan motorlu taşıtın, yılda ortalama 1.5 kg kurşun atmosfere verdiği düşünüldüğünde, bir yılda tonlarca kurşunun solunmak üzere emisyon halinde atmosfere yayıldığı gerçeğiyle karşı karşıya kaldığımızı unutmamalıyız. İldeki motorlu kara taşıtlarının cinsi ve sayısı Tablo 12 de verilmiştir. Tablo:12 Kars İli Trafiğe Tescilli Araç Sayısı ARAÇ TÜRÜ ARAÇ SAYISI MOTORSİKLET 461 OTOMOBİL 7549 MİNİBÜS 1225 OTOBÜS 353 KAMYONET 4395 KAMYON 1305 TRAKTÖR ÇEKİCİ 75 ÖZEL AMAÇLI

70 TANKER 52 TOPLAM Kaynak:İl Emniyet Müdürlüğü 2011 yılı verileri İlimiz de daha önceleri İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yürütülen Egzoz Emisyon Ölçümü, tarihi itibariyle Çevre Koruma Vakfı tarafından yapılmaya başlanmış ve 2005 yılından itibaren İl Müdürlüğümüz bünyesinde devam etmektedir. Bakanlığımızda Egzoz Gazı Ölçüm Yekisis almış firmalar tarafından sürdürülmektedir. Tablo 13: Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Sivil ve Resmi Araç sayısı ARAÇ 2006 yılı 2007 yılı 2008 yılı Araç Sayısı C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları: C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman Kaynak: Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü 2011 Kükürtdioksitleri, kükürt ihtiva eden maddelerin yakılması sonucunda oluşur. Havadaki kükürt oksitler içerisinde en önemli pay kükürtdioksit gazına aittir. Kükürtdioksit atmosferde hızlı bir şekilde oksitlenmeyle kükürtdioksit ve sülfatlara dönüşür. SO 2 sülfirik asit anhidriti olup; yağmur ve yoğuşmuş nem damlalarıyla birlikte havada bu asidin oluşmasına neden olur. Oluşan bu asit yağmur suyunun ph ını düşürerek, yağmur suları ile yüzeysel sular ve yer altı sularına karışarak ekolojik dengeji bozacak pek çok etki yarattığı bilinmektedir. İlimizde 2006 yılı Ekim ayından itibaren Hava Kalitesi Ölçüm İstasyonu kurulmuştur yılları arasında yapılan ölçümlerin aylık ortalamaları aşağıdaki tabloda belirtildiği şekildedir. Tablo 14: KARS İLİNİN YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU SO 2 (KÜKÜRTDİOKSİT) ORTALAMA DEĞERLERİ(µg/m 3 ) AYLAR SO 2 SO 2 SO 2 SO 2 SO 2 SO OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM 70

71 ARALIK Kaynak:Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

72 Grafik 1 : Yıllarına Ait Kükürtdioksit (SO 2 ) Ortalama Değerleri Kaynak: Kars İl Çevre ve Orman Müdürlüğü

73 C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları Saf su damlacıkları hariç atmosferde bulunan çok küçük katı parçacıklara ve sıvı davlacıklara partikül denir. Partiküllerde de gazlar gibi atmosfer kirletici maddelerdir. Başlıca partiküller şunlardır; sis veya pus, duman, toz, is, sis veya pus havadaki çok küçük zerreciklerdir. Duman, organik ve inorganik buharların havada yoğunlaşması sonucu meydana gelen parçacıklardır. Toz, büyük katı parçacıkların ufalanmasıyla meydana gelen parçacıklardır. İs, yanma sonucu meydana gelen siyah parçacıklardır İlimizde 2006 yılı Ekim ayından itibaren Hava Kalitesi Ölçüm İstasyonu kurulmuştur yılları arasında yapılan ölçümlerin aylık ortalamaları aşağıdaki tabloda belirtildiği şekildedir. Tablo 15: KARS İLİNİN YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU Partikül Madde(PM) ORTALAMA DEĞERLERİ(µg/m 3 ) AYLAR PM PM PM PM PM PM OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK Kaynak: Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

74 Grafik 2 : Yıllarına ait Partikül Madde (PM) Ortalama Değerleri Kaynak: Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

75 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde edilememiştir. C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde edilememiştir. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde edilememiştir. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri İl genelinde ozon tabakasına zararlı olabilecek bir faaliyet bulunmamaktadır. C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri: İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından, herhangi bir veri elde edilememiştir. C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri C Su Üzerindeki Etkileri Suların kirlenme sorunu, hiç şüphesiz çağdaş medeniyetin doğal ortamı bozmasının en fazla endişe verici görüntülerinden birini oluşturmaktadır. Eğer insan faaliyeti kısa ve uzun vadede, kirlilik etkenlerinin tamamını engelleyemezse yakın bir zamanda kara ve okyanus sularının kirliliği çağdaş bir sorun olarak karşımıza çıkacaktır. Su krizi zaten dünyanın en önemli sorunlarından biridir. Sanayileşmiş ülkeler ve onları çevreleyen denizler, kurak iklime sahip olan üçüncü dünya ülkeleri ve buralardaki tarım ürünlerini, su azlığı sebebiyle, oldukça etkilemektedir. Su kirliliğinin etkileri ve mekanizması, bütün zararları iyi bilinmesine rağmen, üzerinde pek durulmamaktadır. Kirli ajanların tabiatı, biyolojik faaliyet türleri, çok sayıda çalışmaya konu olmuştur. Ancak konu çok karışıktır, çünkü bir çok katı madde suda eriyebilir veya süspansiyon halinde ortaya çıktığı bölgelerin çok uzağına sürüklenebilir ve orada ortaya çıkar. Su ortamındaki bu homojenliğin sonucu suya bulaşan kirleticiler akış yönünde bulunan bütün organizmalar üzerinde faaliyetlerini sürdürürler ve hatta aynı şekilde açık deniz yada deniz kıyılarındaki bölgelerde aynı etkiyi gösterirler. Suların kirlenmesinde bir başka önemli sorun da erimiş oksijen azlığıdır. Atmosfer çok kirlenmiş olsa bile, çok ender durumlar dışında, normalde eşdeğer konsantrasyonu içermesine rağmen, sudan tamamen farklıdır. Suların kirlenmesinde bir başka etkeni de zirai mücadele için yapılan ilaçlamalarda, havadaki ilaç zerrelerinin rüzgarla sulara taşınması oluşturmaktadır. Ayrıca asit yağmurları da kirliliği arttırmaktadır.havadaki kirleticilerin yağışlar ve rüzgar gibi atmosferik etkenlerle uzun mesafelere taşınması ve yerüstü sularına karışması sonucu su kirliliği meydana 75

76 gelmektedir. Bilindiği gibi ph skalası 7.0 ın altındaki değerler asidik, 7.0 ın üstündeki değerler ise alkalidir. Dolayısıyla 7 nin altında asidite artmaktadır. ph ın 6.0 dan 5.0 a düşmesi asiditede 10 katlık, 6.0 dan 4.0 a düşmesi ise 100 katlık bir artış ifade eder. Yağmur suları genellikle hafif asidik ise de ph değeri 5.6 altında olan yağışlar asit yağmuru olarak adlandırılır. Sanayileşme ve kentleşmeye bağlı olarak Amerika ve Avrupa da asit yağmurları büyük önem kazanmıştır. Örneğin İsveç ve batı Avrupa da yağmur suyunun ph araştırması (Oden.1969) göstermektedir ki yağmur suları, yıldan yıla daha asitli olmaya başlamıştır. C Toprak Üzerine Etkileri Toprak hiç şüphesiz yerleşme, besin ihtiyacı ve yaşam ortamı olarak biyosferin önemli unsurlarından birini oluşturur. Bunun dolaylı veya dolaysız kirlenmesi, canlılar açısından son derece önemli problemleri de beraberinde getirmektedir. Toprağın kirlenmesi su ve havaya oranla daha karışık olduğu için düzeltilmesi de o oranda zor ve masraflı olmaktadır. Hava kirliliğinin aksine toprağın kirlenmesi şehirlerden çok özellikle kırsal kesimi ilgilendirir. Endüstri merkezleri olan büyük şehirlerde ve endüstri bölgelerinde hava kirlenmesi çok sık görülür, ancak herşeyden önce bazı modern zirai tekniklerin yayılması sonucu da toprak kirlenmektedir. Bugün gelişen modern tarım teknolojisi artan miktarlarda besin üretmektedir; halbuki tarıma elverişli olmayan toprakların kullanılması ve endüstrileşme, nüfus artışının bir sonucu olarak şehirlerin gelişmesi, ekilebilir ve kullanılabilir tarım alanlarını azaltmıştır. Modern tarım ilaçları ki çoğu kimyasal maddelerdir ve üretimi arttırmak için kullanılır, ancak yüksek dozlarda devamlı olarak kullanıldığında içerdiği zehirli maddeler sebebiyle toprağı kirletir. Toprak kirlenmesi de üzerinde yaşamakta olan canlıları çok yönlü etkilemektedir. Atmosferdeki aerosol şeklindeki ağır metaller (civa, molibden, kurşun, kadmiyum vb.) atmosfer hareketleriyle toprağa düşerler ve sonuçta kirlenmeye sebep olurlar.ayrıca yüzeysel sularla sürüklenen fosfat ve nitrat artıkları yer altı sularını kirletir. Dolayısıyla toprak, atmosfer ve hidrosfer arasında zorunlu bir geçit oluşturur. C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Atmosfer kirliliği bütün hayvan türleri üzerinde kötü etki yapmaktadır. Atmosfer kirliliği bazen biyosonöz üzerinde yıkıcı bir etki yaparak yalnız tabiatın korunması bakımından değil aynı zamanda zirai çevrede ( kültür bitkileri ve ormanlar) ve insan sağlığı üzerinde de son derece etkilidir. Gerek çiçeksiz gerekse çiçekli bitkiler hava kirliliğine karşı çok hassastırlar. Bitkiler arsında özellikle çamların ve likenlerin etkilenme dereceleri çok fazla olup bunlar biyolojik kirlenmenin indikatörleri olarak kabul edilirler. SO 2, yalnız atmosferi büyük ölçüde kirleten bir madde değil aynı zamanda havada çok yüksek oranlarda bulunduğunda bitkiler için zehirleyici etkiler yapmaktadır. Bu kirleticinin kötü etkileri yüzyıla yakın bir süreden beri bilinmektedir. (Linzen,1971)SO 2, yapraklı bitkilerde yaprak dokusu bozukluklarına sebep olarak buradaki iletim demetlerini etkilemektedir. Kültür bitkileri arasında yem bitkileri (özellikle kaba yonca), pamuk, hindiba, marul en hassas olanlarıdır. Sonra hububat ve turpgiller gelir. Mısır, armut, elma ve badem bu gaza karşı daha toleranslıdır. Tarla yabancı otları ile yol kenarlarındaki arsız otlar da bir evvelkiler kadar SO 2 gazına hassastırlar. Bu arda bazıları örneğin Anagallis arvensis, Stellaria media, Plantago lanceolata SO 2 gazına karşı oldukça dayanaklı bitkilerdir. Bunların bolluğu bir yerde bu gazın kirletici etkisini belirleyen biyolojik indikatörler olarak kabul edilir. 76

77 Kozalaklı bitkilerden sarı çam ( Pinus sylvestris) ve göknar ( Abies sp.) türleri SO 2 e en hassas olanlarıdır. Bilhassa orta Avrupa da ve İngiltere de, bu türler atmosferin SO 2 gazı ile kirlenmesi sonucu, çok fazla tahrip olmuşlardır. Yapraklarını döken ağaçlardan Kayın ve Kestane türlerinin yaprakları kükürtten bile çok etkilenmekte ve yaprak dokuları hemen bozulmaktadır. Havada SO 2 gazı 1 ppm yoğunluğa ulaştığında bitkilerin yaşaması zorlaşır. Çiçekli bitkilerin büyük kısmı 0.1 ppm yoğunlukta etkilenmeye başlarlar ve bu yoğunluk bir üst sınır oluşturur. Mantarlar, SO 2 veya kükürtten türemiş gazlara karşı çok hassastırlar. Yalnız bu madde bazı kültür bitkilerinde patojenlere karşı korunmada kullanılmaktadır. Likenler, SO 2 gazına karşı son derece hassastırlar ve SO 2 yoğunluğu 35 ppb ye ulaştığında tamamen yok olmaktadırlar. Halbuki büyük şehirlerdeki SO 2 miktarı ortalama 100 ppb dır. Bu sebeple birçok liken, SO 2 ile kirlenmeden ötürü bu şehirlerde kaybolmuştur. İngiltere de Belfast da şehir merkezinden uzaklaştıkça ağaç gövdeleri üzerinde yaşayan likenler artmaktadır.(fenton, ) Başka bir deyişle SO 2 oranı atmosferde arttıkça likenler yok olmaktadır. Likenlerin SO 2 gazlarına karşı çok hassas olmalarının nedeni, kabuk veya taşlar üzerinde beslenme elementlerince fakir veya steril substratların üzerinde epifit yaşayan bu çiçeksiz bitkilerin çok özel ekofizyolojik durumlarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca likenler yoğunluğu son derece azalmış sıvılardaki çeşitli maddeleri absorbe etme kapasitesine sahiptir,çünkü kendileri için mutlaka gerekli olan mineral maddeleri sadece yağmur sularıyla toprağa taşınmış veya erimiş bileşiklerden alırlar. Kirlenmiş atmosferde bulunan azotlu bileşiklerden (PAN) peroksiaçil nitrat, yaprakların alt yüzeyinde metalik veya gümüş cam renginin oluşmasıyla karakterize edilir. Bu görüntü parankima dokusu hücrelerindeki boşluklarda bu gazın sıkışmasıyla oluşmaktadır. Ozon da bitkiler için çok tehlikelidir. Bunun etkisi 50 ppb den sonra görülmeye başlar ve 100 ppb den sonra ise otsu ve odunlu bitkiler solmaya başlar. Bu durum bilhassa yaprağın üst yüzünde dağılmış siyah lekelerin görünmesiyle kendini gösterir. Son zamanlarda ozonla SO 2 arasında bir ilişki olduğu sonucuna varılmıştır. 100 ppb yoğunluğunda ozon ve SO 2 gazı karıştığında bitkilere zehir etkisi yapmaktadır. Otomobillerin eksozlarından atmosfere yayılan kurşun daha sonra bitkilere ve toprağa geçer ve burada eriyebilir olduğu için uzun zaman kalabilir. Ruhling ve Tyler (1968) de kurşunun yosunlarda (Hypnum, Hyloconium, Pleurozium) biriktiğini göstermişlerdir. Kurşun miktarının artması bitkilerde dokunun çoğalmasına neden olmaktadır. Özellikle kültür bitkileri kurşun kirlenmesine karşı çok hassastır. Atmosfer kirliliğinin kültür bitkilerine olan kötü etkileri sonucunda milyonlarca dolar zarara sebep olmaktadır ( ABD de 1968 de yarım milyar dolar). Ayrıca atmosfer kirliliğinin orman toplulukları üzerine olan etkileri sonucu Avrupa da binlerce hektar alan yok olmuştur. Belirli bir yerdeki kirli hava etkisini daha çok dolaylı bir şekilde gösterir ve sonuçta zehirlenmelere sebebiyet verir. Flor, zehirleyici bir elementtir. Normal fizyolojik reaksiyonlar içerisinde bitkiler için rolü sınırlıdır. Sığır ve koyunlar flordan, besin zinciri içerisinde bulaşma yolu ile yavaş yavaş zehirlenirler. Flor, metabolizması yapılamayan bir maddedir ve bitkilerde stoplazma içerisinde birikmektedir. Kuru dokuda 2000 mg/kg sınırına varabilir. Flor gazı türevleri bitkilere stomalar yolu ile girer. Diğerleri erimeyen toz parçaları şeklinde toprağa düşer ya da erimiş olarak nehir suyuna ve oradan da bitki kökleri yolu ile alınır. Monokotil bitkilerden zambaklar (Lilium), gensiyanlar (Gentiana), Koniferlerden Sarı Çam (P. Sylvestris), Göknar ( Abies) flor kirlenmesine karşı çok hassastır. Kültür bitkilerinden meyva ağaçları da çok fazla etkilenmektedir. Örneğin aluminyum fabrikasına yakın yerlerde bulunan şeftali ağaçlarının tümü yok olmuştur. Çamlar atmosferdeki flor yoğunluğu ppb ye eriştiği zaman yapraklarında siyah ölü noktalar oluşabilmektedir. 77

78 İşte bu bitkilerle beslenen hayvanlar yüksek dozda flor aldıklarında (Vücut ağırlığının her kg ı için 1.5 mg dan fazla) floroz adı verilen kronik bir zehirlenmeye veya hastalığa neden olur. Floroz, artan dozlarda çeşitli bozukluklara sebep olur. Örneğin organizma daha az dayanıklı hale gelir ve damarlı bir yapı oluşur. Sonra kemiklerde deformasyon gözlenir. Florla kirletilen bir besin uzun süre yenecek olursa, evcil hayvanlarda kan bozukluğuna (kaseksi) sebep olur. Koyun ve sığırlarda kan bozukluğu durumu flor yoğunluğu 3050 ppm e çıktığı zaman gerçekleşir. Bu miktarın koyun ve domuzlarda 100 ppm, tavuklarda ise 300 ppm e kadar çıktığı saptanmıştır. Süt hayvanlarında ise sütün azalması yanında sütün yağ oranı da düşer. Florozdan ölen hayvanlarda yapılan otopsilerde böbrek ve böbreküstü bezlerinde nekroz lar (ölü siyah noktalar) ve böbrek kanallarında doku bozuklukları gözlenmiştir. Arılar da flor kirlenmesinden çok fazla etkilenen hayvanlar arasındadır. Atmosfere bulaşan diğer bir kirletici kurşun olup ciddi rahatsızlıklara sebep olmaktadır. Bu element evcil hayvanlar tarafından yutulduktan sonra etkileri mevzii kalmaktadır. Haddehane ve mineral çıkarılan yerlerde otlayan hayvanlarda kurşun kirlenmesi tespit edilmiştir. C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri İnsan, atmosfer kirliliğinin başlıca kurbanlarından birini oluşturmaktadır. Bugünkü araştırmalar göstermiştir ki şehirler en çok kükürt bakımından kirlenmektedir. Bu kirlenme etkisini gizli bir şekilde 10 yıl gibi uzun sürelerde göstermektedir. Klinik anketler şehirlerde ölümlerin ve hastalıkların artmasını, havada SO 2 dumanının artmasına bağlamaktadır. Bu konuda en belirgin örnek 1952 yılında Londra da yaşamış ve 5 ila 9 Aralık 1952 de 4000 insan SO 2 gazından ölmüş ve binlerce insan da diğer akciğer rahatsızlıklarına yakalanmıştır. Otomobillerin eksozlarından çıkan Peroksiasetil nitrat gözlerde kanlanmaya sebep olmaktadır. Amerika da Los Angeles te meydana gelen peroksiasetil nitrat kirlenmeleri ciddi rahatsızlıklara sebebiyet vermiştir. Atmosfer kirliliğinin kronik etkileri, insan sağlığına olan zararlarıdır. Bunlar arasında kronik bronşitler, astım ve nihayet akciğer kanserleri gelmektedir. İngiltere de endüstri merkezlerinde ölenlerin % 10 u kronik bronşitten olup bunların % 21 ini 4059 yaşları arasındaki insanlar oluşturmuştur. Kronik bronşitin en yoğun şekli Japonya da Kawasaki şehrinde yaşanmıştır. Burada şehir nüfusunun % 60 ı kronik bronşite yakalanmıştır. Bu durum yani kronik bronşit önce kuru öksürük ve balgam çıkarma şeklinde başlamış bilehare gittikçe solunum sıkıntısı, solunum yetersizliği ve bu da kalp yetersizliğini doğurmuştur. Sigara dumanı da müzmin bronşite sebep olmaktadır. 40 yaşından sonra sigara içenler içmeyenlere oranla % 1 daha fazla etkilenmektedir.(sigara dumanındaki Akrolein adındaki zehirli aldehit) Atmosfer kirliliği maalesef hastalıkların artmasına da sebep olmaktadır. Amerika ve İngiltere de yapılan araştırmalar göstermiştir ki havada günlük SO 2 gazı miktarının yükselmesi hidrokarbonların devamlı yanması, şehirlerde kronik bronşitten ölenlerin sayısını arttırmıştır. Akciğer amfizemleri özellikle atmosfer kirliliğinin yoğun olduğu şehirlerde görülen bir solunum rahatsızlığıdır. Bu hastalık, solunum parankimasının elastikiyetini kaybetmesine ve çeperlerde incelme sonucu akciğerlerdeki alveollerin açılmasına neden olmaktadır. Bu da akciğer kanamalarına sebebiyet verir. Atmosferdeki tozların alerjik bünyelerde astım a sebep olması büyük şehirlerde yine kirlenme sonucu oluşur ve solunum sisteminde çok büyük sıkıntılara sebep olur. Şehir atmosferinde benzantren, floranten ve benzopiren gibi kanserojen polisiklik hidrokarbonların bulunması, kanserin yayılmasında önemli bir rol oynamaktadır. 78

79 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri Üretildiği coğrafi yere ve enleme göre, partiküllerin havadaki miktarı ve şeklinde önemli derecelerde azalma ve yükselmeler görülür. Aerosollerin yoğunluğu, normal atmosferde 1 m 3 te 10 7 partikül, endüstrinin yoğun olduğu kirli atmosferde ise 1 m3 te 2x10 9 dan fazladır. Aitken partiküllerin miktarına gelince;bu, dağların en ücra köşesinde 100x10 8 / m 3, kirli büyük şehir havasında 50x10 11 / m3 olarak ölçülmüştür. Şehirlerdeki havada tozların ortalama miktarı μ gr/m3 tür.( Morgan ve Ozalins,1971) Aerosollerin atmosfere dağılışı homojen değildir. Aerosoller atmosferin alt tabakalarında çok boldur, troposferin üzerinde ise çok azalır, sonra stratosferde 1628 kilometrelerde tekrar artar. İnsan toprak seviyesindeki havada meydana getirdiği bulanıklıkla önemli bir müdahalede bulunur. Buna karşılık stratosfer tabakasındakiler tamamen tabii kökenlidir. Bu tabaka volkanik tozlardan, meteorit partiküllerinden ve kükürtlü hidrojenle, atmosferdeki amonyağın kükürtlü gazlarla oluşturduğu amonyum sülfat parçacıklarından oluşur. İnsanlar tarafından oluşturulan aerosoller, vejetasyonun oluşturduğundan daha fazladır. Vejetasyon her yıl atmosfere önemli miktarlarda terpenler bırakır. Bu sıvı parçacıklar tropikalbölgelerde uydulardan mavimsi buhar şeklinde görülür. Atmosferdeki aerosollerin yoğunluğu coğrafi yere ve enlem derecesine göre değişmektedir. Gerçekten biyosferde partiküllerle yükü geniş bir bölge ile az yüklü diğer bir bölge mevcuttur. Keza Amazon, Ekvator Afrika sı ve güneybatı Asya üzerinde aerosollerden meydana gelen mavimsi sis tabakası mevcuttur. Endüstrinin yoğun olduğu kuzey Amerika ve Avrupa da gri renkte bir toz tabakası görülür. Yapılan araştırmalar sonucu son 1020 yılda atmosferdeki aerosollerin artma eğiliminde oldukları saptanmıştır. Hodge (1971) son çeyrek asırda atmosferin geçirme katsayısının %9 oranında azaldığını göstermiştir. Bu da bize bu zaman sırasında atmosferin saydamlığının 2 kat kadar azaldığını göstermektedir. Davitalia (1965) Kafkas Dağlarının yüksek seviyelerinde bir yıl sırasında önemli miktarda toz yığıldığını göstermiştir. Bu araştırıcı bu dağlardaki karlarda toz miktarının yılları arasında 20 kat arttığını gözlemiştir. Araştırıcılar bunu Sovyet endüstrisinin bu yıllardaki gelişmesine bağlamaktadır. Bryson ve Wenland bulanıklığın artma sebepleri arasında en belirgin faktörün son yıllarda kuzey yarım kürede endüstri faaliyetlerinin artmasına bağlamaktadır. Ayrıca volkanizma faaliyetleri de havadaki partiküllerin artmasına sebep olmaktadır. Modern endüstri faaliyetleri şüphesiz troposferde aerosollerin miktarını arttırmaktadır. Diğer taraftan stratosferde azot ve kükürt gazı bileşikleri derhal yeni partiküller oluşturur ve bunlar muhtemelen Aitken çekirdekleri etrafında kondenzasyonla oluşurlar. Bölgesel veya mezoiklim ölçeğinde meteorolojik değişmeler atmosfer kirliliğine bağlıdır. Çok kirlenmiş şehir bölgelerinin mezoiklimleri hissedilir derecede değişikli gösterir. Burada birinci etki güneşlenme üzerine dolayısıyla toprağın aydınlanmasına etki edecektir. Bu, mevsimlere bağlı olarak azalabilir. Ayrıca kış şartlarında sis oluşacaktır. Bu duman (smog) olayı yüzyılımızın başından beri endüstri şehirlerinin korkulu rüyası olmaya devam etmektedir. Şehirler üzerinde durgun havalarda, sıcaklık terselmesi olmadığı zamanlarda, kirliliğinin meydana getirdiği bir tabaka veya kubbe oluşur. Bu tabaka sarıesmer renktedir ve azot peroksit oluşumuna sebep olur. Toz ve gazların şehir üzerinde oluşturduğu bu kirli kubbe ancak rüzgar veya yağmurla dağılır. Şu da varki yukarı doğru hava hareketleri kirlenme kubbesini besleyerek yağışlar sebep olur. Tozların, özellikle benzinli motorlarda çıkan kurşunca zengin partiküller Scheffer e göre (1970) atmosfer nemi için etkili kondenzasyon çekirdeklerini oluşturur ve şehir çevrelerinde etkili yağışlar neden olur veya dumanın bulunmadığı, fakat kirli tabakanın ( kubbenin) bulunması, durgun havalarda sisin kuvvetli bir radyasyon absorbsiyonuna neden olur. Bu durum şehirlerde görüş mesafesini büyük ölçüde engeller. 79

80 C HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) KAYNAKLAR: Kars,İli Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2006 yılı Rasat bilgileri Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, 2011 AKMAN, 1996, Çevre Kirliliği ve Ekolojik Etkileri 80

81 D SU D.1 Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1 Yeraltı Suları AKİFERLER DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü sınırlarında yer altı suyu potansiyeli 204 hm 3 /yıl dır. Kars Ovalarının yıllık işletme rezervleri 20 hm 3 /yıl olarak tahmin edilmektedir. Arpaçay Ovası : Arpaçay Ovası nda su taşıyan formasyonlar alüvyon ve tüfler olup, en önemli akifer özelliğine sahip birim kuvaterner yaşlı alüvyondur. Alüvyonun kum ve çakıl seviyelerinde yer altı suyu bulmak mümkündür. Alüvyon üzerinde açılan kuyuların derinlikleri 1012 m, tüflerin üzerinde açılan kuyuların derinlikleri 2530 m arasında değişmektedir. Alüvyonlarda açılan kuyuların özgül debisi yaklaşık 1 lt/sn/m, debileri ise 46 lt/sn arasında değişmektedir. Tüflerde açılan kuyuların özgül debisi yaklaşık 2 lt/sn/m, debileri 1015 lt/sn arasında değişmektedir. Arpaçay Ovası ndaki yer altı sularının tamamı ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C 1 S 1 C 2 S 1 sınıfında olup, içme ve kullanma suyu ihtiyacını temin etmek amacıyla kullanılmaktadır. KarsSelim Ovası : Bölgede akifer özelliği gösteren iki birim yer almaktadır. Bunlar alüvyon ve neojen olup, bu birimlerin kum ve çakıl seviyelerinde yer altı suyu bulmak mümkündür. Alüvyonun kalınlığı 215 m, neojenin kalınlığı m arasında değişmektedir. Bölgede açılan kuyuların derinlikleri m, statik su sevileri 4,611,5 m arasında değişmektedir. Benliahmet Köyünden 2,6 lt/sn ve Selim İlçesi ndeki kuyudan 3.6 lt/sn su alınabilmiştir. İşletmeye uygun miktarda yeraltı suyu almak mümkün görülmemiştir. KarsSelim Ovası ndaki yer altı sularının tamamı ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C 1 S 1 C 2 S 1 sınıfında olup, içme ve kullanma suyu ihtiyacını temin etmek amacıyla kullanılmaktadır. KAYNAKLAR Borluk Kaynakları: Kars İli nin 13 km güneydoğusunda, Borluk Tepesi yöresinde yer alır. Bazaltlarla tüflerin çatlaklarında oluşmuştur. Bu kaynak grubunun toplam verimi yaklaşık 50 lt/sn dolayındadır. 25 lt/sn lik bir bölümünün kaptajı yapılmıştır. Halen Kars İlinin içme ve kullanma su ihtiyacının bir bölümünü karşılamaktadır. Susuz Yaylası Kaynakları: Susuz İlçesi nin 20 km kuzeyinde bazaltlar üzerindeki çatlaklarda meydana gelen kaynaklardır. Kaynakların toplam verimi 2025 lt/sn civarında olup, bu verim eylülekim aylarında daha da azalmaktadır. Çerme Kaynakları: Kars Acil İçmesuyu Projesinin kaynağı olarak Devlet Su İşleri tarafından inşa edilmiştir. 270 lt/sn su sağlamaktadır. Kısa vadede Kars İli nin içme ve kullanma suyu ihtiyacını karşılamaktadır. Nüfus ve su ihtiyaç projeksiyonlarına göre, Kars İli nin 2050 yılındaki su ihtiyacının yaklaşık % 40 ının bu kaynaklardan karşılanması planlanmaktadır. Kars İl sınırları içerisinde Kağızman da Kötek (0,2 lt/sn), Aktaş (1 lt/sn) ve Kızıltaş madensuyu (1 lt/sn) ve Akyaka (6 lt/sn) ve Kürekdere (370 lt/sn), Sarıkamış madensuları (0,15 lt/sn) ve Arpaçay Taşbaşı (130 lt/sn) kaynakları bulunmaktadır. 81

82 D.1.2. JEOTERMAL KAYNAKLAR Kars İli şifalı sular bakımından zengindir. ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Karstaki sifali suların çoğunda tesis bulunmaktadır. bu kaynaklar arasında Kağızmanda Kötek, Aktaş, Kızıltaş kaplıcaları ve akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Kars ta jeotermal alanlardan, bakımsızlık ve tesis yetersizliğinden dolayı yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Akyaka Kaplıcaları: Bölgenin tek kaplıcası olan Akyaka Kaplıcası, Akyaka İlçe Merkezinin yaklaşık 1 km kadar doğusunda yer almaktadır.kaplıcaya ait açık hava havuzları mevcut olup, yaz aylarında balneoloji amacıyla kullanılmaktadır. Kağızman Kaplıcaları:Kars Kağızman yolu üzerinde, il merkezine 65 km uzaklıkta morpet boğazındaki içme suyu, hazımsızlığa çok iyi gelmektedir. Ayrıca kötek kapalı kaplıcaları da cilt hastalıkları ve romatizmal ağrılarda etkili olup, suyu oldukça sıcaktır 5 lt/sn kapasitesi mevcuttur. Karaurganlı İçmesi: Suyu mide rahatsızlıkları tedavisinde kullanılan Karaurganlı İçmesi Sarıkamış İlçesinde yer almaktadır. Konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Maden suyu özeliği mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Çermik: susuz ilçesinde yer alan çermiğin suyu romatizmal hastalıklarının tedavisinda kullanılmaktadır. Selim Dölbentli Köyü Kaplıcası: bu kaplıca Selim İlçesi nın Dölbentli Köyünde bulunmaktadır. Bu kaplıcada yaşayan balıkların sayısın sınırlı olup, artmamaktadır. Kaplıca suyunun başta romatizmal hastalıklara iyi geldiği söylenmektedir. D.1.2. JEOTERMAL KAYNAKLAR Kars İli şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır. Bu kaynaklar arasında Kağızman daki Kötek Kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş Kaplıcaları ve Akyaka Kaplıcaları önde gelmektedir. Kars ta, jeotermal alanlarından, bakımsızlık ve tesis yetersizliğinden dolayı yeteri kadar yararlanılamamaktadır. Akyaka Kaplıcaları : Bölgenin tek kaplıcası olan Akyaka Kaplıcası, Akyaka İlçe merkezinin yaklaşık 1 km kadar doğusunda yer almaktadır. Kaplıcaya ait açık hava havuzları mevcut olup, yaz aylarında balneoloji amaçlı kullanılmaktadır (Kars Valiliği, 1999, Cumhuriyetimiz in 75. Yılında Kars). Kağızman Kaplıcaları : KarsKağızman Yolu üzerinde, il merkezine 65 km uzaklıkta morpet boğazındaki içme suyu, hazımsızlığa çok iyi gelmektedir. Ayrıca Kötek kapalı kaplıcaları da cilt hastalıkları ile romatizmal ağrılarda etkili olup, suyu oldukça sıcaktır. 5 lt/sn kapasitesi mevcuttur. Karaurganlı İçmesi : Suyu mide rahatsızlıkları tedavisinde kullanılan Karaurganlı İçmesi Sarıkamış İlçesi nde yer almaktadır. Konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Maden suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Çermik : Susuz İlçesi nde yer alan Çermik in suyu romatizmal hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. 82

83 Selim Dölbentli Köyü Kaplıcası (Balıklı Göl) : Bu kaplıca Selim İlçesi nin Dölbentli Köyü nde bulunmaktadır. Bu kaplıcada yaşayan balıkların sayıları sınırlı olup, artmamaktadır. Kaplıca suyunun başta romatizma olmak üzere çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenmektedir. D.2. DOĞAL DRENAJ SİSTEMLERİ A AKARSULAR VE DİĞER YERÜSTÜ SULAR İÇİN: Kars İli toprakları tamamıyla Aras Havzası nda yer almaktadır. İl topraklarından çıkan akarsuların büyük bir kısmı Aras Irmağı vasıtası ile Hazar Denizi ne gitmektedir. Bölgede bulunan en önemli akarsular Aras Irmağı, Arpaçay ve Kars Çayı dır. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve su sporları yapılmamaktadır. Aras Nehri : Aras Havzası nın ana akarsuyu olan Aras Irmağı, Bingöl Dağları nın kuzeybatı eteklerinden kaynaklanmaktadır. Kuzeye doğru akarak ErzurumPasinler Ovası na giren akarsu Iğdır Ovası ndan ülke sınırlarını terk eder. Toplam uzunluğu 920 km olan ırmağın Türkiye sınırları içerisinde kalan uzunluğu 411 km dir. Kars İl sınırları içindeki yıllık potansiyeli 378 hm 3 /yıl dır. Arpaçay Nehri ile birleşmeden önceki noktaya kadar toplam yağış alanı km 2 dir. ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C 2 S 1 sınıfındadır. Arpaçay Nehri: Aras Irmağı nın önemli bir kolu olan Arpaçay, Ermenistan ile sınır çizmektedir. Arpaçay ın en önemli kolları Karahan, Kars Çayı ve Telek Suyu dur. Türkiye Cumhuriyeti tarafında, km 2 lik yağış alanına sahiptir. ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C 2 S 1 sınıfındadır. Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan doğan Kars Çayı nın uzunluğu 120 km ve yıllık potansiyeli 781 hm 3 /yıl dır km 2 yağış alanına sahiptir. ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C 2 S 1 sınıfındadır. Kars Çayı nın hidrolik eğimi J=0,008 dir. Arpaçay Barajı: Taşkın önleme ve sulama amaçlı olarak inşa edilerek tamamlanmış ve aktif olarak çalışmaktadır. 525 hm 3 /yıl depolama ve ha sulama kapasitesi mevcuttur. Bayburt Barajı: Kars İli içme suyu ihtiyacı ve sulama amaçlı inşa edilmiştir. Su tutulmasına 2008 yılında başlanacaktır. 52,04 hm 3 /yıl su depolanması planlanmaktadır. Kars Selim Ovası nda ha tarım arazisinin sulanması planlanmaktadır. 126,7 km² lik yağış alanına sahiptir. B YER ALTI SULARI İÇİN: DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü sınırlarında yer altı suyu potansiyeli 204 hm 3 /yıl dır. Kars Ovalarının yıllık işletme rezervleri 20 hm 3 /yıl olarak tahmin edilmektedir. D.2.2 YER ALTI SULARI İÇİN: DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü sınırlarında yer altı suyu potansiyeli 204 hm 3 /yıl dır. Kars Ovalarının yıllık işletme rezervleri 20 hm 3 /yıl olarak tahmin edilmektedir. D.3 SU VE KIYI YÖNETİMİ,STRATEJİ VE POLİTİKALARI 83

84 Yer altı suyu ve kıta içi suları konusunda il düzeyinde, merkezi ve yerel yönetimlerce alınan tedbirler ve kontrol yöntemleri ile ilgili ilimizde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Ancak ilde su yönetimi uygulamaları; 2872 sayılı Çevre Kanunun Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği doğrultusunda Çevre Ve Orman Bakanlığı taşra teşkilatı olan İl Çevre Ve Orman Müdürlüğünce yapılmaktadır. D.4 SU KAYNAKLARINDA KİRLİLİK ETKİLERİ D.4.1 TUZLULUK: Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.2 ZEHİRLİ GAZLAR: Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.3AZOT VE FOSFORUN YOL AÇTIĞI KİRLİLİK Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.4 AĞIR METALLER VE İZ ELEMENTLER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.5 ZEHİRLİ ORGANİK BİLEŞİKJLER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D SİYANÜRLER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D PETROL VE TÜREVLERİ Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D POLİKLORO VE NAFTALİNLERVE BİFENİLLER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D PESTİSİTLER VE SU KİRLİLİĞİ Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D GÜBRELER VE SU KİRLİLİĞİ Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D DETERJANLAR VE SU KİRLİLİĞİ Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.6 ÇÖZÜNMÜŞ ORGANİK MADDELER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.7.PATOJENLER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.8 ASKIDA KATI MADDELER Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır D.4.9 RADYOAKTİF KİRLETİCİLER VE SU KİRLİLİĞİ 84

85 Kars İlinde bu konuyla ilgili ayrıntılı çalışma yapılmamıştır KAYNAKLAR Dsi XXIV. Bölge Müdürlüğü Raporları Boru Hatları İle Petrol Taşıma A.Ş. Gürcistan SınırıArdahanKarsErzurum, Doğalgaz Boru Hattı Nihai ÇED Raporu Kaynak: DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 24.Bölge Planlama Şube Müdürlüğü:

86 (E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı Kars ilinde tarım topraklarında % 1,5 kil, % 57,3 tın, % 38,6 killi tın ve % 2,6 kum bünyeye sahiptir. Tarım toprakları % 6,4 asit, % 43,3 nötr, % 50,3 alkali reaksiyona sahiptir. İşlemeli tarım uygulanan topraklar % 98,5 tuzsuz, % 1,5 hafif tuzludur. İl toprakları % 51,7 az kireçli, % 12,6 orta kireçli, 5 35,7 kireçlidir. Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır. Analiz sonuçları ortalamasına göre; topraklarda % 9,2 organik madde çok az, % 34,5 az, %33,3 orta, % 17,1 iyi ve 5 5,9 ise yüksek düzeydedir. E.2. Toprak Kirliliği E.2.1. Kimyasal Kirlenme İlimizde büyük boyutlu sanayi kuruluşları bulunmadığından, ayrıca yerleşim merkezlerindeki evsel atıklarının genelde kontrol altında tutulmasından dolayı, önemli bir kimyasal etkili toprak kirliliği söz konusu değildir. E Atmosferik Kirlenme İlimiz topraklarında, atmosferik kirlenme ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. E Atıklardan Kirlenme Toprak kirliliğine neden olan endüstriyel atıklar, şehir katı ve sıvı atıklarının depolanması ya da eliminasyonu konusunda İlimizde halen çok büyük tehlikeler söz konusu değildir. Sanayi tesislerinin katı, sıvı atıklarını çevre kirliliğine sebep olmayacak şekilde eliminasyonu konusunda orta ve uzun vadeli alınması şarttır. E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme İlimiz topraklarının gerek kentsel atık sularla ve gerekse benzeri kirli sularla toprağa geçen ve çevre sağlığı açısından son derece önemli olan bakteri, virüs ve bazı protezoa türleri ile kirlenme konusunda herhangi bir tespite rastlanmamıştır E.3.ARAZİ E.3.1 Arazi Varlığı Kars İlinin toplam arazi varlığı hektardır. 86

87 E Arazi Sınıfları Tablo 16: İlimizin Arazi Durumu Arazi Cinsi Yüzdesi (%) Miktarı (ha) Tarla 4,8 235,845 ÇayırMer a 6,7 327,857 Ormanlık 0,8 37,700 Nadas 2,3 107,152 Sebze 4,4 208,20 Meyve ,3 Bağ 0, Kültür Alanı ,497 Yerleşim Alanı ve kullanılmayan arazi 4,9 235,66 TOPLAM ,619 Kaynak:Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Sınıf Arazi :Toprak derinlikleri fazla drenajları iyidir. Tuzluluk, sodiklik ve taşlılık gibi sorunları yoktur, verimlilikleri iyidir. Kültür bitkilerinin yetiştirilmesinde olduğu kadar çayır, mera ve orman için de güvenli olarak kullanılabilir. Kars İlinde 1. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 12 sini oluşturmaktadır. Bu sınıf arazilerin %39 unu alüvyal topraklar, % 10 unu kolivyal topraklar %13.32 sini kahverengi topraklar, %19 unu kırmızı kahverengi topraklar meydana getirir. 2.Sınıf Arazi : Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri, çayırmera ve orman için kullanılabilirler. Kars ilindeki 2. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 31 ini oluşturmaktadır. 3. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri tarımına alınabilecekleri gibi çayır, mera ve orman arazisi olarakta kullanılabilir. Kars ilindeki 3. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 33 ini oluşturmaktadır. 4. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki toprakların dikkatli işlenmesi gereklidir.çayır mera ve orman olarak kullanılabileceği gibi tarla ve bahçe bitkilerinden bazıları için kullanılabilir. Kars ilindeki 4. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 18 ini oluşturmaktadır. 5. Sınıf Arazi : Bu sınıf araziler yetişecek bitki cinsini sınırlayan ve kültür bitkilerinin gelişimini önleyen sınırlandırmaya sahiptir. Bu arazini tamamında Çayır mera yetiştirilmektedir. 6. Sınıf Arazi : Kars ilinin hektar yüzölçümünün %6 sını oluştumaktadır. 87

88 18% 33% 6% 0% 12% I Sınıf Arazi ll Sınıf Arazi lll Sınıf Arazi lv Sınıf Arazi 31% Vl Sınıf Arazi Vll Sınıf Arazi Kaynak:Gıda Hayvancılık ve Tarım İl Müdürlüğü 2011 Grafik 3: Kars İli Tarım arazisi dağılımı E Kullanım Durumu Kars İlinin Km olan toplam yüzölçümünün hektarı (% 34,75) tarım alanı, Hektarı (% 39,11) çayır ve mera, hektarı (% 3,72) orman alanı, hektarı(% 22,42) ise tarım dışı arazidir. Tablo 17: Kars İli nin Arazi Varlığı Ve Arazi Yapısı(İl Tarım Müdürlüğü 2009 yılı) Arazi Cinsi Yüzdesi (%) Arazi Miktarı (ha.) Tarım Arazisi 34, ÇayırMer a Arazisi 39, Ormanlık Arazi 3, Yerleşim Alanı ve Kullanılmayan Arazi 22, T O P L A M Tarım Dışı Arazi; 22,42 % Ormanlık Arazi; 3,72 % Tarım arazisi; 34,75 % ÇayırMer'a Arazisi; 39,11% Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2009 Grafik 4:Kars İli Arazi Durumu 88

89 Kars İli ve İlçelerinin arazi kullanım durumu aşağıda belirtilen belirtildiği şekildedir. Tablo 18: Kars İlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Orman Arazisi Fundalık arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Turistik alan Sanayi Alanı Diğer araziler Su yüzeyi Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2009 Tablo 19:Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Akyaka) Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Yetersiz sulu T Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Diğer araziler Su yüzeyi TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2009 Kullanım Şekli Tablo 20 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Arpaçay) ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T (Nadaslı) Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Diğer araziler Su yüzeyi TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü

90 Kullanım Şekli Tablo 21 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Digor) ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Turistik alan Sanayi Alanı Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2008 Tablo 22 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Kağızman) Kullanım ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI Toplam Şekli L Ll lll Lv Topla V Vl Vll Toplam Vlll m Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Fundalık arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2008 Tablo 23 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Kullanım Şekli (Sarıkamış) ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll Lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Orman Arazisi Fundalık arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü

91 Tablo 24 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Selim) Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI Toplam l Ll lll lv Topla m Vl Vll Toplam Vlll Tarım Arazileri Kuru T (Nadaslı) Yetersiz sulu T. Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Orman Arazisi Yerleşim (Yoğ) Diğer TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2009 Tablo 25 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Susuz ) Kullanım Şekli Tarım Arazileri ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam Vl Vll Toplam Vlll Toplam Kuru (Nadaslı) Kuru (Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T. Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayırmera Çayır arzisi Mera Arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Turistik alan Sanayi Alanı Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2009 E.3.2. Arazi Problemleri Türkiye; topoğrafik yapısı, iklimi, uygulanan yanlış tarım yöntemleri, aşırı mera ve orman tahribatı ve toprakların çoğunlukla erozyona duyarlı olması nedeni ile dünya yüzünde yüksek düzeyde erozyona maruz kalan ülkeler arasında yer almaktadır. Yapılan etüt ve gözlemlere göre ülkemiz arazilerinin % 20 sini oluşturan ha. ında orta, % 36.4 ünü oluşturan ha. ında şiddetli, % 17 sini oluşturan ha. ında ise çok şiddetli erozyon cereyan etmektedir. Toprak en önemli doğal kaynaklardan birisi olup, toprakların tarım dışı amaçlı kullanılması, ağır metallerle kirlenmesi ve toprak erozyonu ile kayıp edilen toprakların gerikazanımı çok zordur. Ülkemizde ise erozyon, topraklarımızın yok olmasına sebep olan nedenlerin başında gelmektedir. Ancak erozyon ile mücadele çalışmaları dünyada ve ülkemizde oldukça yakın tarihte başlamıştır. Erozyonu önleme konusu ülkemizde ilk kez 1937 yılında kabul edilen 3116 Sayılı Orman Kanunu kapsamında yer almasına rağmen, 1950 yılına kadar herhangi bir çalışma yapılamamıştır. Oysa toprakların su ve rüzgar etkisiyle aşınıptaşınması ile oluşan 91

92 sellerin yerleşim alanlarını tehdit etmesi, can ve mal kaybına neden olması toprakların nehir ve denizlere taşınması, konunun önemini bütün ciddiyetiyle ortaya koymaktadır. Arazilerimiz her zaman kullanım kabiliyetlerine göre değerlendirilmediğinden tarıma en elverişli, en verimli ovalar haksız işgale uğramaktadır. Karayolu güzergahı seçimi 1. ve 2. sınıf arazileri ortadan bölecek şekilde seçilmekte, böylece hem yola hem de bu yolun çevresine yığılan endüstri ve kent alanlarına büyük miktarda arazi kaptırılmaktadır. Bu yolla kaybedilen arazilerin tarım topraklarımız içindeki payının %5 gibi düşük düzeylerde olması, kamuoyunun konunun önemini anlamasını zorlaştırmaktadır. Halbuki Türkiye de kentleşme ve endüstrileşme nispeten yeni kavramlar olup, bu kayıplar çok kısa sürede gerçekleşmiştir. Bina, her çeşit arazi üzerine inşa edilebilir; fakat üretken ve sürdürülebilir tarımın ise verimli topraktan başka şansı yoktur. Toprak Muhafaza, Havza Islahı, Mera Kanunu gibi kanunlar, uzun süredir tartışılmakla birlikte uygulamaya konamamaktadır. Halbuki sürdürülebilir kalkınma kavramı, toprak, su, bitki toplulukları, hava gibi doğal kaynakların korunmasıyla başlar. Topraklarımızı ve arazilerimizi kabiliyetlerine uygun şekilde kullanmak, gelecek nesillere karşı borcumuzdur. Kars ilinde aşırı ve düzensiz otlatma nedeniyle bitki örtüsünün zayıflığı, meyilin yüksek ve toprağın çabuk çözünen ana kayalardan oluştuğu alanlarda erozyon varlığını sürdürmektedir. Bunun yanında çay ve akarsu yatakları boyunca, şiddetli yağışlarda ve erken ilkbahar mevsiminde kar erimeleri ile yer yer kıyı oyulmaları görülmektedir. Mera alanlarındaki erozyonun önlenebilmesi için mevcut alanların kapasitesi doğrultusunda düzenli otlatılması, erken ve geç otlatmalardan sakınılması gerekmektedir. Kıyı oyulmalarına karşı ekonomik tedbir, kıyı boyunca söğüt, iğde vb. çelikleri ile ağaçlandırmak ve yer yer uygun kenarlara büyük taşlarla set oluşturmaktır. İlkbahar mevsiminde karların erimesi ile yüzeysel akış şeklinde konsolide sediment taşıyarak boşa giden kar suları mera tipi teraslar yapılarak toprak tarafından emilmesi sağlanmalıdır. (E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI KAYNAKLAR: İl Tarım Müdürlüğü, 2004 ve

93 F.1. Ormanlar F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı: (F) FLORAFAUNA ve HASSAS YÖRELER Kars, Doğu Anadolu Bölgesi içinde kalmakta, kışları genellikle uzun ve karlı, yazları kısa ve serin geçmektedir. Jeolojik temel ve toprak özellikleri; Kars yöresi içine alan kuzeydoğu Anadolu, Türkiye nin en genç arazisi ile kaplıdır. Bu bölge arazinin üzerini kalın bir lav örtüsü kaplamaktadır.bu lavlar andezit ve bazalt orjinli olup ayrılmaları güçtür. Bu volkanik kütleler Tersiyer (Pliosen) ve Quarter (Pleistosen) yaşlıdır. Yüksek dağlarda ve erozyona uğramış yörelerde Pleistosen serisine ait lav örtülerine ve bunların üzerinde obsidienlere, dolasıyla lav kabuklarına rastlanmaktadır. Bundan başka yüzeye kadar çıkmış andezit ve bazalt kayaçlarına rastlanır. Genç lav örtüsünün altında Neojen depoları, bazı yerlerde kretase kalkerleri, Paleozoike ait kristalin şistler bulunmaktadır. Bunlar ya yükselme olaylarının meydana geldiği yerlerde veya şiddetli erozyona uğramış yörelerde görülebilir. Ormanlar; Kars ilinin Sarıkamış ilçesi ağırlıklı olmak üzere Selim ilçesi, Kağızman ilçesi sınırında yayılış göstermektedir. Ormanların Ekolojik Yapısında bahsederken de yayılış alanları özellikleri üzerinde duracağız zira orman; geniş bir alana yayılan, kendine özgü bir iklim yaratabilen belli boy, çap ve kapalılıktaki ağaçlar ile ağaçcık, çalı, otsu bitkiler, mikroorganizmalar ve hayvanların toprakla oluşturdukları hayat birliğinin ve ortamın adı olarak tanımlanır. Ormanlarda yabani domuz, kurt, ayı, sincap, tilki, tavşan gibi hayvanlarla yabani güvercin, karga, kartal, akbaba,serçe, ağaçkakan gibi kuşlar bulunmaktadır. Topoğrafik ve Jeolojik Durum : Kuzeyde Allahuekber dağları bulunmaktadır. Bunu yer yer yükselen tepeler, belli başlıları Sarıkamış ilçesi sınırlarında kalan Karanlık Tepe (2859 mt), Dikenlitabya Tepe (2538 mt.), Ziyaret Tepe (2577 mt.), takip eder. Selim ilçesi sınırlarında ise Palduçepe tepe (2485 mt), Garipusta tepe (2557m.) Püsküllü Tepe (2564 m.) belli başlı yükseltilerdir. Eosen devrinde teşekkül etmiş volkanik ve kayalar ana kayayı teşkil etmektedir. Toprak Durumu : Sarıkamış yöresinde Gri som andezit üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman Toprağı ile andezit porfiri ve andezit tüfünün yan yana olduğu ana materyal üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman Toprağıdır. Kahverengi Orman Toprağı, yarı nemli iklimlerde gelişmiş, bir mul A, bir de B horizonu olan ve bu horizonda C horizonuna kıyasla daha kuvvetli bir renk gelişimi olan, biraz daha fazla kil bulunan, fakat kil birikimine ait bariz bir işaret taşımayan, kalsiyum karbonatları solum tabakalarından daha derinde bulunan bir yapıya sahiphir. Selim yöresinde arazi genellikle Neozoik (TersiyerÜçüncü zaman ), Neojen; yüksek kısımlar yer yer Eosen; düz dere yatakları ve vadi alanları Antropozoik (dördüncü zaman ) Holosen (Yeni alüvyon) devrine aittir. Ana karayı genellikle bazalt, yer yer andezit ve volkan tüfleri oluşmakta olup, bazalt ve andezitler püskürük taşlar, (magmatik taşlar) ana bölümün dış püskürük taşları (volkanitler yüzey taşlar) alt bölümüne, volkan tüfleri aynı ana bölümün püskürük tüfler alt bölümüne girmektedir. Bazalt ayrışmasından, koyu kahverenkli, killi, yamaçlarda taş ve çakıl bakımından zengin ve sığ, yamaç eteklerinde derin, besin maddesince zengin, suyu orta derecede geçiren topraklar, andezitin ayrışmasınadan balçık ve killi balçık tekstüründe değişik renkli, güç yıkanan, verimli topraklar bulunmaktadır. 93

94 İli /ilçesi Kars ili düzlük bir yapıya sahip olsa da ormanların yayılış gösterdiği Selim ilçesi ve Sarıkamış ilçesinde Ormanlar yüksek ve dik sayılabilecek yamaç ve tepelerde bulunur. Ortalama meyil %30 60 arasındadır. Hidrolik Yapı : Akarsular ; Ülkenin sayılı nehirlerinden olan Aras Kars ili sınırları içinden geçmektedir. Arasın kolu olan Arpaçay Ermenistan ile olan sınırımızı oluşturur. Bunlardan başka; Kars Çayı, Komdere, Sarıçamur Dere, Çatal Dere, Karanlık Dere, Civanlık Dere, Keklik Dere, Çalcık Dere, Belncik Dere, Balıklı Dere ve İrili ufaklı çok sayıda dere ve derecik bulunmaktadır. Göller ; Kars ili sınırları içinde Çıldır gölü bulunmaktadır. İklim ; Ormanlık alanlara en yakın meterolojik istasyonu 2092 mt. Rakımda bulunan Sarıkamış Meteorolojik istasyondur. Burada alınan değerlere göre yıllık ortalama sıcaklık 3.2 C, maksimum sıcaklık 33.0 C ve minimum sıcaklık 31.6 C dir. Yıllık yağış miktarı 576,6 mm, nisbi nem %74, erken ve geç donlar Kasım ve nisan aylarıdır. Hakim ve tehlikeli rüzgar yönü SSW ile W dir. F.1.2. Bölgenin Orman Envanteri İl sınırı dahilindeki ormanların tamamı saf Sarıçam (p.silvestrıs L.) dan oluşmakla beraber ormanlarda yer yer titrek kavak, meşe ve nadiren huş a rastlanmaktadır.(tablo26) Kars ili Sarıkamış İlçesinde İşletme Müdürlüğü bulunmaktadır. Müdürlük bünyesinde 8 işletme Şefliği mevcuttur. Tablo 26:Ormanların Ağaç Türlerine Göre Dağılımı AĞAÇ KORU BALTALIK TOPLAM TÜRÜ Normal Saha Bozuk Saha Toplam Saha Normal Saha Bozuk Saha Toplam Saha Normal Saha Bozuk Saha Toplam Saha Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. İbreli Yapraklı , ,5 Kaynak:Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü 2009 Tablo 27: Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nitelik ve İşletme Biçimi VERİML İ KORU BOZUK KORU KORU TOPLAMI VERİMLİ BALTALIK BOZUK BALTALIK TOPLAM BALTALIK TOPLAM ORMAN ALANI AÇIKLIK ALAN TOPLAM ALAN Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Kars Selim 7242, ,5 8519, ,5 Kağızm an Sarıkam ş 22276, ,5 52,5 52,

95 Tablo 28: Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğüne Ait Cetveli Dfdfsss Yıl İçerisinde Kad. Yapılacak Köy Adedi Kad. Yapılacak Köy İsimleri Alanı Kad. Tamamlanmış orman alanı Yıl içinde 2/B ile orman sınırı dışına çıkan alan Şimdiye kadar 2/B ile orman sınırı dışına çıkan alan Tescili yapılmiş ve tahsise alınan orman alanı maddeye göre verilen izin adedi 16,17,18 maddeye göre verilen izin alanı Çamyazı 5 Karakurt 8 Köroğlu, Tokaya, Kazantaş, Yeniköy, Taşlıgüney 4854, ,31 Yoktur Yoktur 5341,62 Yoktur Akkoz, Armutlu, Beşyol, Çardekçatı, Gecikmez, Karapınar, Kalebaş, Odalar 11107,5 Yoktur Yoktur ,50 Sarıkamış 1 Yukarısarıkamış Askı Aşamasında 2564,1241 Yoktur Yoktur 5 84,15 Hamamlı 1 Şehitemin Askı Aşamasında 6672,53 Yoktur Yoktur 3 57,58 Boyalı Yoktur Yoktur 3 329,20 F.1.3. Orman Varlığının Yararları : İnsanoğlu varolduğu günden bu yana çevresini kuşatan ormanlardan faydalanma yollarını aramıştır. Önceleri bu faydalanma yalnızca barınmak, avlanmak, yapacak ve yakacak odun temin etmek biçiminde olmuş, daha sonraları ormanların diğer kollektif faydalarını öğrenmiş ve ormanlardan gittikçe çeşitlenen biçimde faydalanmaya başlanmıştır. Bu faydaları şöyle özetleyebiliriz. Ormanlar yaşantımızın her safhasında ihtiyaç duyduğumuz yapacak ve yakacak hammadde kaynağıdır. Bunun yanı sıra bitkisel nitelikli tohum, çiçek, kozalak vb. mineral nitelikli çakıl, kum vb. hammadde kaynaklarının bir kısmı da ormanlardan elde edilmektedir. Ormanlar, bitkiler ve hayvanlar için doğal bir su şebekesi gibidirler. Kar ve yağmur biçimindeki yağışı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutarak, sellerin ve taşkınların oluşmasını önler. Ayrıca yer altı sularının oluşmasına yardım eder. Ormanlar erozyonu önler, rüzgarın hızını azaltır, toprağı kökleri ile tutarak yağışların ve akarsuların toprağı taşımasını önler.ülkemiz topraklarının 4/5 inde var olan erozyonun düşmanı ormanlardır. Ormanlar, yaban hayatı ve av kaynaklarını korur. Nesli tükenmekte olan hayvanların üretimi, korunması ve barınmasında koruma alanları oluşturur. Bu sahalar milyonlarca canlının yuvasıdır. Ormanlar bitki örtüsü ve toprak içerisindeki büyük miktarda karbon depoladıklarından, iklim üzerinde olumlu etkiler yapar. Aşırı sıcakları düzenler, sıcağı soğuğu dengeler, yaz sıcaklığını azaltırken, kış sıcaklığını artırır. Radyasyonu önler. Su buharını yoğunlaştırarak yağmur haline gelmesini sağlar, öte yandan rüzgarın hızını azaltarak toprak ve kar savunmalarını ve rüzgarı kurutucu etkisini yok eder. Bu nedenle açık alanlara oranla ormanlarda gündüzleri serin, geceleri ise sıcaktır. 95

96 Ormanlar eğlenme, dinlenme ve boş zamanlarını değerlendirme imkanı sağlar. Havası, suyu, doğal görünümleri ve sakin ortamı ile özellikle şehirlerde yaşayan insanları kendisine çekerek rekreasyon imkanı sunar. Yerleşim alanları çevresindeki hava kirliliğini ve gürültüyü önlemesi insan sağlığı bakımından büyük önem taşır. Ormanların insan sağlığı üzerindeki bütün bu olumlu yararları nedeniyle büyük kentlerin çevresinde ormanlar yetiştirilmektedir, dinlenme yerleri kurulmaktadır. 25 m boyunda bir kayın ağacı saatte 40 kişinin çıkardığı CO 2 yok eder ve saatte 5 kg.o 2 üretir. Yani çeşitli kaynaklardan atmosfere verilen O 2 nin %47 sini ormanlar üretmektedir. Ormanlar orman içinde ve dışında yaşayan insanlara çeşitli iş alanları sağlar, işsizliği önlemede etkin bir rol oynar, böylece köyden kentte göçü azaltır. Ormanlar, ulusal savunma ve güvenlik bakımından da çok önemlidir. Askeri birliklerin savaş tesisleri ile araç ve gereçlerinin gizlenmesinde, savaş ekonomisi bakımından değer taşıyan reçine, katran ve tanenli maddelerin elde edilmesinde yarar sağlar. Ormanlar ayrıca barajların ekonomik ömrünü uzatır. Doğal afetleri önler, ülke turizmine katkıda bulunur. Ormanlar, doğal güzellikleri ve sayılamayacak kadar çok faydalarıyla iyi baktığımız taktirde tükenmez doğal bir kaynaktır. F.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet konuları Kadastrosu Tamamlanmış Orman Alanı Miktarı : Ha. Yıl İçerisinde Yapılacak olan Orman kadastro Çalışmaları ile ilgili programa alınan köy adedi,isimleri ve gerçekleşme miktarı: 2011 yılı itibariyle Orman kadastro çalışmaları için programa alınan köy yoktur. Yıl içerisinde 2/B ile Orman sınırları dışına çıkartılan alan: Sarıkamış İlçesine bağlı Parmakdere köyünde 2/B çalışmaları bitirilmiş olup 6 aylık askı ilanına çıkartılmıştır. Şimdiye Kadar 2/B ile Orman sınırları dışına çıkartılan alan: Yoktur. Tescili yapılmış tahsise alınan orman alanı: Yoktur. Yıl içerisinde tapulu kesim miktarı: 2011 yılı içerisinde 1 adet Tapulu kesim yapılmıştır.(14 adet ceviz ağacından m 3 emval kesimi yapılmıştır. Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü mülki hudutları dâhilinde Özel orman alanı yoktur Sayılı yasanın maddesine göre 2011 yılı içerisinde zin verilen saha yoktur. F.2. Çayır ve Meralar F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı İlimizde çayır ve mera alanı (hektar) arazinin %39.11 sini kaplamaktadır. Bölüm B.2.2 Çayır ve Meralar başlığı altında bilgi verilmiştir. F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları İlde çayır alanları I. ve IV. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Mera alanları ise IV. ve V. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Çayır mera alanları; genelde tarıma elverişli alanlar içerisinde olduğundan ve yeterli yağış aldıkları için kaba yem verimi açısından son derece verimlidirler. Hayvan otlatma sahası ve tarım alanı olarak kullanılmaktadır. 96

97 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE F.3 Flora F.3.1. Habitat ve Toplulukları İl sınırları içerisinde belirlenen habitat ve topluluklar aşağıda Tablo 30 da belirtildiği şekildedir. Tablo 30: Kars İlinin Flora Yapısı TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT EQUISETACEAE Equisetum ramosissimum Desf. Sukenarı, & At kuyruğu Nemli çayır ATHYRIACEAE Athyrium filixfoemina (l.) Roth Nemli Çam & Cystopteris fragilis (L) Bernh. Nemli Koru, & Gölgelik PINACEAE CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L.Subsp oxycedrus Katran Ardıcı P.sylvestris & Koru içi EPHEDRACEAE Ephedra distachya L. Ssp.distachya Frenk Üzümü Kayalık & RANUNCULACEAE Nigella orientalis L. Çörek Otu Ruderal & Nigella sativa L. Çörek Otu Ekin,tarla, & Nadas tarla Trollius ranunculinus (Smith) Stearn Çönk Islak Yer & Aconitum nasutum Fisch. Ex Reichb. Kurt Boğan Su kenarı, KARADENİZ Kaya arası Aconitum anthora L. Kurt Boğan Çayırlık AVRUPA_ SİBİRYA Delphinium linearilobum (Trutv.) Busch Hazeran Volkanik kayalık yamaç,su kenarı İRAN TURAN Delphinium buschianum Grossh. Hazeran Volkanik kaya Aralıkları İRAN TURAN Delphinium schmalhausenii Alb. Hazeran Volkanik kayalık & yamaç Delphinium albiflorum Dc. Hazeran Volkanik kayalık & yamaç, subalpin çayır Delphinium cyphoplectrum Boiss. Var.stenophyllum Boiss Hazeran Yamaç & Anemone narcissiflora L. ssp. wildenowii (Boiss.) Davis Anemon Kayalık Volkanik Yamaç & & Adonis flammea Jacq. Kan damlası Tarla,Step & Ranunculus sericeus Banks et Sol. Düğün çiçeği Nemli yer İRAN TURAN Ranunculus brachylobus Boiss. et Hoh.ssp.brachylobus Düğün çiçeği Alpin çayır KARADENİZ Ranunculus caucasicus Bieb.ssp.caucasicus Düğün çiçeği Dağ & Ranunculus caucasicus Bieb.ssp.supleiocarpus (Som. et Lev.) Davis Düğün çiçeği Dağlık orman,çayır & Ranunculus dissectus Bieb.ssp.napellifolius (Dc.)Davis Düğün çiçeği Dağ yamaç & 97

98 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Ranunculus dissectus Bieb.ssp.glaprescens Düğün çiçeği Alpin çayır, (Boiss.)Davis kayalık & Ranunculus repens L. Düğün çiçeği Nemli yer & Ranunculus polyanthemos L. Düğün çiçeği Nemli yer & Ranunculus kotschyi Boiss. Düğün çiçeği Çayır,orman açıklığı, kayalık & yamaç Ranunculus grandiflorus L. Düğün çiçeği sulak çayır & Ranunculus illyricus L.ssp.illyricus Düğün çiçeği Yamaç, nadas tarla & Ranunculus arvensis L. Düğün çiçeği Etkili yer, ekin tarlası & ranunculus flammula L. Düğün çiçeği Sulak çayır & Ranunculus lateriflorus Dc. Düğün çiçeği Nemli çamurlu yer, & göl kenarı Ranunculus trichophyllus Chaix Düğün çiçeği Sulak yer & Ceratocephalus falcatus (L.) Pers. Çıplak yer & Ceratocephalus testiculatus (Crantz ) Roth Çıplak yer & Thalictrum minus L. var. minus Nemli çayır & Thalictrum minus L.var. microphyllum Boiss. Çayır,hendek & PAPAVERACEAE Glaucium grandiflorum Boiss.et Huet var.grandiflorum Roemeria hybrida (L.)Dc. Papaver pseudoorientale (Fedde)Medw. Papaver triniifolium Boiss. Papaver fugax Poiret var. fugax Boynuzlu gelincik Gelincik Gelincik Gelincik Tarla,kıyı, kayalık yamaç Bozuk alan, tarla,bağ İRANTURAN kayalık yamaç, çayırlık, KARADENİZ step,ekin tarlası, su kenarı Tabaka kenarı,moloz Y Nt İRANTURAN Kurak yamaç, moloz & & Papaver macrostomum Boiss.et Huet ex Boiss. Gelincik Ekili yer & Papaver dubium L. Gelincik Boş ver,tarla & Hypecoum pendulum L. nadas tarla, ekili alan & Fumaria microcarpa Boiss. Ex hausskn. Şahtere otu Tarla & Fumaria schleicheri SoyerWillemet Kayalık volkanik 98

99 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Şahtere otu yamaç, toprak kenarı AVRUPA SİBİRYA Fumaria vaillantii Lois. Şahter otu kayalık kenar, yol kenarı & Brassica rapa L.ssp.campestris (L)clapham Kuraklık kayalık yamaç,step, & ekili tarla Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Sinapi arvesis L. Hardalotu Yol kenarı, boş aln & Eruca sativa Miller Roka Tarla,Boş alan & Crambe orientalis l. var. Orientalis Ekil alan,nadas tarla,kurak İRAN TURAN yamaç Conringia orientalis (L.)Andrz. Ekili alan, boş alan & Coringia planisiliqua Fisch.et mev. Kyalık yamaç İRAN TURAN Conringia persica boiss. Ekili alan,yol 99 kenarı & Lepidium perfoliatum L. Ekili alan,boş alan,kayalık & yamaç Lepidium latifolium L. Ekili alan kenarı & Cardaria draba (L.)desv. ssp.chalepensis (L.) O.E. Schulz Kediotu Ekili alan & Coronopus squamatus (Forssk.)Aschers Boş alan, Nemli toprak & Isatis glauca Aucher ex Boiss. ssp.glauca Çivitotu Step,nadas tarla İRANTURAN Sameraria armena (L.)Desv. Taşlık yamaç İRAN TURAN Sameraria glastifolia (Fisch.et Mey.)Boiss. Taşlık yamaç İRANTURAN Aethionema rotundifolia Boiss. Tarla,taşlık Taşçanta yamaç & Aethionema elongatum boiss. Taşçanta Kayalık yamaç İRAN TURAN Aethionema diastrophis Bunge Taşçanta Kayalık yamaç & Thlaspi arvense L. Yol kenarı,boş alan,ekili alan & Thlaspi huetii Boiss Boş alan & Capsella bursapastoris (L.) Medik Çoban çantası Ekili alan,boş alan & Euclidum syriacum (L.)R.Br. Step,tarla & Neslia paniculata (L.) Desv. Tarla,yol kenarı, Kayalık yamaç & Bunias orientalis L. Çır şalgamı Tarla,kayalık yamaç & Fibigia clypeata (L.) Medik Kayalık yamaç & Alyssum linifolium Steph. ex Willd. var. linifolium Kumarotu Açık alan & Alyssum contemptum Schott et Kotschy Kumarotu Ekili alan, volkanik yamaç İRANTURAN

100 RED DATA FTC. BÖLGE Alyssum minus (L.) Rothm. var. micranthum (meyer)dudley Kumarotu Açık alan, Ekili tarla & Alyssum tortuosum Willd. Kumarotu Yamaç AVRUPA SİBİRYA Alyssum gehamense Federov Kumarotu Yamaç, Moloz & Draba bruniifolia Stev.ssp.armeniaca Coode et Cullen Kayalık yamaç B R & Draba nemorosa L. Nemli çayır & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Arabis nova vill. Taşlık alan & Turritis glabra L. Kayalık,kenar, kıyı & Barbarea vulgaris R.Br. Su kenarı & Barbarea minor C. Koch var. eriopoda busch Su kenarı, Nemli çayır & Cardamine uliginosa Bieb. Nemli çayır, Cardamine impatiens L. var. impatiens Hesperis bicuspidata (Willd.)Poiret Malcolmia africana (L.) R.Br. Erysimum pulchellum (Willd.)Gay Erysimum gelidum Bunge 100 su kenarı Yol kenarı, orman,tarla, gölgelik alan Kayalık yamaç, kıyı,kenar Yol kenarı, Boş alan Çayır,kayalık yamaç & AVRUPA SİBİRYA Yamaç İRANTURAN Sisymbrium loeselii L. Kayalık yamaç, yol kenarı,ekili alan & yakını Descurainia sophia (L.)Webb ex prantl Boş alan & Torularia torulosa (Desf.)Schulz Boş alan,ekin tarlası Cleome steveniana Schultes RESEDACEAE Reseda latea L. var. lutea Kuzu otu Çıplak ana kaya ve aşınmış yamaç tepe,çakıllı dere yatağı,arte misia step Yol kenarı, tarla,çıplak taşlık tepe yamacı Viola tricolor L. Kokulu menekşe Yamaç,koruluk, Su kenarı POLYGALACEAE Polygala major Jacq. Sütotu Kayalık,yamaç, kenar,kıyı Polygala hohenackeriana Fisch.et Mey Çakallı Sütotu yamaç,volkanik ana kaya Arenaria biepharophylla Boiss. Parviflora (Fenzl )Mcneill Kayalık yamaç Arenaria cucubaloides Smith Arenaria dianthoides Smith & & & & İRANTURAN & & AVRUPA SİBİRYA İRAN TURAN İRANTURAN Taşlı çayırlık İRANTURAN Taşlık çayırlık İRANTURAN

101 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Arenaria gypsophiloides Lmant. Taşlı çayır ve bayırlar İRANTURAN Arenaria gypsophiloides Lmant Var.glabra Fenzi Taşlı çayır ve bayırlar İRAN TURAN Minuartia aizoides (Boiss) Bornm Dağlık meralar & Minuartia circassica (Albow) Woron. Dağlık meralar KARADENİZ Lepyrodiclis holosteoides (C.A. Meyer Tarlalar & )Fenzi ex Fisch.et Mey. Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Moehringia trinervia (L.)Clairv. Ormanlar, Gölgeli yerler & Stellaria persica Boiss Kuşotu Dereler, sulak çayırlar & Stellaria graminea L. Kuşotu Çayır & Cerastium cerastioides (L.) Britt. Yamaçlar ve tarlalar & Cerastium anomalum Waldst. & Kit Çayırlık,tarlalar,yamaç & Cerastium armeniacum Gren. Yamaçlar Y Nt & Cerastium chlorifolium Fisch.et Mey. Tarlalar & & Cerastium araraticum Rupr. Yamaçlar & İRANTURAN Moenchia mantica (L.) Bartl. ssp.mantica Kıyılar,çayır,yamaçlar & Bufonia tenuifolia L. Yamaçlar ve tarlalar & Telephium imperati L. Ssp.orientale (Boiss)Nyman Dianthus crinitus Sm.var. crinitus Dianthus orientalis Adams Dianthus zonatus Fenzl. Var. Aristatus (Boiss)Reeve Dianthus calocephalus Boiss Mezarlık otu Yabani karanfil Yabani karanfil Yabani karanfil Yabani karanfil Kuru taşlı yamaç, Çam ormanı & Volkanik kaya yamaçlar ve step & Yamaçlar ve çakıllıklar & Çorak araziler,step & Volkanik yamaç,step,tarla,açık orman & arazileri,kayalar Petrorhagia alpina (Habl)Ball.et Heywood ssp.olympica (Boiss.)Ball et Heywood Orman,yamaç & Velezia rigida L. Taşlı yerler,açık Saponaria officinalis L. Saponaria orientalis L. Sabun otu Sabun otu sahalar & Yol kenarı, yaş ağaçlıklar,su kenarları,gölgeli yerler & Kayalık yamaçlar,çakıllıklar,na das tarlaları & Saponaria prostrata Willd.ssp.calvertii (Boiss.)Hedge Sabun otu Bozulmuş Habitatlar & Gypsophila nabelekii Schischk. Çöven Alpin çayırlar İRAN TURAN 101

102 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Gypsophila elegans Bieb. Yamaçlar,step ve Çöven çakıllı kıyılar İRANTURAN Gypsophila silenoides Rupr. Kıyılar,volkanik kaya Çöven yamaçları, KARADENİZ çayırlar Gypsophila hispida Boiss Yamaçlar ve kayalar İRANTURAN Çöven Acanthophyllum acerosum Sosn. Dağ stepi,volkanik yamaçlar & Vaccaria pyramidata Medik. Var.grandiflora (Fisch.ex Dc.)Cullen Tarlalar ve step & Silene marschallii C.A.Meyer Salkım çiçeği Yamaçlar,kayalık ve açık yerler İRANTURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Silene capitellata Boiss Salkım çiçeği Kaya,açık çayır Y İRANTURAN araziler Silene lasiantha Koch Salkım çiçeği Çakıllıklar ve kayalık yamaçlar & Silene bupleuroides L. Salkım çiçeği Kayalık yerler,çayırlar & Silene chlorifolia Sm. Salkım çiçeği Yamaçlar,tepe kenarları,çakıllık İRANTURAN Silene viscosa (l.) Pers Salkım çiçeği Yamaç & Silene spergulifolia (Desf.) Bieb. Çakıllıklar, yamaçlar İRAN TURAN Silene supina Bieb.ssp.pruinosa (Boiss) Chowdh Salkım çiçeği Salkım çiçeği ve step Çakıllıklar, kıyılar,yamaçlar,kültür arazileri & Silene montbretiana Boiss. Salkım çiçeği Yamaçlar ve step İRANTURAN Silene Arguta Fenzl. SalkımÇiçeği Yamaçlar ve step İRANTURAN Silene odontopetala fenzl. Salkım çiçeği Kayalar, Dağlardaki çayırlar & Silene lazica boiss Salkım çiçeği Kayalar,yol kenarları KARADENİZ Silene multifida (Adams )Rohrb. SalkımÇiçeği Gölgeli yerler & Silene vulgaris (Moench) Garcke var.commutata (Guss.) Coode et Cullen Tarlalar, yamaçlar Salkım çiçeği & Silene compacta Fischer Yamaçlar, Salkım çiçeği Kıyılar,orman açıklık & Silene alba (Miller) krause ssp.divaricata (Reichb) Walters Salkım çiçeği Step, yamaçlar & Silene alba (miller) Krause Tarlalar,orman ssp.eriocalycina (Boiss) Walters Salkım çiçeği kenarı,kayalık yer & Silene noctiflora L. Salkım çiçeği Yamaçlar,stepler & Silene dichotoma Ehrh.ssp.dichotoma Salkım çiçeği Yamaçlar, stepler & Silene conoidea L. Salkım çiçeği Tarlalar & ILLECEBRACEAE Herniaria glabra L. Genellikle taşlı yerler & Herniaria incana Lam Kuru ve taşlı yerler & Scleranthus annuus L.ssp.annuus Açık taşlı veya çayır yerler & Açık taşlı yerler, 102

103 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Scleranthus uncinatus Schur Kesekler içinde ve konifer ormanları içinde POLYGONACEAE Polygonum alpinum All. Polygonum bistorta L.ssp.bistorta Polygonum amphibium L. Polygonum lapathifolium L. Polygonum setosum Jacq. Keçimemesi Yamaçlar, çakıllar Kurtpençesi Yaş yerler & AVRUPA SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA Yaş yerler,göl kenarı,bazen su içinde & Söğütotu Su kenarı & Yamaçlar, kayalar, İRANTURAN çakıllıklar Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Polygonum luzuloides Jaub.et Spach Polygonum paronychioides C.A. Meyer Polygonum polycnemoides Jaub.et Spach Polygonum bellardii All. Polygonum convolvulus L. Rumex tuberosus L. ssp.horozontalis (Koch)Rech. Rumex gracilescens Rech. Yamaçlar ve taraçalar İRAN TURAN Yamaçlar İRANTURAN kumlu taşlık araziler,tarlalar İRANTURAN Kültür ve tahrip Potuk edilmiş alanlar,açık yaş yerler & Tarlalar & Kıyılar,yamaçlar,tarlal Labada ar & Labada Çayırlıklar Y R & Rumex patientia L. Labada Yamaçlar,tarlalar,yol kenarları & Rumex ponticus E.H.L. Krause Labada Rumex Crispus L. Labada Kıyılar,çorak yerler CHENOPODIACEAE Yamaçlar, çayırlar Y Nt İRANTURAN & Beta trigyna Waldst.et Kit. Yabani Pancar Yol kenarları ve kültür arazileri & Beta corolliflora Zosimovic ex Buttler Çayırlık, nemli Yabani pancar yamaçlar İRANTURAN Beta macrocarpa Guss. Yabani pancar Nadas tarla,ruderal AKDENİZ Chenopodium folisum (Moench)Aschers. step,yol kenarları Sirken & Chenopodium glaucum L. Tarlalar,boş alan,yol Sirken kenarları AVRUPA SİBİRYA Atriplex nitens Schkuhr Unluca Stepte ve kültürde yabani ot olarak & Kochia prosrata (L.) Schard. Kuru topraklar & Suaeda microphylla Pall. Step İRANTURAN Suaeda altissima (L.) Pall. Seidlitzia florida (Bieb.) Bunge Çorak yerler & 103

104 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Noaea mucronata (Forssk.) Aschers et Schweinf. Ssp.mucronata Halanthium rarifolium Koch GUTTIFERAE Hypericum elongatum Ledeb. ssp.apiculatum Robson Hypericum apricum Kar. Et Kir. Hypericum venustum Fenzl. Hypericum linarioides Bosse Step & Kumlu ve taşlı step & Step & Binbirdelikotu Binbirdelikotu Kayalık Yamaçlar İRANTURAN Çayırlar, otlaklar İRANTURAN Binbirdelikotu Dereler & Kayalık yamaç, Binbirdelikotu Çam korulukları & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT LINACEAE Linum mucronatum Bertol. Ssp.armenum (Bord) Davis Ketenotu 104 Step,kayalık yamaçlar,tarlalar,çakıll ıklar Çayırlıklar, İRANTURAN Linum hypericifolium Salisb. Ketenotu kayalık yerler & Linum nervosum Waldst. Et Kit Kayalık yamaçlar, Ketenotu çayırlık nadas tarlalar & Linum tenuifolium L. Ketenotu Step,yamaçlar ve açık çam ormanlar & Linum austriacum L. Ssp.autriacum Tahrip edilmiş Ketenotu step,nadas tarlalar,yol & kenarları GERANIACEAE Geranium divaricatum Ehrh. Turnagagası Çayırlık yerler & Geranium stepporum Davis Turnagagası Nadas tarla İRANTURAN Geranium collinum Steph. Ex Willd. Turnagagası Yaş çayırlıklar, dere kenarları İRAN TURAN Geranium Palustre L. Turnagagası Nemli yerler AVRUPA SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA Geranium sylvaticum L. Çayırlıklar, Turnagagası Orman açıklığı Geranium pratense L. Ssp.finitimum (woronow) Knuth Turnagagası Dere kenarları & Erodium oxyrrhynchum Bieb. Kayalık arte mişia İğnelik stepi, yol kenarı İRANTURAN Erodium ciconium (L.) L herit İğnelik Tarlalar, çayırlar,step & Erodium absinthoides Willd. Kayalık yamaçlar Ssp.armenum (trautv.) Davis İğnelik İRANTURAN ZYGOPHYLLACEAE Zygophyllum fabago L. Yabani kimyon Çorak yerler İRANTURAN Tribulus terrestris L. Açık yerler,nadas tarla & Peganum harmala L. Üzerlik Otu Çorak yer,step & RUTACEAE Haplophyllum buxbaumii (Poiret) G. Don Step,çorak nadas veya kültür arazisi & ssp. Buxbaumii RHAMNACEAE Rhamnus catharticus L. Ala cehri Yol kenarı AVRUPA

105 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Rhamnus pallasii Fisch. Et Mey. Astragalus macrostachys Dc. SİBİRYA Ala cehri yamaçlar & Geven Bozkır,kırlar İRANTURAN Astragalus glycyphyllos L. Ssp.glycyphylloides (Dc.) Matthews Geven Orman kenarları AVRUPA SİBİRYA Astragalus fraxinifolius Dc. Çayırlıklar, Astragalus declinatus Willd. Geven kıyılar İRANTURAN Dağ bozkırı,kayalık yamaçlar İRANTURAN Geven Astragalus erinaceus Fisch. Et Mey. Ex Fischer Geven Step İRANTURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Astragalus BRACHYPODUS Boiss Geven Çayırlık,Bozkır İRANTURAN Astragalus sosnowskyi Grossh. Astragalus falcatus Lam. Astragalus ornithopodioides Lam. Astragalus onobrychis L. Astragalus bicolor Lam. Geven Geven Geven Geven Geven Koruluklar, dağlar Çayırlık,P. Sylvestrıs altında Çimenlik yamaçlar _ İRANTURAN KARADEİZ (DAĞ) İRANTURAN Çayırları, Volkanik hareketli Kayalıklar, bozkır & Tarla kenarları, dağ yamaçları Y Nt İRANTURAN Astragalus cinereus Willd. Geven Bozkır, Y Nt İRANTURAN tarlalar Glycyrrhiza glabra L.var. glabra Meyan Ekilmiş tarla & Glycyrrhiza glabra L. Var. Glanduifera (Waldst. Meyan Ekilmiş tarla & Glycyrrhiza echinata L. Meyan Batak arazi,hendek kenarı D.AKDENİZ Vicia cracca L. Ssp.cracca Fiğ Nemli çayır AVRUPA SİBİRYA Vicia cracca L. Ssp. tenuifolia (Roth) Gaudin Fiğ Pinus sylvestrıs Ormanında,çayırlıklar, dağ bozkırı, kıyılar, & Vicia canescens Lab.ssp.variegata (Willd.) Davis Vicia truncatula Fischer ex Bieb Fiğ Fiğ 105 Tarla kenarı Otlaklar ve nadas tarla,kıyılar İRANTURAN Pinus sylves trıs ormanı AVRUPA SİBİRYA Lathyrus cyaneus (Stev.)Koch. Var. Cyaneus Mürdümük Nemli Çayırlık HİRKAN KARADENİZ Lathyrus pratensis L. Mürdümük Sulak çayı,dere kenarı AVRUPA SİBİRYA Lathyrus tuberosus L. Mürdümük Sulak çayır,çimenlik nadas tarlaları AVRUPA

106 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE SİBİRYA Trifolium repens L. Var. repens Batak arazi,otlaklar Üçgül & Trifolium repens L. Var.macrorrhizum Çam Korulukları (Boiss) Boiss Üçgül & Trifolium montanum L. Ssp.humboldtianum (A. Br. Et Aschers.) Üçgül Dağlık yamaçları & Hossain Trifolium campestre Schreb. Üçgül Tarlalar,çorak yerler & Trifolium pratense L. Üçgül Çayırlık.yol kenarı,orman açıklığı & Trifolium caucasicum Tausch Üçgül Dağlardaki çimenlik yer,gölgelik & Trifolium trichocephalum Bieb. Üçgül Çayırlıklar, koruluk & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Trigonella arcuata C.A. Meyer Çayırtırfılı Bozkır & Trigonella orthoceras Kar. Et Kir. Yamaçlar, Çayırtırfılı Bozkır,otlak İRANTURAN Medicago lupulina L. Medik Çayırlık,tarla, çorak yer İRANTURAN Medicago sativa L.ssp.sativa Medik Çayır,Step, & tarla Medicago xvaria Martyn Kayalık yamaçlar, Medik bozkır çayırlık,nadas tarlaları & Medicago falcata L. Medik Yamaçlar & Lotus corniculatus L. Var.corniculatus L. Dağlık yamaçlar ve çayırlıklar & Sepik Anthyllis vulneraria L. Ssp.polyphylla (Dc.) Nyman Bozkır AVRUPA SİBİRYA Anthyllis Vulneraria L. Ssp.boisseri (Sag) Bornm. Coronilla orientalis Miller var. Orientalis Hedysarum varium Willd. Onobrychis cornuta (L.) Desv. Körigen Korunga Kayalık yamaçlar, kıyılar otlak, seyrek koru & Tahrip edilmiş ve taşlı yerler & Bozkır, çıplak yamaçlar, nadas tarla, ekilmiş yerler İRANTURAN Kayalık yamaçlar ve Çakıllık İRANTURAN Onobrychis altissima Grossh. Onobrychis transcaucasica Grossh. Onobrychis atropatana Boiss Alhagi pseudalhagi (Bieb. ) Desv. Korunga Korunga Korunga Deve dikeni Çayırlıklar koruluklar & Otlaklar, kayalık yamaçlar İRANTURAN Kayalık yamaçlar, şistli tepeler İRANTURAN Hendek kenarları, Çorak yerler İRAN TURAN ROSACEAE Spiraea hypericifolia L. Tepeler & Prunus divaricata Ledeb.ssp.divaricata Yabani erik Seyrek ormanlar,dik yamaçlar, kaya araları 106

107 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE & Rubus saxatilis L. Böğürtlen Volkanik çakıllıklar,çayırlar & Rubus idaeus L. Böğürtlen Ormanlar, çayır kenarları,taşlık & yamaçlar Rubus caesius L. Böğürtlen Güneşli veya gölgeli dereler & Potentilla fruticosa L. Ssp.floribunda (Pursh) Elkington Beşparmakotu Kayalık yamaçlar & Potentilla polyschista Boiss. Beşparmakotu Yamaçlar İRANTURAN Potentilla pimpinelloides L. Beşparmakotu Kayalık yamaçlar AVRUPA SİBİRYA Potentilla argentea L. Beşparmakotu Yamaçlar, otlaklar & Potentilla inclinata Vill. Beşparmakotu Yaş yerler, çayırlıklar & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Potentilla anatolica Peşmen Beşparmakotu Sulu, yaş otlak B Nt İRANTURAN Fragaria viridis Duchesne Yabani çilek 107 Çayırlık, ormanlar AVRUPA SİBİRYA Geum rivale L. yaş çayırlık, dere kenarları & Gölgeli dere ve göl Geum urbanum L. Su karanfili kenarları ve ormanları Sanguisorba officinalis L. Sanguisorba minor Scop. ssp.minor Sanguisorba minor Scop. ssp.muricata (Spach)Briq. Alchemilla erythropoda Juz. Alchemilla compactilis Juz. Alchemilla heterophylla Rothm. Alchemilla minusculiflora Buser Alchemilla pseudocartalinica Juz. Çayır düğmesi AVRUPA SİBİRYA Çayırlık, dere kenarları, yaş yer & Kara göndürme Step & Kara göndürme Arslan peçesi Arslan peçesi Arslan peçesi Arslan peçesi Arslan peçesi Tarlalar,ormanlar,yam açlar & Otlaklar, kayalık yamaçlar AVRUPA SİBİRYA Çayırlıklar,dere kenarları & Pinus sylves trıs ormanları, çayırlar, dere kenarları & Çayırlıklar, dere KARADENİZ kenarı (DAĞ) Yaş çayırlık volkanik kayalık yamaçlar & Alchemilla persica rothm. Arslan peçesi Dereler & Rosa hemisphaerica J. Herrm. Yabani gül Volkanik kayalıklar,yol kenarı İRANTURAN Rosa iberica Stev. Yabani gül Koruluklar & Rosa canina L. LYTRACEAE Kuşburnu Kıyılar, kayalık yamaçlar,ormanlar, açıklıklar &

108 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Lythrum virgatum L. Su kanalları ONOGRACEAE Ormanlar, açık Epilobium angustifolium L. yeşillikler kayalık yamaçlar Epilobium anatolicum Hausskn.ssp.prinophyllum (Hauusskn.) Göller ve dereler AVRUPA SİBİRYA P.H.Raven KARADENİZ Epilobium roseum Schreber ssp.subsessile (Boiss.) P.H Raven Dere kıyıları & Epilobium confusum Hausskn. Suyu çayırlar İRAN TURAN Epilobium ponticum Hausskn. Epilobium anagallidifolium Lam. CRASSULACEAE Islak yerler,dereler & Islak çakıllık,dere kenarı & & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Sedum gracile C.A. Meyer Pinus sylvestrıs HİRKAN Dam koruluğu ormanları KARADENİZ Sedum album L. Dam koruluğu Kayalık yamaçlar ve yarıklar & sedum sempervivoides Bieb. Kayalık yamaçlar, Dam koruğu hareketli & Sedum pilosum Bieb. Dam koruğu Ana kayalar üzerinde HİRKAN KARADENİZ Sedum annuum L. Dam koruğu Kayalık sekiler ve AVRUPAyamaçlar SİBİRYA Sempervivum davisii Muirhead Sedumolkanik Gelin parmağı kayalar,çimenli yamaç & SAXIFRAGACEAE Saxifraga paniculata Miller Dağlar, kaya yarıkları ssp.cartilaginea (Willd.) D. A. Webb Taşkıran AVRUPA SİBİRYA Saxifraga Paniculata Miller ssp.cartilaginea (Willd.) D. A Webb Taşkıran Dağlar, kaya yarıkları HİRKAN KARADENİZ Saxifraga sibirica L. ssp.molis (Sm.) Matthews UMBELLIFERAE Astrantia maxima Palas ssp.maxima Eryngium giganteum Bieb. Eryngium caeruleum Bieb. Eryngium billardieri Delar. Echinophora orientalis Hedge et Lamond Echinophora tenuifolia L. ssp.sibthorpiana (Guss.) Tutin Chaerophyllum macrospermum (Sprengel) Taşkıran Boğa dikeni 108 Kayalar arasında, Dere kıyıları, gölgeli yamaç Korular,sulu çayırlar Orman açıklığı, kayalık veya çıplak yamaçlar & AKDENİZ KARADENİZ Boğa dikeni Kuru kenarlar İRANTURAN Kayalık yamaç, step, Boğa Dikeni nadas tarla İRANTURAN Kuru çakıllı Çöven tepeler,step nadas İRANTURAN tarlalar Kuru tepeler, step, Çördük nadas tarla İRANTURAN & Kuru

109 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Fisch. et Mey. vadiler,kayalar,ıslak çayırlar,tarla İRANTURAN Chaerophyllum bulbosum L. Nadas tarla,sulu çayırlar AVRUPA SİBİRYA Chaerophyllum Crinitum Boiss. Step,koyaklar,yamaçla r nadas tarlalar İRAN TURAN Grammosciadium daucoides Dc. Taşlı tepe Anthriscus nemorosa (Bieb.) Sprengel Fenk Maydanozu yanları,nemli çayırlar İRANTURAN Konifer ormanlar, kayalık yamaç,sulu çayır & Tepe yanları, aşınmış Kişkiş yamaçlar, çakıllıklar, Scandix stellata Banks et Sol. yol kenarları, tahıl & tarlası Scandix iberica Bieb. Kişkiş Step,otlu yamaç,ekili alanlar & Scandix pectenveneris L. Yol kenarlar, Kişkiş tarla yanları & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Biforia radians Bieb. Boş Alanlar,tarla yanları & Bunium Paucifolium Dc. var. paucifolium Nadas tarla, step,çayır, İncirop yol kenarı, kayalık İRANTURAN Bunium microcarpum (Boiss. ) Freyn ssp.bourgaei (Boiss.) Hedge et Lamond Step,tarla, İRANTURAN İncirop çayırlar & Carum carvi L. Frenk kimyonu Nemli çayırlar & Kayalık yamaç, Pimpinella aurea Dc. Anason araziler İRANTURAN Pimpinella peucedanifolia Fischer ex Ledep. Anason Kayalık yamaç, araziler İRANTURAN Pimpinella nudicaulis Trautv. Anason Kayalık yerler İRANTURAN Pimpinella peucedanifolia Fischer ex Ledeb. Anason Kayalık yamaç, İRAN TURAN araziler Sium sisarum L. var. lancifolium Yaş erler, dereler Seseli libanotis (L.) W. Koch Seseli peucedanifolia (Bieb.) KosoPol. Oenanthe sophiae Schischkin Conium maculatum L. Prangos meliocarpoides Boiss. var. arcisromanae (Boiss. et Huet) Herrnst. et Heyn. Kelemenkeşir Çayırlıklar AVRUPA SİBİRYA Çayırlar, Pinus ormanı Kelemenkeşir AVRUPA SİBİRYA Çayırlar Koruluk ve dere kıyıları & Kayalık yamaçlar İRANTURAN Prangos ferulacea (L.) Lindi Kayalıklar arası & Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Araziler, kayalık Fedtsch. yamaç & Bupleurum gererdi All. Yamaçlar, 109

110 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE tarlalar & Bupleurum falcatum L. ssp.polyphyllum (Ledep.) Wolff Çayırlıklar,kayalık yamaç KARADENİZ (DAĞ) Bupleurum falcatum L. ssp.persicum (Boiss.) KosoPol Kayalık yamaç,otlaklar,çakıllı k & Kayalık yamaç,otlaklar,kıyılar, nadas tarlalar & Falcaria vulgaris Bernh. Kaz ayağı Cymbocarpum anethoides DC. Kumlu step İRANTURAN Ferula szawitsiana DC. Çakşır otu Kuru taşlı,step İRANTURAN Ferula orientalis L. Kayalık yamaçlar Çakşır otu İRANTURAN Ferula rigidula Dc. Çakşır otu Kayalık yerler İRANTURAN Ferulago setifolia C. Koch Kayalık yamaçlar İRANTURAN Peucedanum meyeri (Boiss.) Boiss. Artemisia bozkır & Pastinaca pimpinellifolia Bieb. Kelemenkeşir Çayırlar & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Heracleum antasiaticum Manden. Orman kenarı KARADENİZ Heracleum trachyloma Fisch. et Mey. Baldırgan Dere yakınları & Heracleum pastinacifolium C. Koch ssp.transcaucasicum (Manden.)Dauis Islak çayır,tarla kenarı & Zosima absinthifolia (Vent.) Link Peynir otu Bozkır & Tarlalar,yamaç,yol kenarı,çorak yerler Caucalis platycarpos L. & Turgenia latifolia (L.) Hoffm. Çorak ve ekili yerler & Valeriana leucophaea Dc. Centranthus longiflorus Stev. ssp.longiflorus Daucus carota L. Valerianellaoxyrhyncha Fish. et Mey. Cephalaria gigantea (Ledeb.)Bobrov Scabiosa columbaria L. ssp.columbaria var. columbaria Yabani havuç Uyuzotu Otlu ve kayalık yamaç HİRKAN KARADENİZ Çakıllıklar, kayalık yamaçlar İRANTURAN Çayırlar,yamaç,tarla & Kayalık ve yamaç, ekili tarlalar İRANTURAN Dere kenarları,ıslak çayırlar,kayalık KARADENİZ (DAĞ) yamaçlar Yol kenarları,çorak yerler, kayalık yamaçlar & Scabiosa columbaria L.ssp.ochroleuca (L.) Celak var. ochroleuca (L.) Coulter Scabiosa crinita Kotschy et Boiss. Uyuzotu Uyuzotu Tarlalar, kayalık yamaç & Kayalık yamaçlar, çayırlar İRANTURAN 110

111 ENDEMİM RED DATA FTC. BÖLGE Scabiosa caucasica Bieb. Scabiosa calocephala Boiss. Scabiosa rotata Bieb. COMPOSITAE Uyuzotu Uyuzotu Uyuzotu Çayırlar, kayalık yamaç & Yol kenarı, otlu yerler İRANTURAN Step,açık koruluk, nadas İRANTURAN tarlalar Çayır, çakıllık yamaç, temizlenmiş orman açıklığı AVRUPA SİBİRYA İnula oculuschristi L. Kayaanduzotu Helichrysum arenarium (L.) Moench ssp.rubicundum (C. Koch ) Davis et Kupicha Dağçayı Step,kenarlar İRANTURAN İnula britanica L. Anduzotu Dere yanı nemli alan,kesek AVRUPA SİBİRYA Logfia arvensis (L.) Holvb Orman açıklığı,yamaç,yol kenarı, mera, nadas tarla & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Galatella punctata (Waldst. Et Kit.) Nees Su kenarlarında nemli topraklar, çayırlık, tepe yamacı, dağ stepleri AVRUPA SİBİRYA Erigeron acer L. ssp.pycnotrichus ( Vierh.) Grierson Doronicum balansae Cavill. Senecio racemosus (Bieb.) Dc. Senecio pseudoorientalis Schischkin Anthemis tinctoria L. Var. pallida Dc. Achillea Wilhelmsii C. Koch Kanarya otu Kanarya otu Papatya Su yakını tarla ve yamaç AVRUPA SİBİRYA Nemli çayır, orman açıklığı B R KARADENİZ Sulak çayır, dağ stepi İRANTURAN Otlak yamaç, nemli alan,step İRANTURAN Step,tarla kenarı & Civanperçimi Step,tarla İRANTURAN Achillea tenuifolia Lam. Step, volkanik kayalar Civanperçimi İRANTURAN Konifer ormanı, step, Achillea biebersteinii Afan. kurak çayırlık, kayalık Civanperçimi yamaç, nadastarla İRANTURAN Tanacetum balsamita L. ssp.balsamitoides (Schultz Bip.) Grierson Marsıvan otu Nemli alan, ekili alan & Achillea millefolium L. ssp.millefolium Civanperçimi Dağ çayırlar AVRUPA SİBİRYA Tanacetum punctatum ( Desr.) Grierson Sulak çayır KARADENİZ Tanacetum vulgare L. Solucan otu Yol kenarı,çayırlık Matricaria matricarioides (Les.) Porter ex. 111 &

112 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Britton Papatya Yol kenarı & Artemisia vulgaris L. Yavşan Boş alan, yol kenarı, dere kenarı & Artemisia arteminiaca Lam. Yavşan Çayırlık AVRUPA SİBİRYA Artemisia absinthium L. Yavşan Tarla, yamaç,step & Artemisia marschalliana Sprengel Yavşan Tepe,yamaç & Artemisia spicigera C. Koch Yavşan Kurak yamaçlar,step İRANTURAN Cousinia eriocephala Boiss. Et Hausskn. Kayalık volkanik yamaç B Nt İRANTURAN Cousinia macroptera C.A. Meyer Kurak yamaç step İRANTURAN Onopordum armenum Grossh. Dağ stepi, yol kenarı Eşek dikeni İRANTURAN Onopordum acanthium L. Eşek dikeni Kayalık yamaç, Çakıllık, temizlenmiş orman, yol kenarı, & tarla Cirisium lappaceum (Bieb.) Fischer ssp.tenuilobum (C.Koch) Davis et Parris Köy göçüren Ekili tarla kenarı,nadas tarla,step Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Cirsium macrobotrys (C. Koch ) Boiss Köy göçüren Cirisium ciliatum (Murr.) Moench ssp.szovitsii (C.Koch.) Petrak Köy göçüren Cirsium kosmelii ( Adams) Fisch. Ex Hohen Köy göçüren Cirsium Lappaceum (Bieb) Fischer ssp.tenuilobum (C. Koch) Davis et Parris Cirsium bracteosum D.c Cirsium canum (L.) All. Köy göçüren Köy göçüren Ekili tarla, otlak, boş alan & Nadas tarla, hendek, yol kenarı İRANTURAN Kayalık yamaç, taşlıklı otlak, kurak & çayırlık Ekili tarla kenarı, nadas tarla, step & Kayalık volkanik toprak,dere yakını taşlık alan, mera & Köy göçüren Sulu çayır & Cirsium arvense (L.) Scop. Ssp.arvense Cirsium arvense (L.) Scop. Ssp.vestitum ( Wimmer et Grab.) Petrak Picnomon acarna (L.) Cass. Jurinea pulchella Dc. Köy göçüren Köy göçüren Yol kenarı,dere kıyısı,hendek, Otlak,ekili alan,tarla & Yol kenarı,dere kıyısı, hendek, otlak, ekili alan, buğday tarlası & Boş Alan AKDENİZ Tepe yanı, kayalık yamaç, step, tarla İRANTURAN Jurinea consanguinea Dc. Step, nadas tarla, ekili tarla,kayalar, orman & Serratula radiata (Waldst. Et Kit.) bieb. ssp.radiata Yüksek platolar, Yol Kenarı AVRUPA SİBİRYA 112

113 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Serratula coriacea Fisch. Et Mey. ex Dc. Amberboa moschata (L.) Dc. Peygamber çiçeği Kurak çakıllı tepeler, nadas tarla İRANTURAN Kuru yamaçlar & Kurak tepeler, step, kurak boş alan İRANTURAN Centaurea virgata Lam. Centaurea Pulchella Ledeb. Peygamber çiçeği Step, nadas tarla İRANTURAN Centaurea Salicifolia Bieb. ex Willd.ssp.abbreviata C. Koch Centaurea glastifolia L. Peygamber Çiçeği Peygamber çiçeği Çayırlık KARADENİZ Çayırlık, kayalık yamaç İRANTURAN Centaurea pterocaula Trautv Peygamber Çiçeği Çayır, kurak yamaç, boş tarla İRANTURAN Centaurea aucheri (Dc.) Wagenitz Peygamber çiçeği Kayalık yamaç,step İRANTURAN Centaurea Polypodiifolia Boiss var. polypodiifolia Peygamber çiçeği Kayalık yamaç,step, nadas tarla İRANTURAN Centaurea pseudoscabiosa Boiss et Buhse ssp.glennii (Trautv.) Wagenitz Peygamber çiçeği Kayalık yamaç İRANTURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Centaurea erivanensis (Lipsky) Bordz. Peygamber çiçeği Kurak tepeler İRANTURAN Centaurea cheiranthifolia Willd. Var. Cheiranthifolia Centaurea Cheiranthifolia Willd. Var.purpurascens (Dc.) Wagenitz Centaurea carduiformis Dc. Ssp.orientalis Peygamber çiçeği Peygamber çiçeği Mağmatik kaya,otlak yamaç, P. Sylvestris ormanı,betula KARADENİZ Otlak yamaç,p. Sylvestrıs ormanı,betula KARADENİZ Wagenitz Peygamber çiçeği Step İRANTURAN Centaurea triumfettii All. Peygamber çiçeği Pinus ormanı, kayalık, yamaç, mera,step & Centaurea deprassa Bieb. Peygamber çiçeği Tarla,yol kenarı & Crupina vulgaris Cass. Peygamber çiçeği Step & Cnicus benedictus L.Var. kotschyi Boiss. Xeranthemum annuum L. Echinops pungens Trautv. Var. Transcaucasicus (İlsin) Hedge Echinops Viscosus Dc. Ssp.bithynicus (Boiss) Rech.Fil. Tepelik,step, yol kenarı & Dağ karanfili Step, kurak kıyı & Topuz Topuz Step, nadas tarla,yol kenarı İRANTURAN Step,pinus ormanları, yol kenarı & Cichorium intybus L. Cichorium glandlosum Boiss. Et Huet Koelpinia linearis Pallas Hindiba Ekili trala, çayırlık, boş alan & Hindiba Tarla İRANTURAN Kurak kumlu toprak İRAN TURAN 113

114 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Scorzonera armeniaca ( Boiss. Et Huet) Boiss Çöven Step & Scorzonera semicana D.c Kenarlar, Çöven çayırlar Y Nt İRANTURAN Scorzonera incisa Dc. Ekili alan, otlak alan Çöven İRANTURAN Scorzonera tomentosa L. Step, kayalık yamaç Çöven Y Nt İRANTURAN Tragopogon reticulatus Boiss. Et huet taşlık yamaç,çayır, Tekesakalı nemli alan & Tragopogon aureus Boiss. Tekesakalı Kayalık yamaç,step, tarla kenarı Y Nt & Leontodon hispudus L. Var. Hispidus Orman, tarla yığınlar AVRUPA SİBİRYA Leontodan crispus vill ssp.asper ( Waldst. Et Kit.) Rohl. Var. asper Orman,step & Çayır, dere kenarı,yol Picris hieracioides L. kenarı Sonchus asper (L.) Hill ssp.glaucens Orman açıklığı, kumlu (Jordan) Ball alan, ekili tarla Sonchus arvensis L. Ssp.arvensis Otlak AVRUPA SİBİRYA & AVRUPA SİBİRYA Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Hieracium ovalifrons (Woronow et Zahn ) Juxip Çam ormanı B Nt KARADENİZ Hieracium Teberdense (Litw. Et Zahn) Juxip Çayır KARADENİZ & Hieracium umbellatum L. Orman tahrip açıklığı & Pilosella hoppeana (Schultes) C. H et F.W.Schultz ssp.pilisquama (Np.) Sell et Pinus sylves trıs ormanı, otlak, step & West Pilosella echioides (Lumn.) C.H. et F.W. Schultz ssp.echioides Step AVRUPA SİBİRYA Pilosella verruculata (Link) Sojak Otlak,step & Prenanthes cacaliifolia (Bieb) Beauverd Nemli çam orman tahrip açıklığı KARADENİZ Lactuca undulata Ledeb. Yabani Marul Yol kenarı İRANTURAN Scariola orientalis (Boiss.) Sojak Cicerbita racemosa (Willd.) Beauverd Lactuca undulata Ledeb. Scariola orientalis (Boiss.) Sojak Taraxacum bessarabicum ( Hornern.) Hand Mazz. Ssp.bessarabicum Kayalık yamaç, nadas tarla İRANTURAN Çayırlık, kayalık yamaç, orman kenarı KARADENİZ Yabani Marul Yol kenarı İRANTURAN Kayalık yamaç, nadas tarla İRANTURAN Kulağakaçan Tarla & Taraxacum Macrolepium Schischkin 114

115 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Kulağakaçan Nemli otlak & Chodrilla juncea L. Var. Acantholepis (Boiss.) Boiss. Çengel Sakızı Kayalık alan, kumlu alan, nadas tarla & Crepis foetida L. Ssp.rhhoeadifolia (Bieb) Celak. Tüylü kanak Step, nemli alan & Crepis sancta (L.) Babcock Orman, volkanik p & CAMPANULACEAE Campanula crispa Lam. Çan çiçeği Kayalık yerler İRANTURAN Campanula rapunculoides L. Ssp.rapunculoides Çan çiçeği Orman kenarı, eğik çayırlıklar AVRUPA SİBİRYA Campanula glomerata L. Ssp.hispida (Witasek) Hayek Çan çiçeği Orman kenarı, otlak AVRUPA SİBİRYA Campanula aucheri A. Dc. Çan çiçeği Çimenlik KARADENİZ Asyneuma virgatum (Libill.) Bornm. Ssp.virgatum Primula veris L. Ssp.macrocalyx (Bunge) Lüdi Primula AURİCULATA Lam. Çuha çiçeği Kayalık yamaç, çayırlık, ormanlar, bozkır & Kayaların arası, seyrek çimenlik yamaçlar AVRUPA SİBİRYA Nemli kesek,dere ve göl kenarı İRANTURAN Çuha çiçeği Primula algida Adams Çuha çiçeği Kayalık sekiler, ıslak otlaklar & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Anagallis arvensis L. Var. Caerulea (L.) Gouan Fare kulağı Ekilmiş arazi & GENTIANACEAE Centaurium tenuiflorum (Hoffmanns. et link ) ssp.fritsch Acutıflorum (Schott) zeltner Gentiana cruciata L. Gentiana gelida Bieb. Gentianella ciliata (L.) borkh. Ssp.blepharophora (E. Bordz.) Pritchard CONVOLVULACEAE Convolvulus Lineatus L. Convolvulus arvensis L. Kahkaha çiçeği Kahkaha çiçeği Çimenlik yerler, nadas tarladaki arsızlar AKDENİZ Koru kenarları ve çimenlik AVRUPA SİBİRYA Seyrek çimenlik ve otlak KARADENİZ Nemli çimenlik yerler HİRKAN KARADENİZ Artemisia bozkırı, çıplak kenar, dere kenarı Kumlu bozkır,nadas tarlaları, hendeklerin kenarlarının üzerinde & & CUSCUTACEAE Cuscuta campestris Yuncker BORAGINACEAE Ekilmiş bir çok otlar ve arsız bitkiler & Heliotropium dolosum De Not. Tarlalar, yol kenarları, 115

116 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Heliotropium ellipticum Ledeb. Lappula barbata (Bieb) Gürke Siğil otu Siğil Otu kumlu yerler, bozkır Kuru taşlı yamaçlar Bozkır, taşlı ve volkanik yamaçlar, tarla kenarı,çorak yerler & İRANTURAN İRANTURAN Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. Bozkır, kayalı ve taşlı yamaçlar, çorak yerler & Lappula patula (Lehm.) Aschers. Ex Gürke Asperugo procumbens L. Yol kenarı, çorak yerler & Kayaların arasında, tarlaların ve tarla AVRUPAkenarı SİBİRYA Myosotis heteropoda Trautv. Boncuk otu Otlak İRANTURAN Myosotis stricta Link ex Roemer et Schultes Boncuk otu Kurak yerler AVRUPA SİBİRYA Myosotis ALPESTRİS f. W. Schmidt ssp.alpestris Boncuk otu Yamaçlar, çimenlik yerler & Myosotis sylvatica Ehrh.ex Hoffm. Ssp.cyanea Vestergren Boncuk otu Kuru, nemli ve gölgeli yerler & Myosotis sicula Guss. Boncuk otu Islak yerler & Paracaryum laxixiflorum Trautv. Taşlı volkanik yamaçlar ve hareketli kayalık İRANTURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Cynoglossum officinale L. Pisiktetiği Arnebia pulchra ( Roemer et Schultes ) Edmondson Buglossoides arvensis (L.) Johnston Heliotropium hirsutissimum Grauer Onosma sericeum Willd. Onosma trachytrichum Boiss Siğil otu Yalancı havacıva Yalancı havacıva Çayırlıklar, kenarlar AVRUPA SİBİRYA Kayalı ve çimenlik yamaçlar HİRKAN KARADENİZ Tarla kenarı, tahıl tarlası, nadas tarlaları & Tarlalar ve tarla kenarları, çorak yerler, çakıllı kenarlar D. AKDENİZ Yamaçlar ve hareketli kayalık İRANTURAN Tarla kenarı, volkaik yamaç, bozkır, kumlu tepe İRANTURAN Onosma gracile Trautv. Yalancı havacıva Otlaklar İRANTURAN Onosma araraticum H. Riedi Yalancı havacıva Çimenlik orman açıklıkları & Onosma armeniacum Klokov Yalancı havacıva Nadas tarlaları,boz. & Cerinthe Minor L. Ssp. Auriculata (Ten.) Domac Mum Çiçeği Yamaçlar çakıllı kenar, tarla kenarları, Cerinthe minor L.ssp. minor Anchusa azurea Miller var. Azurea Mum çiçeği 116 yol kenarı & Kuru alpin otlaklar Tarlalar,kuru bozkır AVRUPA SİBİRYA

117 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Sığırdili & Anchusa arvensis (L.) Bieb. ssp.orientalis Tarlalar, taşlı yerler (L.) Nordh. Sığırdili & Nonea flavescens (C.A meyer) Fisch. Et Mey Tarlalar & Nonea versicolor (steven) Sweet Volkanik yamaçlar, aşınmış volkanik kenarlar, taşlı yerler, çimenlik, kırlar KARADENİZ Nonea caspica ( Willd.) G.Don Nadas tarla, yol kenarı, çimenlik ve kayalık yamaç, çakıllı bozkır İRANTURAN Nonea armeniaca (Kusn.) Grossh. & İRANTURAN Nonea intermedialedeb. & KARADENİZ Onosma teniuflorum Willd. Yalancı havacıva Volkanik yamaçlar İRANTURAN SoLANACEAE Solanum nigrum L.ssp.schultesii (Opiz) Wessely Hyoscyamus pusillus L. Hyoscyamus niger L. SCROPHULARIACEAE İt üzümü Ban otu Çakıllı yerler, yol kenarları, Ekilmiş yerler & Yamaçlar, tarlalar, çorak yerler, yol kenarı İRANTURAN Taşlı veya kayalı yerler, hububat tarlaları, yol kenarı, çorak yerler & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Verbascum suworowianum (C. Koch ) O. Kuntze var. suworowianum Sığırkuyruğu Bozkır, volkanik kesek İRANTURAN Verbascum phoeniceum L. Sığırkuyruğu Çayırlıklar, otlaklar, volkanik yamaçlar & Verbascum saccatum C.Koch Sığırkuyruğu Bozkır İRANTURAN Ormanlar, ıslak Verbascum georgicum Bentham Sığırkuyruğu çayırlık, su kanalları, ürün ve nadas tarlaları İRANTURAN Verbascum speciosum Schrader Sığırkuyruğu Scrophularia orientalis L. Pinus ormanları, tahıl tarla, kuru yerler, bozkırlar & Sulak çayırlar, kayalık volkanik yamaçlar İRANTURAN Scrophularia ilwensis c. Koch Pinus sylves trıs ormanları, yamaç İRANTURAN Scrophularia divaricata Ledeb. HİRKAN Tarla kenarı KARADENİZ Linaria grandiflora Desf. Bozkırlar ve nadas 117

118 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Veronica gentianoides Vahl Mine Çiçeği tarla İRANTURAN Ormanlar, yaş çayırlık, otlaklar, ıslak yerler Veronica serpyllifolia L. Mine Çiçeği Nemli çayırlıklar Veronica pusilla Kotschy var. Pusilla Veronica anagallisaquatica L. Ssp.anagallisaquatica Mine çiçeği Mine Çiçeği HİRKAN KARADENİZ & Hendekler, dere kenarları, yaş topraklar, ıslak İRANTURAN otlaklar Dereler, Hendek, ıslak çayırlık & Veronica orientalis Miller ssp.orientalis Mine çiçeği Euphrasia pectinata Ten. Veronica persica Poiret Mine Çiçeği Odontites glutinosa (Bieb.) Bentham Pedicularis Wilhelmsiana Fischer ex Bieb. Rhynchocorys elephas (L.) Griseb.ssp.elephas OROBANCHACEAE Orobanche caesia Reichb. Orobanche cernua Loefl. Canavar otu Canavar otu Bozkır, çayır, volkanik yamaç, çakıllık İRANTURAN Koru kenarlar, anızlar, AVRUPAotlaklar SİBİRYA Ekili araziler, kenarlar, yol kenarları, boş alanlar & Nemli arazilerin yanındaki dereler & Pinus sylvestrıs ormanında dere kenarı KARADENİZ Dere kenarları, çayırlık, kyalık volkanik yamaç, Pinus AVRUPA altında SİBİRYA Artemisa üzerinde & Composıtae,solanacea e, üzerinde & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Globularia trichosantha Fich.et Mey.ssp.subsp..trichosantha LABIATAE Küre çiçeği Çimenlik yerler,volkanik İRANTURAN Ajuga orientalıis L. Yamaçlar, otlaklar Ajuga chamaepitys (L.) Schreber ssp.chia (Schreber) Arcangeli var.cilliata briq Teucrium chamaedrys sinuatum ssp. (celak.) rech.fil. Yer Çamı Kısamamhmut Otlaklar,artemisia bozkırı, nadas tarlaları Kuru yerler,tarla kenarları, step & Scutellaria orientalis L. Ssp. orientalis Volkanik kaya İRANTURAN Eremostachys lacinicata (L.) Bunge Bozkır, yol kenarı, çayır, tarla kenarı İRANTURAN 118

119 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Phlomis tuberosa L. Çalba Yamaçlar, nadas tarla, bozkır, çayır & Phlomis pungens Willd. Var. Phlomis pungens Willd. Var. Hirta Velen. Marrubium persicum C.A Meyer Çalba Çalba Bozkır, otlak, nadas tarla, yol kenarları, kuru taşlı Step, otlak, nadas tarla, yol kenarları, kurak yamaçlar, Pinus ormanı Taşlı yamaçlar & & İRANTURAN Marrubium astracanicum Jacq. Yamaçlar, ormanlık yerler,yol kenarları Ssp.astracanicum & Stachys setifera C.A. Meyer ssp.setifera Dağcayı Dere kenarı İRANTURAN Stachys palustrıs L. Stachys macrostachya (Wend.) Briq. Dağçayı Dağçayı Islak taşlı yerler, ormanların köşeleri Açık çayırlıklar, otlaklar AVRUPA SİBİRYA KARADENİZ Nepeta cataria L. Yabaninane Nadas tarlaları, çorak yerler0 AVRUPA SİBİRYA Nepeta nuda L. Ssp. nuda Nepeta nuda L. ssp.albiflora (Boiss) Gams Yabaninane Yabaninne Çayırlıklar, kaya yamaçları kenarlar, junıperus çalılığında, Pinus korulukları İbreli korular, çayırlar, dere kenarı, çimenlik & & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu TÜRKÇE İSİM HABİTAT TÜR ADI Nepeta racemosa Lam. Nepeta transcaucasica Grossh. Yabaninane Yabaninane Volkanik yamaçlar, P.sylvestrıs ile tarla kenarı Volkanik kaya, kenarlar, çayırlıklar, dere kenarı İRANTURAN İRANTURAN Nepeta meyeri Bentham Yabaninane Bozkırdaki kumu ve taşlı yerler İRANTURAN Dracocephalum multicaule Bentham var.multicaule Artemisia bozkır, kenarlar, kaya yamaç İRANTURAN Lallemantia peltata (L.) Fisch. Et Mey. Lallemantia iberica (Bieb.) Fish. Et Mey. Nadas tarlaları, yol kenarları, aşınmış yamaçlar kayaların içinde Yol kenarları, yamaçlar, nadas tarlalar, ekili arazilerde arsız ot İRANTURAN 119

120 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE İRANTURAN Lallemantia canescens (L.) fisch. et mey. Nadas tarlaları, tepe kenarları, yol kenarları, volkanik kaya İRANTURAN Clinopodium vulgare L. ssp.vulgare Acinos rotundifolius Pers. Thymus kotschyanus Boiss et Hohen. Var. Glabrescens Boiss. Seyrek ormanlar, kayalık yamaçlar & Step, meralar, ekin ve nadas tarla & Çıplak dağ yamaçları İRANTURAN Kekik Thymus migricus Klokov et Des.Shost. Kekik Kuru dağ yamaçları İRANTURAN Thymus SİPYLEUS Boiss. Ssp.sipyleus var.sipyleus Kekik Step İRANTURAN Thymus pubescens boiss. et kotchy ex celak var. pubescens Kekik Stepler, kuru otlaklar, açık kayalık yerler İRANTURAN Mentha longifolia (L.) hudson ssp.longifolia Nane Dere kenarları KARADENİZ Ziziphora clinopodioides Lam. Dağ reyhanı Kayalık yamaçlar, bozkır, çakıllık & Ziziphora persica Bunge Dağ reyhanı Bozkır, yol kenarları, nadas tarlaları, kuru yamaç İRANxTURAN Ziziphora tenuior L. Dağ reyhanı Step, tarla İRANTURAN Salvia syriaca L. Salvia brachyantha (Bordz.) Pobed. Salvia aethiopis L. Salvia virgata Jacq. Adaçayı Adaçayı Adaçayı Adaçayı Bozkır, nadslı, ekilmiş tarlalar Nadas tarla, çayırlıklar Bozkır, volkanik yamaç nadaslı tarla, yol kenarları, kıyılar İRANTURAN İRANTURAN & Çayırlar, nadas tarlaları, yol kenarları, step & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT PLUMBAGINACEAE Acantholimon curviflorum Bunge Kuru çakıllı tepeler Pişik geveni İRANTURAN Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss.Var. acerosum Pişik geveni Volkanik yamaç bozkır İRANTURAN Acantholimon caryophyllaceum Boiss. Ssp.caryophyllaceum Pişik geveni Bozkır & PLANTAGINACEAE Dağ yamaç,bozkır, kuru Plantago media L. Bağa çimenlik & Plantago atrata Hoppe Bağa Step & Plantago lanceolata L. Bağa Çayır & ELEAGNACEAE Elaeagnus angustifolia L. Dere kenarı & 120

121 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE SANTALACEAE Thesium procumbens C.A.Meyer EUPHORBIACEAE Euphorbia falcata L. ssp.falcata var. falcata Euphorbia macroclada Boiss. Sütleğen Sütleğen Çayırlar, kayalar yamaç ve çakıllık Çam ormanı kenarı, yamaçlar, step, nemli alanlar & Pinus orman açıklığı,astragalus ve artemisia stebi İRANTURAN Step, otlak alan & Euphorbia virgata Waldst. Et Kit. Sütleğen Euphorbia iberica Boiss. Sütleğen Step İRANTURAN URTICACEE Urtica dioica L. BETULACEAE Betula pendula Roth SALICACEAE Salix pentandroides A. Skv. Populus tremula L. RUBIACEAE Isırganotu Huş Orman açıklığı, dere kenarı Yamaçlar, pinus sylvestrıs orman içi & AVRUPA SİBİRYA & Söğüt Dere kenarı KARADENİZ Pinus sylves trıs ormanı AVRUPA Titrek kavak SİBİRYA Taşlı stepleri, orman açıklığı, nadas tarlalar,taşlı yamaçlar Crucianella exasperata Fisch.et Mey. İRANTURAN Asperula laxiflora Boiss. Yapışkanotu Dağ stepi, kayalık, yamaçlar ve girintiler İRANTURAN Asperula glomerata (Bieb.) griseb. Ssp. Kayalık yamaçlar ve dağ stepi Glomerata Yapışkanotu İRANTURAN Asperula arvensis L. Yapışkanotu Açık alanlar, tarlalar ve boş alan AKDENİZ Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ARACEAE Arum detruncatum C.A Meyer Var.detruncatum LILIACEAE Yılanyastığı Step,yol kenarları & Asparagus officinalis L. Kuşkonmaz Step & Allium kunthianum Vved. Açıklıklar,stepler,taşlı Yabani soğan İRANTURAN Allium karsianum fomin Yabani soğan Çayır İRANTURAN Allium pseudoflavum Vved. Yabani soğan Dağlık step, kuru taşlı yamaçlar, ekili alanlar, yol kenarları İRANTURAN Allium atroviolaceum Boiss. Yabani soğan 121 Ekili tarla, kırlar ve orman kenarı, çayırlık, nadas

122 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE tarlaları & Allium scorodoprasum L. ssp.waldsteini (G.Don) Stearn Yabani soğan Çayırlıklar,yamaçlar AVRUPA SİBİRYA Allium aucheri Boiss. Yabani soğan Çayırlıklar, yaz otlakları,yaş bölgeler, kuru çimenlik kenar İRANTURAN Scilla siberica Haw. Ssp.armena (grossh.) Mordak Çimenlik yamaç, eriyen karlarda İRANTURAN Ornithogalum pyrenaicum L. Ak yıldız Yamaçlar ve çayırlıklar & Ornithogalum orthophyllum Ten. Ak yıldız Çimenlik,ormanlık yerler & Muscari caucasicum (Griseb.) Baker Arap sümbülü Açık Pinus sylvestrıs ormanları, stepler İRANTURAN Muscari Tenuiflorum Tausch Arap sümbülü Artemisia step, otlaklar & Tulipa julia C. Koch Yabani nane Kuru taşlık, çimenlik yamaçlar İRANTURAN Gagea reticulata (Pallas) Schultes et Schultes Fil. Kuru stepler, nadas tarlaları, yol kenarları İRANTURAN Gagea taurica steven Stepler, taşlı tepe kenarı İRANTURAN Gagea luteoides Stapf Çayırlıklar & Gagea villosa (Bieb.) Duby var.villosa Colchicum szovitsii Fisch. Et Mey. Çiğdem Stepler, ekili tarlalar, koru açıklığı AKDENİZ Islak çayırlık ve nemli yerler, stepler, Pinus orman kenarı İRANTURAN IRIDACEAE İris iberica Hoffm. Ssp. Elegantissima (sosn) Takht. Et Fedorov Süsen Kayalı veya kumlu tepeler, stepler, iğne yapraklı ve kayalı ormanlar İRANTURAN İris caucasica Hoffm. Ssp.turcica B. Mathew Süsen Yaylalar İRANTURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Cracus sieheanus Barr ex bartt ORCHIDACEAE Orchis palustrıs Jacq. SPARGANIACEAE Sparganium minimum Wallr. TYPHACEAE Çiğdem Salep 122 Tepe kenarları, Pinus korulukları Yaş çayırlıklar Y R İRANTURAN & Otlaklar & Typha angustifolia L. Saz Yaş yerler & JUNCACEAE Juncus inflexus L. Islak çayırlıklar, açık nemli yerler &

123 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Juncus alpinus Vill. Ssp. Alpinus Islak yerler, genellikle açık alanlar & Luzula spicata (L.) Dc. Açık alanlar & Luzula pallescens ( Wahlenb.) Besser Çayırlıklar Luzula campestris (L.) Dc. Çayırlıklar, ormanlar Islak çayırlıklar, tahrip Juncus compressus Jacq. edilmiş arazi AVRUPA SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA CYPERACEAE Cyperus fuscus L.. Nemli topraklar, su birikintileri AVRUPA SİBİRYA Bolboschoenus maritimus (L.) Palla var. Maritumus Otlaklar & Erihorum angustifolium Honckeny Dağ yamaçları Açık koruluk, ıslak kuru yerler, yol kenarı, verimsiz Carex spicata Hudson toprak Carex pseudofoetida Kük. Apud ostefeld ssp.acrifolia (V. Krecz.) Kukkonen Carex melanostachya Bieb. ex Willd Carex caryophyllea Latourr. Carex tomentosa L. Otlaklar, ıslak yerler AVRUPA SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA Çayırlıklar & Kuruıslak çayırlar, otlaklar, orman açıklığı, dere kenarı AVRUPA SİBİRYA Açık yerler, kuru ormanlık yerler, ıslak veya kuru otlaklar AVRUPA SİBİRYA Carex supina Willd. Step, kuru otlak veya çayırlar AVRUPA SİBİRYA Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Elymus nodosus (Nevski) Melderis ssp.caespitosus (C. Koch) Melderis Kuru yamaçlar İRANTURAN Elymus repens (L.) Gould. Ssp.elongatiformis (Drobov) Melderis Ayrık otu Yamaçlar, açık step koruluklar İRANTURAN Elymus hispidus (Opiz) Melderis ssp. Podpyerae (Nab.) Melderis Step İRANTURAN P.sylvestrıs ve juniper us lu yamaçlar, step Elymus hispidus (opiz) Melderis ssp.barbulatus (Schur) Melderis Eremopyrum Tiriticeum (Gaertner ) Nevski Eremopyrum banaepartis (Sprengel ) Nevski ssp.bonaepartis Eremopyrum orientale (L.) Jaub. Et Spach 123 & Step, kumlu verimsiz yer & Kuru yamaç, step, ekilmeyen araziler İRANTURAN Step, göl kenarı, kanal kenarı, tepe İRANTURAN

124 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Eremopyrum DİSTANS (C. Koch) Volkanik step yamaç Nevski İRANTURAN Aegilops markgrafii (Greuter) Hammer Orman açıklığı, step, arazi AKDENİZ Yamaçlar, ekilmemiş arazi, Aegilops cylindrica Host step İRANTURAN Triticum baeoticum Boiss. Ssp.baeoticum Yol Kenarı & Hordeum violaceum Boiss. Et Huet Islak çayır İRANTURAN Hordeum bulbosum L. Volkanik yamaçlar, step, orman kıyıları, çok sulu olaklar & Taeniatherum caputmedusae (L.) Nevski ssp.crinitum (Schreber) Melderis Step, çimenli dağ yamaçları İRANTURAN Henrardia persica (boiss.) C.E. Hubbard var. persica Bromus japonicus Thunb. Ssp.japonnicus Bromus squarrosus L. Bromus tectorum L. Bromus inermis Leysser Brom Brom Brom Brom Helictotrichon pubescens (Hudson) Besser ex schultes et Schultes Fill. Ssp.pubescens Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. Ex J et C. Presl.ssp.elatius Trisetum flavescens (L.) P. Beauv. TÜRKÇE İSİM Stepteki açık yamaçlar, gölgeli ve taşlı yerler, tarla kenarı İRANTURAN Ekilen araziler, nadas arazi, çimenli yamaç, kuru yamaç Çorak yer, step, tepe ormanı kesilemiş yerler & & Kuru dağ yamaçları, step İRANTURAN Tepe, ekilen araziler, dere kenarları, ıslak otlak, yol kenarları & Çayırlı yamaç, volkanik kaya, otlak AVRUPA SİBİRYA Açık dağ yamaçları ve otlaklar AVRUPA SİBİRYA Otlaklar, yamaç, nadas arazileri, yol kenarı AVRUPA SİBİRYA Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 HABİTAT TÜR ADI Trisetum sibiricum Rupr. Koeleria nitidula Velen. Koeleria cristata (L.) Pers. Deschampsia flexuosa (L.) P. Beauv. Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Calamagrostis stricta (Trimm) Koeler Sarıçam ormanı kenarı AVRUPR SİBİRYA Bozkır, volkanik tepe yanları & Bozkır, açık taşlık yerler, çayırlıklar, yamaçlar AVRUPA SİBİRYA Sarıçam ormanının kuru kenarı, volkanik yamaç AVRUPA SİBİRYA Sulu çayırlar & Islak çayır, kuru otlak, göl yanları & Apera interrupta (L.) P. Beauv. Kumlu toprak tarla AVRUPA 124

125 ENDEMİZM RED DATA FTC. BÖLGE Apera intermedia Hackel Apud Zederbauer Zingeria pisisdica (Boiss.) Tutin SİBİRYA Kuru yamaç, açık yer, ormanlık İRANTURAN Islak, çimenlik çayırlıklar, sarıçam ormanları İRANTURAN Alopecurus arundinaceus Polret Alopecurus myosuroides Hudson var.myosuroides Tilki kuyruğu Tilki kuyruğu Phleum pratense L. Phleum montanum C. Kroch. ssp.montanum Sulu çayırlık, işlenmiş arazi, yol kıyıları AVRUPA SİBİRYA Sulu çayırlık, işlenmiş alan, yol kıyıları AVRUPA Sulu çayır, açık dağ yamaçları, işlenmiş toprak Çimenlik, volkanik yamaçlar SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA & Phleum phleoides (L.) Karsten Kuru otlak tepe eteği AVRUPA SİBİRYA Phleum exaratum Hochst. Ex Griseb. Açık yerler, çm ormanları Ssp.exaratum & Festuca pratensis Hudson Yumak otu Çayırlıklar, korudaki saluk yerler & Festuca arundinacea Schreber ssp.arundinacea Yumak otu Çayır & Festuca valesiaca Schleicher ex Gaudin Yumak otu Step, buğday tarlaları & Festuca elwendiana Markgr.Dannenb. Yumak otu Çayırlar & Festuca karsiana E. Alaexeev Yumak otu Pinus sylves trıs ormanı KARADENİZ Lolium perenne L. Otlaklar, çayırlıklar AVRUPA SİBİRYA Vulpia ciliata Dumort ssp.ciliata Yol kenarı, bozulmuş step & Catapodium rigium (L.) C. E. Hubbard ex Dony ssp.rigidum var. Rigidum Kuru yerler & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT Poa trivialis L. 125 Koruluk, mera, nemli yerler,çayırlık stepler Çam ormanının temiz işlenmiş alanları, dere kenarı Poa pratensis L. Poa angustifolia L. Islak çayırlık, kuru tepe, step Poa bulbosa L. Eromopoa Persica (Trin.) Roshev. Eromopoa songarica (Schrenk) Roshev Catabrosella parviflora (Boiss. Et Buhse) Alexeev ex R. M.ll ssp.calvertii (Boiss.) Alexeev Ex R. Mill Step, kuru çayırlık, kayalık yamaç Volkanik yamaçlar Kayalık yamaç, yaylalar Yol kenarı & & & & İRANTURAN İRANTURAN İRANTURAN

126 Dactylis glomerata L. ssp.glomerat Dactylis glomerata L. ssp. Hispanica (Roth) Nyman Çam ormanı, tepelikler, tarlalar Step, yamaç tepelik tarlalar, yol kenarı AVRUPA SİBİRYA & Tarla, orman kenarı, otlak Melica picta C. Koch AVRUPA SİBİRYA Melica ciliata L.ssp.ciliata Step, nadas arazileri & Glyceria plicata (Fries) Fries Sarıçam orman içi açık çayırlık & Step, taşlık yamaçlar Stipa capillata L. & Stipa holosericea Trin. Step, kuru yerler İRANTURAN Stipa hohenackeriana Trin et Rupr. Var.hohenackeriana Palak Açık step İRANTURAN Stipa lessingiana Trin. Et Rupr. Step, taşlık yamaç & Aristida Adscensionis L. Step & Cynodan dactylon (L.) Pers. Var. Dactylon Domuz ayrığı Kuru yamaç, dere kenarı, step & Cynodan dactylon (L.) Pers. Var. Villosus Regel Domuz ayrığı Brachiaria eruciformis (Sm.) Griseb. Setaria verticillata (L.) P. Beauv var. verticillata Volkanik yamaçlar, step,mera Yabani ot, özellikle gölge, nemli yerlerde Bozulmuş arazi & & & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 F.3.2. Türler ve Populasyonları F. 4. Fauna Bitki listesi içinde türlerin populasyonları belirtilmiştir. F.4.1. Habitat ve Toplulukları 1380 Sayılı Su ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su ürünleri İstihsal Ve Üreme Sahaları: Şu an Arpaçay ilçesi Doğroyol Köyü nde Çıldır Gölü Karagüney Mevkiinde alabalık tesisi mevcuttur. Çıldır Gölünün denetimi ve kiralanması Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğünün tarih ve B.12.0.TUK sayılı yazılarına istinaden Ardahan Tarım İl Müdürlüğüne verilmiştir. Su ürünleri istihsal sahalarının stok tayini yapılmadan kiralama işlemleri yapılamamaktadır yılında çıldır Gölünün stok tayini Bakanlığımız, İl Müdürlüğümüz ve Ardahan İl Müdürlüğü tarafından yapılıp, sonuç kg/yıl olarak tarafımıza bildirilmiştir. Ancak stok tayininin her yıl yenilenmesi gerekmektedir. İlimiz sınırları içerisinde bulunan Çengilli Gölü, Aygır Gölü ve Arpaçay Baraj Gölü nün stok tespitleri 126

127 BERN SÖZ. henüz yapılmamıştır. Arpaçay Baraj Gölü nün stok tespitinin Devlet Su İşleri Müdürlüğü tarafından yapılması gerekmektedir. Aygır Gölü için Bakanlığımız ile yapmış olduğumuz görüşmeler sonucunda Elazığ Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü nden gelen ekibin hazırlamış olduğu stok tespit projesi İl Özel İdare Müdürlüğü ne onaylanmak üzere sunulmuştur. Eğer proje kabul edilirse İlimiz sınırları içerisindeki bir gölümüz daha kiralanabilecek ve kaçak avcılık önlenebilecektir. Habitat ve toplulukları ile Türler ve popülasyonlar listesinde bilgi verilmiştir Sayılı Mera Kanunu: 4342 sayılı Mera Kanunu Uygulamaları 1 Tespit, Tahdit ve Tahsis Çalışmaları: İlimizde 4342 sayılı Mera Kanunu çerçevesinde, tespit tahdit ve tahsis çalışmaları devam etmektedir. İlimizde yapılan hızlandırılmış kadastro çalışmalarıyla birlikte, kadastro çalışma proğramında olan köylerde de Mera Komisyonu Başkanlığınca Mera Kanunu 7. maddesi gereği çalışmalar yapılmaktadır. Kadastro Müdürlükleriyle protokoller yapılmakta tahditleri tamamlanan kadastrosu biten köylerden mera alanlarıyla ilgili bilgiler alınmaktadır. Yıllar itibariyle tespit ve tahdit cetveli: YILLAR KÖY SAYISI TESPİT (ha.) TAHDİT (ha.) ,1 648, ,6 1687, ,8 2234, ,6 7907, ,0 3837, , , Toplam , ,3 Yukarıdaki köyler de dahil 324 Köyümüzde hektar mera alanının kayıtlarına ulaşılmıştır. Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2009 F.4.2. Türler ve Populasyonları Kars ilinde yaban yaşamına ait türler tarım alanlarında, bitki örtüsüne sahip dağlık alanlarda, su kaynaklarının bulunduğu bölgeler kuşlar, memeli hayvanlar, sürüngenler ve amfibili hayvanların yaşama alanlarıdır. Tablo 31: Kars ili yaygın memeli türleri (Kaynak : BTC Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu verileri, 2001) LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT MAMMALIA= MEMELİLER Erinaceus concolor Kirpi Kültür arazileri III (europaeus) Hemiechinus auritus Uzun Kulaklı Kirpi Step alanlar 127

128 BERN SÖZ Sorex caucasicus Kafkas sivriburunlu Karışık ve çam ormanları, III faresi çalılık alanlar Neomys fodiens Sivriburunlu sufaresi Su kenarları III Crocidura leucodon Açık arazi, orman sınırı III Lepus europaeus Kır tavşanı, Yabani Her türlü habitat III tavşan Cricetulus migratorius Yaylalar, kültür arazisi Microtus daghestanicus Dağ çayırları Ellobius fuscocapillus Kültür arazisi, çayır Meriones tristrami Türkiye çölsıçanı Step ve kültür arazisi Spalax leucodon Körfare Mera, tarla,çayır ve yüksek yayla Rattus rattus Ev sıçanı Meskun yer ve dere yakını Allactaga elater Arap tavşanı Step, geniş tarım alanı Allactaga williamsi Yayla ve stepler Canis lupus Kurt Step, yayla II Mustela nivalis Gelincik Çalılık ve açık alanlar III Sus scrofa Yaban domuzu Zengin bitki örtülü alanlar ve orman III Tablo 32: Kars ili Yaygın kuş türleri LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT AVES= KUŞLAR Podiceps cristatus Bahri Göl III Podiceps grisegena Kızıl Boyunlu Göl II Batağan Podiceps nigricollis Kara Boyunlu Göl III Batağan Pelecanus onocrotalus Ak Pelikan Göl II Egretta garzetta Küçük Ak Balıkçıl Göl II Tadorna ferruginea Angıt Göl II Anas platyrhynchos Yeşilbaş Göl II Aythya fuligula Tepeli Pakta Göl III Haliaeetus albicilla Ak Kuyruklu Kartal Göl II Circus aeruginosus Saz Delicesi Göl II Buteo buteo Şahin Göl II Buteo rufinus Kızıl Şahin Ağaçsız düzlükler, bozkır ve II dağlar Buteo lagopus Paçalı Şahin Göl çevresindeki açık arazi II Pandion haliaetus Balık Kartalı Göl II Falco tinnunculus Kerkenez Göl çevresindeki kayalıklar II Falco subbuteo Delice Doğan Tek tük ağaçlar bulunan açık II arazi Falco peregrinus Gökdoğan Kayalık dağlar, göl kıyısındaki II kayalıklar Alectoris chukar Kınalı keklik Taşlı ve otlu dağlar III Fulica atra Sakarmeke Göl III 128

129 BERN SÖZ. Grus grus Turna Göl II Larus ridibundus Karabaş Martı Göl III Larus fuscus Kara Sırtlı Martı Göl Larus armanicus Van Gölü martısı Göl III Columba livia Kaya Güvercini Tarımsal alanlar,kayalıklar III Ptyonoprogne rupetris Kaya Kırlangıcı Dik Kayalıklar II Hirundo rustica Kır Kırlangıcı İnsan yerleşimleri II Pica pica Saksağan Tek tük ağaç ve çalılar olan açık arazi, yerleşim yerleri Pyrrhocorax Kızıl gagalı Yüksek dağlarda kayalık arazi II pyrrhocorax dağkargası Corvus frugilegus Ekin Kargası Açık tarımsal arzi Corvus corone Leş Kargası Tarım alanları, insan yerleşimleri Corvus corax Kuzgun Açık arazi, dağlar III Passer domesticus Serçe İnsan yerleşimleri Tablo 33: Kars ili Yaygın Amfibia ve Sürüngenler Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT REPTILIA= SÜRÜNGENLER Agama caucasica Kafkas keleri Kayalıklar ve taş duvarlar III Lacerta agilis Kars kertenkelesi Bol bitkili çayırlık ormanlık II kısımlar Lacerta armaniaca Ormanlık veya açık arazide III kayalık ve taşlıklar Lacerta parva Cüce kertenkele Taşlık, topraklı ve az bitkili II stepler Lacerta raddei Az bitkili taşlık ve kayalıklar III Lacerta trilineata İri yeşil Sık çamlıklar ve dere kenarları II kertenkele Lacerta uzelli Seyrek bitkili taşlık ve kayalıklar III Lacerta valentini Kayalık ve iri taşlık kısımlar III Eryx jaculus Mahmuzlu yılan Az bitkili taşlıklar III Coluber ravergieri Kocabaş yılan Az bitkili taşlık kısımlar III Coluber schmidti Kırmızı yılan Dere kenarları, taşlık yamaçlar III Elaphe quatuorlineata Sarı yılan Çalılık taşlı kısımlar II Malpolon monspessulana Çukurbaşlı yılan Az bitkili taşlık kuru yerler III Vipera lebetina Koca engerek Düz ova, ormansız ve taşlık II yamaçlar Vipera raddei Ağrı engereği Az bitkili taşlık ve kayalıklar III Vipera ursinii Küçük engerek Az bitkili iri taşlık ve kayalıklar II Vipera wagneri Vagner engereği Seyrek bitkili taşlık ve kayalık yamaçlar II 129 Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001

130 F.4.3. Hayvan Yaşama Hakları F Evcil Hayvanlar F Sahipli Hayvanlar İl düzeyindeki sahipli hayvanların sayıları hakkında sağlıklı bir bilgi olmamış olup, Kars İlinin merkezinde her evde bulunmamasına rağmen Kars merkeze ve ilçelerine bağlı bütün köylerinde hemen hemen her evde sahipli hayvan ( Kedi, Köpek) bulunmaktadır. Bu hayvanların korunması için hayvan sahipleri her türlü tedbirlerini almaktadırlar. F Sahipsiz Hayvanlar Özelilikle kırsal kesimde ve ilçelerde sayıları kontrolsüz şekilde artan sahipsiz, başıboş köpekler İl merkezine getirilerek terk edilmektedir. Genellikle çöplerden beslenmeye çalışan bu hayvanların açlık çektiği ve aşırı soğuklardan etkilendiği hatta öldükleri gözlenmektedir. Ayrıca park, bahçe v.b. boş alanları sahiplenen bu hayvanlar savunma iç güdüsü ile saldırganlaşmakta insan sağlığı ve güvenliği açısından tehlike oluşturmaktadır. Sorunun çözümü amacıyla İlde tarih ve 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kurulu oluşturmuştur. Kurul 2004 aralık ayı toplantısında aldığı karar doğrultusunda sahipsiz hayvanlarla ilgili olarak; hayvan barınağı kurulamsı, aşılama, kısırlantırma, sahiplendirme çalışmaları planmaktadır. F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar Kars ilinde nesli tehlike altında olan ve olması muhtemel evcil ve yaban hayvanları ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F Hayvan Hakları İhlalleri İl genelinde bu konu hakkında çalışma yapılmamıştır. F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği Mahalli Çevre Kurulu Hayvanları koruma Kurulu çalışmaları kapsamında bir araya gelen Belediye ve ilgili İl Müdürlükleri alınan kararlar doğrultusunda iş birliği içerisinde sorunların tespiti ve çözümü çalışmaları alanlarında çalışmalar yürütülmektedir. F.5 HASSAS YÖRELER: F.5.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nda tanımlanan şekliyle Milli Park; bilimsel ve estetik bakımdan, ulusal ve uluslararsı ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parçalarını ifade eder. Bu kapsamda İlimizde Sarıkamış Allahüekber Dağları Milli Parkı 19 Ekim 2004 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile resmen ilan edildi. Yaklaşık hektarlık bir alanı 130

131 kaplayan 34. Milli Parkımızla birlikte tüm Türkiye deki Milli Park alanları hektar dır. Söz konusu Milli Parkı da kapsayan ve WWF gibi uluslararası doğa koruma kuruluşları tarafından dünyanın en önemli biyolojik çeşitlilik merkezlerinden biri olarak kabul edilen Kafkasya Ekolojik Bölgesi nde doğanın korunması yönünde atılan her adım, WWFTürkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) tarafından takdirle karşılanmaktadır. Bunu takiben, Önemli Kuş Alanı ve Önemli Bitki Alanı olan Ağrı Dağı nın Milli Park ilan edilecek olması, WWFTürkiye nin Kafkasya Ekolojik Bölgesi nde bir korunan alanlar ağı oluşturulması çabalarına büyük katkı sağlayacaktır. Tabiat Parkları : Kars ilinde tabiat parkı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır. Tabiat Anıtı : Kars ilinde tabiat anıtı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır. F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları KarsSarıkamışKağızman Yaban Hayatı Koruma Sahası : ErzurumSarıkamışKars yolundan Karakurt Nahiyesinden ayrılarak Kağızman TuzlucaIğdır ve İran karayolları üzerinde Kuloğlu Köyü içerisinden akan ve Aras Nehrine karışan Kapul dere, Demirkapı dere, Gobud dere, Gavalık dere, Bulanıksuyu dere havzasını içine alan, Kuzeyi; Aras Nehri ve ErzurumKağızman karayolu, Batısı; Aras Nehrinden başlayarak Dokta köprüsünden mağdur dereyi takiben Han tepesi, 2512 rakımlı tepe, Heytekomları, 2614 rakımlı tepe, Kuru sırtı takiben 2702 rakımlı tepeye, Güneyi; bu tepeyi takiben Boz tepe, takiben Şah yolu, Kuş Göllerini takiben 2746 rakımlı tepe, 2637 rakımlı tepe ve onu takiben kuzeydoğuya uzanan sırtlardan Nişangah tepesini, güneydoğu sırtındaki Kuş gölleri, Pınarbaşı üzerindeki tepeleri takiben 2850 rakımlı tepe, Keseci tepeden kapu dağına, Doğusu; Kapu dağı ve oradan kuzey istikametinde Batur dağına, oradan Mamakan tepeye, oradan da 2646 rakımlı, 2570 rakımlı tepeleri takiben Altıngeldiği Mahallesi bitişiğinde Todanın dere, Bulanıksuyu dereye ulaşarak dere vadisi boyunca Aras nehrine ulaşan sınırlar arasında kalan saha. KarsKuyucuk Gölü Yaban Hayatı Koruma Sahası : İlimiz Sınırları içinde, Arpaçay İlçesi Kuyucuk Köyü mülki hudutlarında bulunan, Kuyucuk Gölü, Orman Bakanlığı Milli Parklar ve AvYaban Hayatı Genel Müdürlüğünce tefrik edilmiş, 245 Ha. büyüklüğünde bir sulak alandır. Statüsü Yaban Hayatı Koruma sahasıdır tarihinde Türkiye nin 13. Ramsar alanı olarak belirlenmiştir. Doğusu; Gölün güneydoğusundan başlayarak kuzeydoğusuna kadar Karakuzu dağı, Batısı; Kuyucak Köyü ile Gölçayı Mevkii, Kuzeyi; Taşkesen, Hamamlı ile Küçük Alamet tepesi, Güneyi; Küllükler Mevkii, Koyunöldüren ve Başgedikler tren istasyon sahası. 131

132 Resim:15 Kuyucuk Gölü Kaynak: Kars İl Yıllığı 2003 F Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamında Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun İle 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar olarak; Kafakaslardan Anadoluya giriş kapısı olan KARS bölgenin en önemli yerleşim merkezlerinden birisidir. Kars şehri binlerce yıldır devam eden kültürü simgeleyen Arkeolojik merkezdir. Şehir merkezindeki Kars Kalesi ve Kaleiçi Mahallesi ile Sukapı Mahallesinin bir bölümü ve Dereiçi mevki Selçuklu ve Osmanlı dönemi yapılarının bulunduğu Arkeolojik sit alanıdır. Kars Kalesi 1. Derece Arkeolojik sit alanı olup, Kaleiçi mahallesi 2.Derece Arkeolojik sit alanıdır. Şehrin şimdiki Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet ve İstasyon mahallelerindeki Batlık mimari tarzında yapılan 2003 adet taşınmaz bulunduğu alan ise Kentsel sit alanıdır. Erzurum Koruma Kurulunun tarih ve 1307 sayılı kararı ile Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet Mahallesi ve İstasyon Mahallesinin bir kısmı Kentsel sit alanı olarak ilan edilmiştir. F Kentsel Sit Tablo 34: Sit Alanları Ve Tescilli Taşınmazlar Bulunduğu Yer Adet Kars Şehir Merkezi 203 Ani Örenyeri 22 Akyaka İlçesi 2 132

133 Digor İlçesi 5 Kağızman İlçesi 5 Sarıkamış İlçesi 38 Susuz İlçesi 6 TOPLAM 281 Kars ilinde bulunan kentsel sit alanları: A)KARS MERKEZ KALEİÇİ MAHALLESİ 1 Kars Kalesi 2 Havariler Kilisesi 3 Taş Köprü 4 Ulu Cami 5 Büyük Abdiağa Camii 6 Küçük Abdiağa Camii 7 Cuma Hamamı 8 Topçu Hamamı 9 Muradiye Hamamı 10 Beylerbeyi Sarayı 11 Aliağa Camii 12 Kilise Kalıntısı 13 Hacıseyfi Camii 14 Sur Kalıntısı Kaynak : Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü verileri

134 Kaynak: Kars Valiliği Resim 16: Kars Kalesi KARS İLİ MERKEZ VE İLÇELERDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR: SIRA NO: ADI 1 Nurettin AYYILMAZ a ait ev 2 Turgut DAŞDELEN e ait ev 3 Kemal AKBULUT a ait ev 4 Yahya TEKELLİ ye ait ev 5 İsmail BEYRİBEY e ait ev 6 Eski Ticaret Borsası 7 Nesip YILDIZ a ait ev 8 Nurettin KARAHANCIYA ait ev 9 İsmail KURAL a ait ev 10 Abbas GÜZEL e ait ev 11 Abdullah TAŞDEMİR e ait ev 12 Yaşar DEMİRAL a ait ev 13 Murat AKSU ya ait ev 14 Beşir KARAHAN a ait ev 15 Ağa ÇALIŞKAN a ait ev 16 İsmail GÜZELDEREN e ait ev 17 Ordu Evi 18 Belediye Binası 19 rettin DAĞHAN a ait ev 20 Mustafa TOPÇUOĞLU na ait ev 134

135 21 Dursun EKER e ait ev 22 İsmet OKUMUŞ a ait ev 23 Defterdarlık BİNASI 24 Eski Adliye Binası 25 İsmet Paşa İlkokulu 26 Adliye Binası 27 Beden Terbiyesi Binası 28 Polis Evi 29 Gazi Kars İlköğretim Okulu 30 Vali Konağı 31 Ticaret Odası Binası 32 Kütüphane Binası 33 Fevzi Paşa İlköğretim Okulu 34 Öğretmen Evi 35 Cuma Hamamı 36 Mazlumağa Hamamı 37 İlbeyioğlu Hamamı 38 Vaizoğlu Camii 39 Evliya Camii 40 Beşik Camii 41 Aliağa Camii 42 Yusuf Paşa Camii 43 Hacı Seyfi Camii 44 Büyük Abdiağa Camii 45 Laçin Bey Camii 46 Hasanı Harakani Türbesi 47 Ulu Camii 48 Celal Baba Türbesi 49 Kümbet Camii 50 Zirai Donatım Kurumu Binası 51 Kars Kalesi 52 Gümrük Binası 53 Anadolu Lisesi 54 Emniyet Müdürlüğü Binası 55 Beylerbeyi Sarayı 56 Paşa Konağı 57 Taş Köprü 58 Eski Hastane Binası 59 Gazi Ahmet Muhtar Paşa Konağı 60 Fethiye Camii 61 Dereiçi Köprü 62 Dereiçi Dekanlık Binası 63 Dereiçi Lojman Binası 64 Dereiçi Cephanelik Binası 65 Dereiçi Hamam 66 Kanlı Tabya 67 Karadağ Tabya 68 Çakmak Kışla Binaları ( 11 Adet ) AKYAKA İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1 Gar Binası 2 Oğuzlar Kilisesi 135

136 DİGOR İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1 Küçük Kozluca Kilisesi 2 Büyük Kozluca Kilisesi 3 Muren Kilisesi 4 Mağazbert Kilisesi 5 Kilittaşı Kilisesi KAĞIZMAN İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1 Keçivan Kalesi 2 Camuşlu Kaya Resimleri 3 Kağızman Feyzullah Camii 4 Çengilli Kilisesi SARIKAMIŞ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1 Yanık Sinema 2 İnkaya Köyü Kümbeti 3 İnkaya Kalesi 4 Eski Ortaokul Binası 5 Bölük Binası 6 Av Köşkü 7 Aydın Lojmanı 8 Güven Lojmanı 9 Aşkın Lojmanı 10 Yüksek Lojmanı 11 Uğurlu Lojmanı 12 Potuk Lojmanı 13 Unal Lojmanı 14 Erenler Lojmanı 15 Engin Lojmanı 16 Olgun Lojmanı 17 Yılmaz Lojmanı 18 Deniz Lojmanı 19 Kaya Lojmanı 20 Murat Lojmanı 21 Ceylan Lojmanı 22 Menekşe Lojmanı 23 Sincap Lojmanı 24 Eski İstasyon Binası 25 İpek Lojmanı 26 Tufan Lojmanı 27 Ünlü Lojmanı 28 Gül Lojmanı 29 Papatya Lojmanı 30 Özcan Lojmanı 31 Saffet Lojmanı 32 Oğuz Lojmanı 33 Şafak Lojmanı 34 Çetin Lojmanı 35 Yelgün Lojmanı SUSUZ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 136

137 1 Anadolu Öğretmen Lisesi Yıl İlköğretim Okulu 3 İlçe Halk Kütüphane Binası Kaynak: Kars İl Yıllığı 2003 F Tarihi Sit: İlimizde önemli Tarihi Yerlerin Geçtiği Alanların tamamlanmamıştır. tescil envanter çalışması F Arkeolojik Sit : Kars ilinde bulunan arkeolojik sit alanı ve ören yerleri aşağıda verilmiştir; A ) Anı Ören Yeri : Kars İli Merkezine 42 km uzaklıkta bulunan Anı ören yeri bir Orta Çağ Ticaret şehridir. Anı ören yerinde bulunan yapılar aşağıda belirtilmiştir. 1 Selçuklu Hamamı 2 Kervansaray 3 EbulMenucehr Camii 4 Kaya Kilisesi 5 Köprü 6 Gagik Kilisesi 7 Selçuklu Sarayı 8 Büyük Katedral 9 Yapı Kalıntıları 10 Kilise Kalıntısı 11 Genç Kızlar Kilisesi 12 Resimli Kilise 13 Rahibeler Manastırı 14 Büyük Hamam 15 Kecel Kilisesi 16 Yapı Kalıntısı 137

138 Kaynak: Kars Valiliği Resim 17:Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı 138

139 Kaynak: Kars Valiliği Resim 18: Anı Güneydoğu Surları 139

140 Resim 19: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi Kaynak: Kars Valiliği 140

141 Resim 20 : Ebu Menucehr Camii Kaynak: Kars Valiliği 141

142 Resim:21 Fethiye Camii Kaynak: Kars Valiliği 142

143 B ) Koşevenk Ören Yeri : Kars ilinde bulunan ören yeri, Ani ören yerine 5 km uzaklıkta yer almaktadır. F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 1380 sayılı Su ürünleri Kanunu ve bu Kanunun bazı maddelerini tadil eden 3288 Sayılı Yönetmelik uyarınca su kaynaklarımızı, aşırı ve zararlı avcılıkla tahrip etmeden, verimli şekilde işletmek, ekonomik değere sahip olan su ürünlerimizi korumak ve stoklarımızı geliştirmek için su ürünleri koruma kontrol hizmetleri yürütülmektedir. Denizlerde ve iç sularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen Av dönemine ait 35/1 Numaraları Sirküleri e göre; 1Arpaçay Baraj Gölü nde 15 Mayıs31Temmuz tarihleri arasında; sazangillerin avlanması yasaktır; 2Çıldır Göl nde 1 Haziran15 Ağustos, Çengelli Gölü nde 15 Haziran15 Ağustos tarihleri arasında her türlü su ürünleri avcılığı yasaktır. 3Bütün iç sularda 1 Mayıs31 Temmuz tarihleri arasında kalabalıkların avlanması yasaktır. Avcılığın serbet olduğu dönemde ise karabalığın 35 cm den yılan balığının 50 cm den yılan balığının 50 cm den büyükleri avlanabilir. 4Bütün iç sularda 24 Aralık15 Haziran tarihleri arasında kerevitlerin avlanması, nakli, pazarlanması, ihracatı ve işlenmesi yasaktır. 5Tüm iç sularda 15 Aralık30 Nisan tarihleri arasında turna avcılığı yasaktır. 6 Tüm iç sularda 15 Mart30 Nisan tarihleri arasında her türlü istihsal vasıtasıyla sudaki avcılığı yasaktır. İlimiz sınırları içerisinde bulunan çengili Gölü, Aygır Gölü ve Arpaçay Baraj Gölü nün stok tespitleri henüz yapılmamıştır. Arpaçay Gölü nün stok tespitleri henüz yapılmamıştır. Arpaçay Baraj Gölü nün stok tespiti Devlet Su İşleri Müdürlüğü tarafından yapılması gerekmektedir. F Su Koruma Alanları F Mutlak Koruma Alanı: Mutlak Koruma alanı, içme ve kullanma suyu temin edilen ve edilecek olan suni ve tabii göller etrafında en yüksek su seviyesinde su ile karanın meydana getirdiği çizgiden itibaren yatay 300 m. genişliğinde kara alanıdır. Bahis konusu alanın havza sınırını aşması halinde mutlak koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, mutlak koruma alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Kısa Mesafeli Koruma Alanı: Kısa mesafeli koruma alanı, mutlak koruma alanı üst sınırından itibaren yatay 700 m genişliğindeki kara alanıdır. Bahis konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını aşması halinde kısa mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde kısa mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Orta Mesafeli Koruma Alanı: Orta mesafeli koruma alanı, kısa mesefali koruma alnını üst sınırında itibaren yatay 1000 m genişliğindeki kara alnıdır. Bahis konusu alan su toplama hanzası sınırını aşması 143

144 halinde orta mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, orta mesafeli koruma alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Uzun Mesafeli Koruma Alanı: Uzun mesafeli koruma alanı, orta mesafeli koruma alanının üst sınırından başlamak üzere su toplama havzasının sonuna kadar uzanan bütün kara alanıdır. İlde, uzun mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Hava Kalitesinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde Belirlenen Hassas Kirlenme Bölgeleri: Kars ili hava kirliliği bakımıdan 2. decede iller arasındadır. İlimizde hava kirliliği ölçümleri 6 sabit istasyonda yapılmaktadır. İlimizde kışın Isınmadan Kaynaklı Hava kirliliği görülmektedir. İlde hassas kirlenme bölgelerinin tespiti ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. F Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar. Kars İlinde Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar bulunmamaktadır. F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar Kars ili Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar bölgesi dışındadır. F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler Bölüm B.2.1 de Orman lar başlığı altında incelenmiştir. F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar Kars ili Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar bölgesi dışındadır. F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar Kars ili Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar bölgesi dışındadır. F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar : Kars ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı ha dır. Bu alanın alt bölgelere göre dağılımı grafikte verilmiştir. Mera alanı ha, çayır alanı ise hektardır. B.2.2 Çayır ve Meralar başlığı altında bilgi verilmiştir. F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar Kars İlinde Sulak alan olrak Çalı Gölü ve Kuyucuk Gölü bulunmaktadır. 144

145 Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları (ÖKA) No: 89 Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesi Şekil 12 : Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları Haritası ÖKA No: 89 İl (ler): Kars İlçe (ler): Apaçay Yüzölçümü: 219 ha Koordinatlar: K D Rakım: 1627 m Genel Bilgi KarsAkyaka platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlısu gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 metredir. Sucul bitki örtüsü seyrek olup, küçük Potemogeton toplulukları ile sınırlıdır. Yüzey bitki örtüsü de seyrektir. Ancak,daha korunaklı küçük koyularda sazlıklar (Phragmites australis)bulunur. Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır. KarsAkyaka karayolu gölün kuzeyini böler. Gölün ortasından geçecek ikinci bir yol inşaatı Orman Bakanlığı nın girişimleri sonucu durdurulmuştur. Kars Kuyucuk Gölü nün Ramsar statüsü, 2 Nisan 2009'da Türkiye Sulak Alan Komisyonu tarafından kabul edilip, 20 Haziran 2009'da Ramsar sınırları ile beraber Resmi Gazete'de yayınlanmıştı. Kuşlar: ÖKA türleri: alanda üreyen en önemli tür dikkuyruktur (2 çift). Ek bilgi: Gölde üreyen diğer önemli türler arasında kızıl boyunlu batağan (20 çift), kara boyunlu batağan (330 çift), boz ördek ( 5 çift), sakarmeke (yüzlerce çift) ve uzunbacak sayılabilir. 145

146 Koruma ve Sorunlar Alan 1990 yılında 219 hektar yüzölçümü olan bir Yaban Hayatı Koruma Sahası ilan edilmiştir yılına ait bir raporda, Devlet Su İşleri gölün kurutularak alanın tarıma açılmasını önermektedir. Ancak, göl bugün DSİ nin herhangi bir kurutma ya da sulama projesinin parçası değildir. Buna karşın, gölün yakınlarında binlerce hektar tarım alanı, Kars Çayı üzerinde inşa edilecek Kars Barajı ndan alınacak Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesi Resim 22: Kuyucuk Gölü Çalı GölüÖnemli Kuş Alanları (ÖKA) No: 90 Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesi ÖKA No: 90 İl(ler):Kars İlçe(ler):KarsMerkez Yüzölçümü:25ha Koordinatlar:4031 K4316 D Şekil 13: Çalı Gölü Önemli Kuş Alanları Haritası 146

147 Rakım:2325m Genel Bilgi: Kars ın 20 km doğusunda, KarsDigor karayolunun kenarında, üzerinde hayvan otlatılan step çayırlıklarıyla kaplı yüksek bir platoda yer alan küçük bir göldür. Yol gölü ikiye böler. Güneyde kalan bölüm, 15 hektarlık zengin sualtı bitkileri (özellikle Potamogeton) ve su yüzeyinde bir mozaik oluşturan saz yatakları olan bir tatlısu gölüdür. Yolun kuzeyinde kalan yaklaşık 10 hektarlık alan ise, büyük ölçüde mevsimsel özellik taşıyan bataklık ve ıslak çayırlardan oluşur. Göl kıyısında küçük bir köy vardır. Kuşlar: ÖKA türleri: Alan üreyen 10 çift dikkuyrukla ÖKA statüsükazanır. Ek bilgi: Alanda üreyen diğer önemli kuşlar arasında kara boyunlu batağan (75 çift), boz ördek (5 çift), çamurcun (5 çift), yeşilbaş (10 çift), elmabaş patka (10 çift), tepeki patka (20 çift), sakarmeke (30 çift), turna ( 1 çift) ve karabaş martı (400 çift) sayılabilir. Koruma ve Sorunlar Alanın koruma statüsü yoktur. Kars kentinin içme suyu göl yakınlarındaki bir kuyudan sağlanmaktadır. Ancak, bunun göle bir etkisinin olmadığı sanılmaktadır. Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesi Resim 23: Çalı Gölü F.5.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar: Kars İlinde bu statüde harhangi bir alan bulunmamaktadır. 147

148 F Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları Kars İlininde Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları bulunmamaktdır. F Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F bölüm başlığı altında konu ile ilgili bilgi verilmiştir. F RAMSAR Sözleşmesi Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar Kars Kuyucuk Gölü nün Ramsar statüsü, 2 Nisan 2009'da Türkiye Sulak Alan Komisyonu tarafından kabul edilip, 20 Haziran 2009'da Ramsar sınırları ile beraber Resmi Gazete'de yayınlanmıştır. F bölüm başlığı altında konu ile ilgili bilgi verilmiştir. F.5.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar Kars İlinin Çevre Düzeni Planı İle ilgili bu güne kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. F Tarım Alanları Bölüm H1 tarımsal yapı başlığı altında kou ile ilgili bilgi verilmiştir. F Mesire Yerleri Kars İlinde mesire yeri olarak Sarıkamış soğuksu mevkkinde 8 hektar büyüklüğündeki alan B tipi günübirlik kullanım alanı olarak 1990 yılında tescil edilmiştir. 148

149 Mesire yerinin kapasitesi kişi kanaklayabilir.sahada spor kompleksi, kır gazinosu, yağmur barınağı, büfe giriş kontrol ünitesi çocuk oyun alanı bulunduran rekraasyon alanı olarak kullanılmaktadır. (F) FLORAFAUNA ve HASSAS YÖRELER KAYNAKLAR: Kars İli Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü,2002 Doğalgaz Boru Hatıt ÇED raporu,2001. İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web Sitesi,

150 (G ) TURİZM G.1 Yörenin Turistik Değerleri G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri G Konum : Kars İli 2000 yıllık tarihi geçmişi ile doğal değerleri ve kültürel yapısıyla zengin bir potansiyele sahiptir. İlimizde bulunan turistik kaynaklar; Merkez, Sarıkamış, Kağızman, Akyaka ve Susuz İlçelerinde bulunmaktadır. G Fiziki Özellikleri : İlimizde sanayi yatırımlarının az olması, nüfus yoğunluğunun düşük ve ekonomik imkanları sınırlı olması, temiz bir çevreye ve doğa yapısına sahip olunmasına neden olmuştur. İlin doğal değerleri oldukça az tahrip olmuştur. İlimiz şifalı sular bakımından da zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. İlimizde de irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. G.1.2 Kültürel Değer : Kars ta Kültürün Tarihi ve Sosyal Gelişimi : Kars yöresinin kültür tarihi Alt Paleolitik Döneme değin uzanmaktadır. Coğrafi konum, burada çok değişik halkların yan yana yaşamaları sonucu doğurmuştur. Bu da özgün bir kültürel yapının oluşumuna yol açmıştır. Türklerden Önce : Kılıç KÖKTEN tarafından yürütülen çalışmalar yörede ilk yerleşmenin Alt Paleolitik Dönemde başladığını göstermiştir. Buluntular Orta ve Üst Paleolitik dönemlerde de yerleşimin sürdüğünü ortaya koymaktadır. Aladağ ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya da insan ve hayvan figürleri görülmektedir. Hayvan figürleri içinde dağ keçileri, geyikler ve eşekler büyük yer tutmaktadır. Üst Paleolitik Döneme ait cisimler, o dönemde doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu göstermektedir. Aras Vadisinde elde edilen mikrolitler yörede Mezolitik Dönem yerleşmesini göstermektedir. Akçakale Adasındaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri ise Neolitik Döneme aittir. Yöredeki yerleşme, Kakolitik dönemde ve İlk Tunç Çağında da sürmüştür. Kars yöresindeki Diauekhini, Abilihanikhi, Eriakhini, Ukhimeani, Etiuni adlı küçük beylikler M.Ö. IX. Yüzyıl sonlarında Urartu egemenliğini tanıdılar. Urartu Kralı Menua nın Yazılıtaş taki yazıtında Diauekhini ülkesini aldığı, başkenti Şaşuluni de bir Ekalu (saray) yaptırdığı belirtilmektedir. Menua dan başlayarak Urartu krallarının yazıtlarında rastlanan kent adları, yörede Urartular gelmeden önce yerleşik yaşama geçildiğini göstermektedir. Urartu dilinde buru denilen bu beylikler, daha çok hayvancılıkla uğraşıyor ve yıllık vergilerini hayvan olarak ödüyorlardı. Urartu yazıtlarından, M.Ö. IX, yüzyıldan başlayarak Aras boyunda da Urartu tanrısı Heldi ye tapınıldığı anlaşılmaktadır. Kimmerler in arkasından M.Ö. 680 de Aras boylarında görülen İskitler in kimi boyları yöreye yerleştiler. Atlıgöçebe İskitler, Aras boylarındaki yerli küçük beylikleri ortadan kaldırıp, yerleşik yaşama son verdiler. M.Ö de yöreden geçen Ksenephor Khalipler, Taoklar ve Phasianlar adlı ilkel yaşam süren kavimlerden söz etmektedir. M.Ö. 200 lerde kurulan Araks Krallığı idari ve sosyal yapısıyla Pers geleneğini sürdürmüştür. Küçük coğrafi alanlarda boylar, Araks (aras) Krallığına bağlı beylerin egemenliğinde kendi gelenek göreneklerine göre yaşıyorlardı. 150

151 Krallık dış görünüşüyle Helenistlik devletlere benziyordu. Resmi dil Yunanca ydı. Kral I. Tigran dan Erota ya değin Araks Krallıkları Helenistik biçimli bastırdıkları paraların üstüne adlarını yunanca yazdırmışlardır. Araks Krallığının Kars ı da kapsayan Urartu bölgesinde toplumsal yaşam, göçebe kültürüne dayanıyordu. Araks Krallığı M.Ö. 66 da Roma İmparatorluğu na bağlı yasal krallık durumuna geldi. Şekil 14: Kars Şehir Plan Kaynak: Kars Valiliği 151

152 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 15: Kars Turizm Haritası Aras bölgesi Romalılarla Partlar arasında bir çok kez el değiştirdikten sora, Partların Arsaklı kolu yöreye egemen oldu. Bu dönemde yörenin kültür tarihini uzun yıllar etkileyecek, Hıristiyanlık olgusu ortaya çıktı. II. Tridat, Hıristiyanlığı resmen din olarak tanıdı. Tapınaklar ve putevleri yıkıldı, yerlerine kiliseler, manastırlar yaptırıldı. Baş rahip Krikor Lusavoriç Kafkaslardan Mardin e Karadeniz den Hazar Denizi ne dek Hıristiyanlığı yaymaya başladı. 310 larda tüm Arsaklılar Hıristiyan olmuştu. Arsaklı yönetimi sırasında Turan kökenli Kamsarakanlı ve Mamıkonlu oymakları yöreye yenleşti. 429 da buralara egemen olan Sasanilerle Hıristiyanlar arasında sürekli çatışmalara sahne oldu. 607 de toplanan Divin Konsili nde İsa da tanrı ve insan özellik gösteren ve adını Krikor Lusavoriç ten alan Gregoryenlik mezhebi ortaya çıktı ve Kars yöresi halkı Gregoryen oldu. VII. yüzyıl ortalarında Müslüman Araplar, Doğu Anadolu da, yeni bir siyasal güç olarak ortaya çıktı.ancak yöre halkının inanışı Selçukluların gelişine değin değişmedi. 772 de Araplar yörenin yönetimini Bagdatlılar a verdiler. Bagratlılar, Erasgavark, Bagaran kentlerini merkez edindiler.bagratlılar Döneminde Anı büyük bir ticaret ve kültür merkezi olarak gelişti, artan nüfusun bulunmasını sağlamak için Anı kentinin surları yeniden yaptırıldı. Daha sonraki yıllarda Gürcü Bagratlılar ın da yönetiminde kalan Anı, Ermeni ve Gürcü mimarilerinin ilginç ürünlerini barındırmaktadır. Bu mimari özellikleri kavramak ancak meydana geldikleri ortamın kültürel niteliklerini ortaya koymakla mümkün olabilir. Kafkasya hiçbir zaman Ortadoğu ya hakim olan büyük uygarlıkların etkisine tam olarak girmemiş bir bölgedir. Buradaki etnik kaynaşmaların tortuları, izole gruplar halinde yaşarlardı. Bunların kültürleri, çevrelerinde gelişen ve o sırada siyasi etkisi altında kaldıkları büyük merkezlerin kültürünün özel bir yorumudur. Yöre halkı Suriye den gelen misyonerlerin etkisiyle erken dönemde 152

153 Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Daha önceki kültürler ise Pers, Sasani ve Roma izlerini taşır. Müslümanların bu bölgeye hakim olmasından sonra da özellikle İslam kültürünün etkisi altında kalmışlardır. Bağımsızlıkları ve ekonomik güçleri sınırlı olan bu küçük Kafkasya toplumları, çevrelerindeki uygarlıkları yerli geleneklerle karıştırarak bölgesel Hıristiyan sanatını meydana getirmişlerdir. Özellikle Ermeni mimarisi ilginç bir Ortaçağ ürünü olup, teknik açıdan ileri bir taş mimarisidir. KarsBagratlı Kralı GapigAbbas ı ve ailesini İslam giysileriyle betimleyen bir minyatür, Müslümanların gelmesi sonrasında bölgedeki İslam etkisini göstermesi açısından ilgi çekicidir. Türklerden Sonra: Türkler XI. yüzyılın ortalarında yeni bir kültür öğesi olarak yörede görüntüler. Selçuklu sultanı Alparslan 1064 te Anı ve Kars ı ele geçirdi ve yöredeki Türk egemenliği, kısa süreli kesintiler günümüze değin sürdü. Alparslan, Anı yı ele geçirdikten sonra buradaki Büyük Katedrali Fethiye adıyla camiye çevirdi. Kentin yönetimini Şeddadlı Menuçehr, kentte imar faaliyetlerine girişti ve Anı yeniden canlanmaya, nüfusu kalabalıklaşmaya, fetih sonrası kentten ayrılan Hıristiyanlar da geri dönmeye başladı. Kaynak: Kars Valiliği Resim 24: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri ( Anı) XIII. yüzyıldaki Moğol istilası toplumsal yaşamı altüst etti. Müslümanlığın Şiilik mezhebini benimseyen İlhanlılar, yöre Hıristiyanlarına Müslümanlığı benimsetmek için zor kullandılar. XV. Yüzyılın ikinci yarısından sonra sürekli çatışmalar ve özellikle Akkoyunlu savaşları, kentlerin boşalmasına neden oldu. Halk çadıra çıkıp sık sık değişen efendilerin baskısından kurtulma yolunu seçti. Kentler, birer yıkıntı durumuna geldi. Ancak büyük sürüler besleyen Türkmenler, otlaklarda ve kışlaklarda kalabalıktılar. Şah İsmail, Safevi Devleti ni kurunca Kars yöresindeki göçebe Türkmenler, Safevilere 153

154 bağlandılar. Osmanlı yönetiminde Kars yöresi daha çok Askerlik açısından önem kazandı. Osmanlı Devleti nin doğuda girdiği savaşlar en çok bu yöredeki yaşamı etkiledi. Dolayısıyla kültürel yaşamda önemli sıçramalar ve gelişmeler görülmedi. Kent XVII. yüzyıl ortalarından XIX. Yüzyıla değin görece barış içinde yaşadı ve gelişti te Kars tan geçen Fransız gezgin Tavernier kentin büyük yiyecekiçeceğin bol, ancak nüfusun az olduğunu söylemektedir. XX. Yüzyıla Girerken : Resim 25: Bir Kars Gravürü (Leipzig, 1882) 154 Kaynak: Kars Valiliği Sınır kenti olması nedeniyle Kars XIX. Yüzyıl boyunca saldırı ve işgallere sahne oldu. 1807, 1828 ve 1855 de Rusların saldırılarına maruz kalan Kars, 1856 Paris Antlaşmasıyla Türkiye ye bırakıldı (93 Harbi) OsmanlıRus Savaşı ndan sonra, kent 40 yıl süreyle Rus işgalinde kaldı. Sürekli saldırılar ekonomik ve kültürel gelişmeyi olumsuz yönde etkiledi. Osmanlı Devleti nin Tanzimat la başlattığı çağdaşlaşma girişimi Kars ta etkisini pek az duyurdu işgalinden sonra Kars demiryoluyla Kafkas ulaşım ağına bağlandı. Kafkasya daki gelişmelere bağlı olarak tarımda Pazar için üretime geçilmesi, hayvancılık ve tarım teknolojisinde kimi değişikliklere yol açtı. Yaygın olarak ağır pulluk ve at kullanılmaya başlandı. Kars ta sütçülük bu dönemde gelişmiştir. Pazar ilişkileri, tarımsal teknolojideki değişiklikler, konuşulan Türkçe ye Rusça ya da Rusça dan bozma yeni sözcüklerin girmesine de yol açtı. ( Maşinmakine, kartoppatates, saldatasker, çaynikçaydanlık, rubaşkagömlek, akuşkapencere, ışkafdolap vb.) İşgal süresinde Rus yönetiminin kolonizasyon çalışmaları Müslüman halkın yöreden göç etmesine yol açtı. İşgali izleyen üç yılda Müslüman İmparatorluğun öbür bölgelerine göç etti. Müslümanların boşalttığı köylere Ermeni, Rum, Yezidi, Süryani, Estonyalı, Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kale dibindeki eski kent olduğu gibi bırakılarak, Kars Çayı nın kuzeyinde geniş caddeler, çağdaş yapılarla yeni bir garnizon kent kuruldu. Yapılar Orta Rusya ve Avrupa mimarisinin yanında yerli taş işçiliğinin de izlerini taşıyordu. Garnizon kentlerin, eski kenti

155 geleneksel dokusuyla bırakıp ayrı bir yerde kurulması, çağın genel eğilimiydi. Bu eğilim, Kafmasya nın öbür merkezlerinde de görülmektedir. Kırsal bölgede kurulan yeni yerleşme merkezleri, çoğunlukla cadde boyunca sıralanmış konutlardan oluşuyordu. Kars yöresinde, Rus İmparatorluğunun taşra yaşamı izleri görülür. Kent aydınlarından batı kültürüne ve yaşama biçimine ilgi, herhangi bir küçük kenttekinden daha fazla olmuştur. Cumhuriyet dönemi : Kars ın kurtuluşundan sonra yabancı öğeler yöreden ayrıldı, yerlerine Kafkasya dan gelen Türk boyları yerleşti. Başlıca geçim kaynağı hayvancılığın gereklerine göre biçimlenen yaşam, geleneksel özelliklerini korumaktaydı. Cılavuz Köy Enstitüsü yörenin kültürel gelişmesine önemli katkıları bulunan bir kültür kurumuydu. Enstitünün köylü ile ilişkiler bürosu hayvancılık, tavukçuluk vb. konularda halkı bilgilendiriyordu. Daha sonraki dönemlerde ulaşım olanaklarının Türkiye genelinde gelişmesi Kars yöresinide etkiledi. Canlı hayvanların daha geniş alanda pazarlanması, yörede bir zenginliğe yolaçtı. Barınma, beslenme, giyimkuşam ve sağlık alanlarında çağdaş değerler yaygınlaştı ten sonra başlayan kamu yatırımları ilde belli bir canlanma sağladı. Kentleşme eğilimi arttı. Günümüzde yöre, geleneksel ve çağdaş kültür öğelerini bir arada barındıran bir geçiş toplumu niteliğindedir. Yaşama Biçimi : Kırk yıl işgal altında kalan sınır kenti Kars ta sosyal yaşam, çeşitli ulusların kültürel gelenekleriyle biçimlenmiştir. Savaş olgusu kente garnizon yapısı kazandırmış, bu özellik Cumhuriyet Döneminde de sürmüştür. Merkezde askeri ve eşraf kökenli ailelerin oluşturduğu yarı seçkin yaşama karşın, kent bütününde geleneksel yaşama biçimi egemen olmuştur. Yörede 40 yıl kalan Ruslar beslenmeden, giyimkuşama ve toprağı işlemeye dek etkili olmuşlardır. Toprağı derin sürmeye yarayan kotanı Ruslar getirmiştir. Kotanın yöre yaşamında, geleneklerinde ve sosyal ilişkilerde önemli bir yeri vardır. Örneğin, tek kotan koşmayla tarla sürmek zor olduğundan Temmuz ayında birkaç aile, insan ve hayvan güçlerini birleştirir, Modgam denen bu ortaklaşa çalışma geleneği, yöre yaşamında kışlık yiyecek hazırlamadan, hayvanların sürüye katılımına dek yaygınlaşmıştır. Kırsal kesim yaşamında önemli olgulardan biri de yaylacılıktır. Yörede Haziran başlarında yaylaya çıkılır, sonbaharda havaların soğumasıyla inilir. Yağpeynir gibi kışlık yiyeceklerin hazırlanması, hayvanların otlatılması yanında yaylacılığın önemli nedenlerinden biride maraların korunmasıdır. Her ailenin düzenli yayla damları vardır. Köye inilirken damın kapı ve pencereleri sökülür. Yazın yeniden takılır. Barınılacak damların yanında, büyükbaş hayvanlar için yapılan ağıl ile buzağı ve danalar için yapılan danalık da yaylanın bitişiğinde bulunur. Yöre uğraşlarının geleneksel yapısı 1960 larda değişime uğramış ve ilkin pulluk, ardından traktör kullanımı yaygınlaşmıştır. Artan nüfus karşısında topraklar ve ürün yetersiz kalmış, göç belirgin boyutlara ulaşmıştır. Uğraşlardaki geleneksellik evlenmedendoğuma, toplumsal ilişkilerden, yaşama biçimine dek yansımaktadır. Üretimin emeğe dayanması, geleneksel aile yapısının uzun süre ayakta kalmasını sağlamıştır. Bunun yanında çok eşlilik de yakın zamana kadar yörede oldukça yaygın idi. İnsan gücüne gereksinim ve erkek çocuk isteme bu olgunun belirgin nedenleri arasındadır. Hısımakrabalık, kirvelik gibi kurumlara sosyal ilişkilerin belirleyici öğeleri arasındadır. İldeki en önemli sosyal problem batıya göç olgusudur. Bu göç olgusunun başlıca nedeni yörede geçim kaynaklarının sınırlılığıdır te duraklayan göç, 1980 li yıllarda yeniden hızlanmış ve göç kent yaşamına yeni etkiler getirmiştir larda başlayan göçle 155

156 yurt dışına gidenlerin sayası da oldukça yüksektir. Kars ve Sarıkamış taki askeri birliklerde görevliler ve diğer memur ailelerince kente taşınan çağdaş değerler de, geleneksel yaşama biçimini etkileyen öğeler arasındadır. GiyimKuşam : İlin coğrafi konumu, iklimi ve etnik yapısı giyimkuşamı da etkilemiştir. İlçeden ilçeye değişen giysilerde yerli halk, Türkmen, Kıpçak ve Azeri geleneklerinin izleri görülmektedir. İl merkezinde de giyim kuşam mevcut toplumsal yapı belirlemektedir. Kentteki askeri garnizon yaşama biçimi yanında giysilerde de yöreye değişik etkilerde bulunmuştur. Bu etkinin kırsal kesime yansıması ise ancak 1960 lı yıllara rastlamaktadır. Resim 26: Kaynak: Kars Valiliği Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi Örnekleri Geleneksel Kadın Giyimi : Kars yöresinde anılan etkenlerin yanında, yaşlılık ve gençlik de geleneksel kadın giyiminin belirleyici özellikleri arasındadır. Yaşmak biçiminde başa örtülen tülbentin leçek denen türü ve vala yöredeki en yaygın baş örtüleri arasındadır. İlin güney kesimlerinde leçek yerine renkli ipekten kalağı denen bir örtü kullanılır. Kalağı, fes ya da dar kasnak üstüne örtülür. Evli kadınlarsa altıngümüş paralar ya da boncuklarla süslenmiş taç biçiminde kasnaklar üstüne puşi bağlarlar. Buna dinge denir. Yerli Türkmenlerde tülbent tepeye bir sancak la (iğne ya da çengelli iğne ile) tutturulur. KumanKıpçak kökenli genç kızlarda, ak leçeklerin arkadan dizlere dek sarkıtılması bekar olduklarının belirtisidir. Yaşlılarda da leçeğin ucu topuklara değin uzanır, üçgen biçiminde ve koyu renklidir. Buralara kalagey ya da kıygaç denir. Yeni gelinler ya da evliler bu başörtülerinin üstüne çalma denen bir atkı atarlar. Türkmenlerdeyse yünden dokuma bir şal kullanılır. Revan Türklerinde ise Azerbaycan giysilerinin izlerine rastlanmaktadır. Bunlar tarafından boylama denen uzun entariler giyilir. İlde en yaygın entari biçimi dayra denen, diz üzerinde kısa fistanlardır. Dayra daha çok genç kız giysisidir. Gelinlerde ise üç 156

157 etek yaygındır. Kollarda ipek ya da pamuklu kumaştan kolçak bulunur. Bu iş görürken, çalışırken giysinin yıpranmaması ve kirlenmemesi içindir. Göğüste de yine ayrı bir kumaştan önlük ya da döşlük bulunur. Üstten kopçayla giysiye tutturulan bir tür göğüslük de kullanılır. Bu giysilerin omuz ve eteklerinde potur denen süs öğesi kırmalar bulunur. Bunlar sırma, yedek, etek, püştek, yaragidek, heziran gibi adlarla anılır. Malakan köylerinde gofta denen önleri düğmeli gömlekler giyilmekteydi. Bu giyside son yıllarda yaygınlaşmıştır. Gençler arasında özellikle plati denen düğmesiz, tek parça türü ilgi görmektedir. Yine Malakanlarda ak kumaştan pileli fastık lar (eteklik) günlük giysiler arasındaydı. Kuban Kazaklarında da bu giysilere rastlanmakla birlikte, yörük kadın giyiminin etkisi daha belirgindir. Gelinler ve yaşlı kadınlar peştamal da kullanmaktadır. Yaşlılarda düz, gelinlerde ise desenli peştamallar yaygındır. Üçetek, yaşlılarda yerini tek eteğe bırakır. Yalın koyu renkli kumaşlardan dikilir, geniş kırmalar bulunur, potur konmaz. Önlüklerde koyu renklidir. Daha çok arkadan düğmeli olur. Gençlerde ketenden, pamuklu kumaştan koyu renkli peştamallar yaygındır. Koç boynuzu ya da çiçekli desenlerle süslüdür. Altına komşu çatlatan denen yanar döner renkli, geniş ağlı, ayak bileklerine dek uzanan tuman (bir tür şalvar)giyilir. Yerli Türkmenlerde astarlı tuman yaygıdır. Dizleme ya da kısa çorap, çarık, mestgaloş, kundura, yemeni yörenin ayakkabı türleridir. Elle örülen renkli yün çoraplar kış aylarında varlığını korurken naylon çoraplarda kırsal kesim kadın giyiminde ilgi görmektedir. Yörede yaşayan Rus kadınlarının jugetka denen kısa manto biçimli giysileri de kullanışlığı açısından yaygındır. Önceleri kırsal kesim giyiminde hiç rastlanmayan manto artık dışarılık giysiler arasında yer almaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Resim 27: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında Geleneksel Erkek Giyimi : Kars yöresi geleneksel erkek giysileri kalpak, papak, çuha şalvar ve çivekidir. Şapka ve Kılık Kıyafet Devriminden sonra da yaygınlığını koruyan kalpak ve papakların çeşitli türleri vardır. Azerbaycan ve Dağıstan tipi kalpaklar daha kabarık ve sivricedir. Kalpaklar püsküllerin biçimine göre dalfes, dal, külah gibi adlar da alır. Kars, Arpaçay, Kağızman ve Sarıkamış yöresinde börk ve Ahmediye denen başlıklar vardır. Börk külah üzerine vala bağlanarak kullanılır. Ahmediye ise kırmızımtırak, mor ya da turuncu renkli olup, bunları daha çok yaşlılar kullanır. Sırta genellikle açık renkli kumaştan, 157

158 uzun kollu, yakasız köynek giyilir. Üstte boyun bölümü sedef düğmeli olan üst köyneği giyilir. Bunun gazeki denen daha kısa eteklileri de yörenin yaygın giysilerindendir. Gazeki yakasızdır ve göğsü açıktır. Bu biçimdeki ceketi andıran giysilere arkalık denir. Kars ta üstte en çok çuha giyilir. Koyu renkli kumaş ya da çuhadan diktirilir ve kol ağızları geniştir, dizlere dek uzanır. Göğsün iki yanında gümüş süslemeli veznelikler bulunur. Bunların eskiden fişeklik olarak kullanıldığı da söylenmektedir. Geleneksel giysilerden varlığını koruyan kırk düğme denen yeleklerde oldukça yaygındır. Yörede şalvarın çeşitli biçimlerine rastlanır. Örneğin Azeri şalvarı dardır. Kadı biçim denen tür daha genişçedir. Ancak kule denen ağ bölümü güney bölgelerin şalvarlarındaki gibi torbalanmaz. Paçası ve ağı dar, baldırı geniş şalvarlara yörede zığva denir. Yaşlılar dizden aşağı geçirilen ve ayağın üstünü de örten kıldan paçalık kullanırlar. Kimi yörelerde de dolak geçirilmektedir. Yörenin geleneksel ayakkabısı ince deriden, bacağı ve ayağı iyice saracak biçimde dikilen çivekidir. Cızma denilen tür ise daha kalın deriden yapılır. Beslenme Biçimleri : Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme biçiminde görülür. İşgal döneminde yöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki türleri de getirilmiştir. Bunların en önemlisi kartol ya da kartop denilen ak patatestir. Yine Malakanların kapusta dedikleri turşu türü yaygınlık kazanmıştır. Kete de bunlar arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının şarap ayı diye anılmasına neden olacak düzeyde evlerde içki yapımı da yaygınlık kazanmış idi. Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin sert oluşu yazları komposto, ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları öne çıkarmaktadır. Hemen her tür bitkiden turşu yapılır. Örneği gaz ayağı denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir. Kimi yerlerde ise pancar, lahana yaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır. Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak bilinen yemeklerin hemen hepsinde et kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran ve mercimek genellikle bir arada kullanılır. Katık aşı, pancar aşı, gurut aşı, kuymak, mafiş, ilin yerel yemekleri arasındadır. Sarma ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanında yöreye özgü olarak elmadan da tatlı dolma yapılır. Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenme kültürü arasındaydı. Ördek ve özellikle kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yer kazandırmıştır. Kesim zamanı denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra kar altına gömülür. Kış aylarında çıkarılıp yenilir. Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte imece ile hazırlanır. Şehirli makarnası da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta eriştesi ve gün eriştesi. Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pek yapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusuna göre un kullanılarak hamur hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe taslar üzerine serilir. Taslar bu işte kullanılan bir tür kalın bezdir. Hamurun üstü de taslarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıl edinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı bilinenler tahtaların başına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi künde hamurunun katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimi merdaneler, kimi yufka açar, kimi bu yufkaları uygun biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lif denen kesilmiş erişteleri dışarıya taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarak küçük parçalara ayrılır. Kızgın saclarda ve tandırda kavrularak kaldırılır. Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta karışımı koyarak kızarttıkları kete ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır. Patatesli ya da pirinçli kete Türkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün yemeklerinden bazıları ise şunlardır: 158

159 Gaz ayağı Turşusu : Çayırlardan toplanan gaz ayağı bitkisinin sert yaprakları ve kökleri ayıklanıp, bol suda iyice süzülür. Sonra büyükçe bir kaba dizi dizi yerleştirilip, araları tuzlanır ağzı iyice kapalı durumda iki gün süreyle suda bekletilir. Daha sonra üzerine tuzlu su aktarılarak ekşimeye bırakılır. Elma Dolması : Elmalar, kabak dolmasında olduğu gibi boylamasına ikiye ayrılır, oyulur, pudra şekeri ve ceviz içi ile doldurularak kapatılır. Kapalı bir kaba dizilen dolmaların üstüne bir kaşık tereyağı ve bir bardak su eklenerek hafif ateşte pişirmeye bırakılır. Taş Köftesi (Daş Kifftesi) : 1 kilo yağlı but eti büyük parçalara ayrılıp, dövülür, dört baş soğan ince ince kıyılarak etle yoğrulur. 1 çay bardağı pirinç lapası ya da nohut ezmesi ile karıştırılır. Hazırlanan karışım genişçe bir tabağa konur. Ekşilik verecek sarı kök, tuz ve biber eklenerek iyice yoğrulur. Sonra et dört parçaya ayrılır. Avuç içinde bastırılarak yassılaştırılan parçaların ortasına katı pişmiş yumurtalardan birer tane konur, kapatılıp yuvarlanır kara erik kurusu (tamas) da karışımla sarılır, bir litre suda orta derece sicaklıkta 4050 dakika pişirilir. Pişen köfteler dilimlenerek, yenir. İnançlar, Töresel ve Geleneksel Yapı :İlin tarihi ve sosyal evrimindeki çeşitli ulusal ve dinsel birleşimler güçlü bir töresel yapı oluşturmuştur. Etnik farklılıklar ve üretim ilişkilerinin özelliklerinin uzun süre korunması sonucu gelenekler günlük yaşamın belirleyici üyeleri olmuştur. Yörede yerli denen kesimin gelenekleri bunlar arasında en başta olanıdır. Azeriler ve Çerkezler günümüzde geleneklerini koruyan topluluklar arasındadır sonrasında ticaret ve ulaşım gelişmesi ile sosyal yaşam da hareketlilik kazanmıştır. Genç kuşağın eğitim ve öğretim görmesi geleneksel yapıya ve törelere çağdaş etkileri getirmiştir. Dinsel yapı, günlük yaşamın etkili kurumları arasındadır. Ramazan ayı kent bölümünde dinsel yapının öne çıktığı dönemdir. Yakın zamana kadar mahallelerde, köylerde iftar yemekleri geniş topluluklarla yenilmekte, teravih namazına hep birlikte gidilmekteydi. Namaz sonrasında da, köy odalarında, kahvelerde Ramazan Geceleri düzenlenmekteydi. Gece boyunca Kuran dan tefsirler(yorum) yapılmakta, Kısası Enbiya dan peygamberlerin yaşamlarına ve kerametlerine ilişkin olaylar anlatılmaktaydı. Yörede gökyüzü olayları çeşitli şekilde yorumlanır. Örneğin gökyüzünde oluşarak aşağıya doğru inen hortumlara ejderha denilmektedir. Koca bir tilkinin kuyruğuna benzeyen ejderhanın güneyden sallanırsa bolluk, doğudan sallanırsa uğursuzluk getireceği inancı yaygındır. Çift ejderha sallanırsa o yıl her şeyi iyi olacaktır. Bulutlar sabah kızarsa akşamı hoş gör akşam kızarırsa sabahı hoş gör denir. Yazları bulutlar bol yağmur, ak bulutlar dolu yağacağına yorulur. Bu inançtan kaynaklanan Ağca bulut gelende/ Vay karanın başına/ Kara bulut gelende/ Vay sarının başına tekerlemesi yörede yaygındır. Tekerlemem ak bulutla gelecek dolunun kıtlık yaratacağı, kara bulutlarla gelecek yağmurlu havanın soğuyacağı ve soğuğa dayanıksız sarışınların üşüyeceği anlamını taşımaktadır. Yurdun çeşitli yörelerinde rastlanan yağmur duası geleneğine Kars ta godu godu denilmektedir. Kuraklığın derecesine göre çocuklar ya da büyükler törene öncülük eder. Süpürge başına leçek bağlanarak yapılan bebek, uzun bir değneğin ortasına dik duracak biçimde bağlanır. Buna godu ya da dudu denir. Godu gezecek grup, erkeklerden oluşur. Godunun bağlandığı değneğin iki ucundan birer kişi tutar, öbürleri arkadan yürür. Her evin önünde bir ağızdan tekerleme ile dilek söylenir: Godu goduyu sordunuz mu? Goduya selam verdiniz mi? Godu kapıdan geçende Bir sulu yağmur gördünüz mü? Evdekiler gördük, gördük diye yanıtlar Godu geldi doduya Selam verdi orduya Yağ veren hatun olsun Un veren gotur(uyuz) olsun Amin 159

160 Evlerden yağ, yumurta, peynir, bulgur verilir. Yiyecekler torbaya doldurulurken godunun ve onu taşıyanların başından su dökülür, topluluktakilerin de üstüne serpilir. Bütün köy dolaşıldıktan sonra toplanan yiyeceklerden yemek yapılı. Hep birlikte yenerek yağmur duası yapılır. Bu törene bazı yörelerde süpürge bezetme de denir. Korkutma İnancı: Kars taki bu inanca göre verimli düşen ağaç, tavuk gibi şeyler korkutularak tekrar verimli olması sağlanır. Bununla ilgili bir olay şu şekildedir: Bahçesinde bulunan ağacın kısırlıktan kurtulup meyve vermesi için seksen yaşlarındaki Kamil Dede yanında bulunan Ahmet Dedeye : Oğul Emo, ben balayı alır bu alma ağacının üstüne hücum ederim, sen de yapma, kesme bu odun olmaz meyve ağacıdır, gelen sene meyve ağacıdır, gelen sene meyve verir diye beni tutarsın, der. Kamil Dede baltayı alıp ağaca doğru hücuma geçer ve zamanında güreşmiş pehlivan yapılı ihtiyar Ahmet Dede, Kamil Dedeyi birkaç defa sarılıp geri çevirmişse de coşan Kamil Dede, arkadaşını yanındaki ağaçlara vurarak sürükleyince canı yanan Ahmet Dede birden kenara çekilip: Keseceksen kes kendi ağacını, beni öldürme baba, der. Olan adamsın de gel bırakma. Vallahi keserim ben su ağacı. Sen buna inanmadın ama benim Hasret Dedem de zamanında sara düşmeyen( meyve vermeyen) ağaçları böyle korkutur ve onlardan meyve alırdı. Aradan bir süre geçtikten sonra Ahmet Dede bu olayı köy dükkanında Kamil dedenin yanında anlattığında, yine o inanca bağlı olan ihtiyar: Üzü (yüzü) kara olsun, tutmadı bene, yoksa ağaç az korktuğu için ertesi yıl üzerinde birkaç tane alma vermişti, demiştir. Kars merkezi ve dolaylarında buna benzer bir inanış da tavuklardan korku ile yumurta almaktadır. Den (yem) yiyip yumurtlamayan tavuklara; bunlar den oldular, değirmene götürüp üyütelim( öğütelim) diyerek korku verirler. Yine yumurtlamada geç kalırsa bir çuvala koyarak değirmene götürür gibi yaparlar. Yolda karşısına çıkan başka biri olaydan haberi yokmuş gibi nedir o? diye sorunca, hiç, tavuklar yem yeni den oldular da değirmene götürüp üyütüp un edeceğim cevabını verir. Rastlayan adam da yapma bunlar den değil tavuktur, üğütme, yumurtlarlar deyip adamı geri çevirir. Böylece korkan tavukların yeniden yumurtlamaya başlayacağına inanılır. Evlenme Gelenekleri: Yörede evlenme gelenekleri pek az değişme uğramıştır. Evlenme çağı kızlarda 1519, erkeklerde 1823 yaşları arasındadır. Çoğunlukla görücü usulüyle evlenilir. Oldukça azalmış olmasına rağmen bazı yörelerde devam eden başlık parası geleneği, kız kaçırma olaylarını da artırmaktadır. Bu ise yakın zamana değin aileler arası istemlerini ev içinde çekingen, küskün tavırlarla belirtir. Aracılarla iletirler. Yanıtta aracılara verilir. Erkeğin istediği kızı anababa da uygun görürse, kızın evine elçi gönderilir. Erkeğin herhangi bir isteği olmasa da eğer oğlan evlenme çağına gelmişse boylamaya (beğenmeye) çıkılır. Elçi gönderme, doğrudan kız isteme anlamına geldiğinden, önce kadınlar gidip kızı görürler. Elçiler, yörenin saygın kişilerinden seçilir. Elçiler arasında en yaşlı kişi sözü açar, isteklerini bildirirler. Kız babası da evlenmeden yanaysa, Allahın emri varsa men ne diyecem? Bir de kızdan sorak, bahah ne der diye cevaplar. Karısı aracılığıyla kızın düşüncesini elçilere iletir. Evlenmeden yana değilse kocalık kızımız yok. Sizin yitiğiniz bizde değil, başka yerde arayın gibi yanıtlar verilir. Kız tarafından olumlu yanıtıyla şirni(tatlı) yeme günü kararlaştırılır. Erkek tarafından getirilen kolonya, şeker, meyve gibi şeyler konuklara sunulur. Bu aynı zamanda beh günü (söz kesme) olarak da değerlendirilir. Kız evine söz yüzüğü, kalağı( baş örtüsü) ve çeşitli hediyeler getirilir. Kalağının bir ucuna kararlaştırılan başlığın bir bölümü bağlanmıştır. Kadın ve erkekler ayrı odalarda toplanır. Güveyin yakınlarından biri kıza yüzüğü takar. Kimi zamanda kız, erkeklerin toplandığı odaya getirilerek, yüzük orada takılır. 160

161 Sonra boy görmesi denen para verilir. Kız da bahşiş alır. Beh, nişan niteliğinde olmakla birlikte, ayrıca nişan töreni de düzenlenir. Nişan günü kararlaştırılır. Kız evinde yapılan nişana her iki tarafın yakınları çağrılır. Kız evine ve geline çeşitli armağanlar alınır. Güvey evi hazırlanacak yemeklerin gereçlerini ve birkaç koyunu kız evine gönderir. Evlenecekler ayrı köylerdeyse, ertesi gün karşı nişan anlamına gelen hon düzenlenir. Hon, güvey evinde yapılır, kız yanı kendilerine armağan getirenlerin her birine mendil, çorap götürür. Aynı bir sinide de kete ya da çörekle birlikte, güvey için giysilik iç çamaşırı, çorap, mendil ve nişan yüzüğü bulunur. Düğünün iki bayram arasına ya da Muharrem ayına rastlamamasına özen gösterilir. Nişanlılık süresi uzunsa kız yanı olayı yapılır. Damat, kız tarafınca iyi tanınan bir arkadaşı aracılığıyla, gizlice nişanlısını görmeye gider. Düğün öncesinde, belli bir günde çeyiz düzme için iki tarafın önde gelenleri çarşıya iner. Başlıkla birlikte alınacaklar saptanır. Çarşıya inenlere de armağan alınması adettendir. Oğlan evi, kız evinin bütün ihtiyaçlarını evine gönderir. Düğüne her iki taraf kendi konuklarını ayrı ayrı çağırır. Konuklara atlı denir. İlkin gelin ya da güveyin evine alınan konuklara atlı çayı verilir. Çayda çeyiz görme, kına ve düğün günleri bildirilir. Kimi köylerde atlı deyimi yalnız oğlan evinden kız evine giden konuklar için kullanılır. Konuklar köy halkınca paylaşılır. Her evde birkaç atlı misafir edilir. Kars yöresinde sağdıçlık geleneği yanında birde solduç geleneği vardır. Gelin ve güveyin en yakın arkadaşlarından biri sağ, öbürü sol koluna girer, düğün süresince yanlarından ayrılmazlar. Düğünden bir gün önce beş dallı ağaç dalları ya da birbirine tutturulmuş çatallardan oluşan kız şahı kaldırılır. Kız şahının çevresi ipe dizilmiş meyvelerle bezenir. Sağdıç evinden kalkan kız şahının tüm harcama ve sorumluluğu yine ondadır. Meyve kaçırıp sağdıça getirene bahşiş vermek zorunludur. Bunu önlemek için şahın önünde çubukçu yürür. Elleri mendille bağlanan güvey, sağdıçla solduçun ortasındadır. Şah gelin evine gelinceye dek yol boyunca dostun dostluğuna, düşmanın horluğuna, her bir Allah, bağrışlarıyla havaya ateş edilir. Şahın ardından genç kızlar gelirler,sağdıç ve solduç da gelin evine girer. Gece gelinin evinde kına gecesi düzenlenir. Kına yakılmadan önce gelinin de güveyin de avucuna para konulur. Bu para yoksulluktan uzak kalmak inancıyla yoksul bir çocuk tarafından üç kez sayılarak alınır. Daha sonra odadaki tüm konuklara kına yakılır, oyunlar oynanır. Ertesi sabah gelin alma günüdür. Gelin hazırlanırken kapı önünde davul çalınır, oyunlar oynanır. Aşıklar türkü söyleyip, atışma yaparlar. Bu sırada ağlatma, ağır ağlatma ve yürük hava çalınır. Öğle saatlerinde gelin ata biner. Bu güvey evine hareket anlamına gelmektedir. Gelin ata binerken Köroğlu, Cezayir, Suvazıopol (sivastopol) havaları çalınır. Yengelerde gelinin yanındadır. Onlarla birlikte müjde yastığı da yola çıkar. Yastığı bundan önce güvey evine götürene çeşitli armağanlar verilir. Yol boyunca cirit oynanır. Akşam ezanından sonra güvey sağdıçın evinden de oğlan şahı kalkar. Bu da güvey evine gelir. Gece koyun kesilir, buna düş garı denir. Yemekten sonra konuklar hediye olarak para verirler, bu paralar kız yengesinindir. Konuklar dağılınca sağdıçlar gelin ve güveyi gerdek odasına götürür. Şah meyvesinin gerdek öncesinde yenmesi uğur sayılır. Doğum ve Çocukla İlgili Gelenekler : Yörede çocuk, kısmet bereket olarak nitelenmektedir. Kız bereket, oğlan devlet deyimi yaygındır. Bu anlayış ise çok çocukluğu ve çocuğa ilgiyi artırmaktadır. İlk çocuk erkekse baca sökme denen gelenek uygulanır. Komşu çocukları bacaya çıkarak kiremitleri kaldırır ya da toprak dökerler. Bu aile reisinin bahşiş vermesine değin sürer. Aşerme döneminde gebelerin istekleri karşılan Mazsa, çocuğun sağlıklı olmayacağına inanılır. Doğumun sancıları başlayınca ebe çağrılır. Doğumu kolay laştırdığına inanılarak bacadan silah atılır. Doğumdan sonra göbek bağı ninenin ayakkabısı üzerinden kesilir. Bu işte kullanılan çakı yıkamadan kapatılır ve annenin Yastığı altına konur. Çocuğun göbeği kuruduktan sonra çakı açılır ve yıkanır. İlk banyo suyuna teni güzel olsun diye yumurta kırılır. Terlemesini önlemek için tuz serpilir. Daha sağlıklı olacağı inancıyla kundağa ısıtılmış hölük (elenmiş toprak) konur. Yaşamının aydınlık olması için gündüz de olsa 161

162 anasının ve çocuğun baş ucunda lamba yakılır. Bebek lamba ışığında anasının çevresinde üç kez dolandırılır. Bu sırada ebe sen mi ağır, yük mü ağır ana? diye sorar. Anne ne ben ağır, ne de yük ağır deyince kundak yanına bırakılır. Çocuk al yanaklı, al dudaklı olsun diye yüzüne ve dudaklarına kanı; kara kaşlı, kara gözlü olsun diye de ceviz kabuğu yakılıp külü kaşının, gözünün üzerine sürülür. Al basmasına karşı loğusanın baş ucuna Kur an asılır. Yatağın çevresine kıldan örme ip gerilir ve yalnız bırakılmaz. Doğumdan hemen sonra da aynı amaçla ilk lokmayı ebe alır, üç kez anaya uzatıp geri çekerek kendisi yer. Kırkı dolmadan loğusa çocuk dışarıya çıkarılmaz. Bezi dışarıya asılmaz, cinleri kaçırmak inancıyla yanlarına sürekli ateş yakılır. Geleneksel Şenlikler: Çok eski zamanlardan beri kutlanılan Nevruz yanında, hıdrellez, koyun yüzü, seyran gibi şenlikler yöre yaşantısında önemli bir yer tutar. Nevruz : Hem Hz Ali nin halifeliği, hem de bahar bayramı olarak kutlanılan nevruzun hazırlıkları bir hafta öncesinden başlar. Evlerde genel temizlik yapılır. Giysiler alınır ve hediye gönderilir. Kutlama Çarşamba akşamı ateş yakma töreni ile başlar. Toprak damlar üzerinde gecenin geç saatlerine değin bu ateş ile Hz. Ali nin halk ile savaşa çıkmayı duyurması canlandırılır. Ertesi gün (perşembe) ölü bayramıdır. Evlerde helvalar yapılır, yemişler alınır. Mezarlığa gidilip, mevlit ve kuran okunarak dualar edilir. Sonra da herkes yanında getirdiği helva ve yemişleri çocuklara, öksüzlere, yoksullara dağıtır. Artanlar ise mezarlar üzerine serpilir, nevruzdan önceki geceye yörede ihya gözleme denir. Bu Hz. Ali nin oğlu Hüseyin in Kerbela da şehit edilişinin taziyesi anlamındadır. Köy ya da mahalle halkı bir evde toplanır. Sabaha kadar dualar edilir, ağıtlar söylenir. Akşam ve sahurda ilk kez yemek yenir ve gün ağarırken dağılınır. Gündüz yeniden bir araya gelinerek nevruz kutlanır. Bu günde hindi kızartmak gelenekselleşmiştir. Herkes birbirine mendil, çorap, iç çamaşırı, yemiş gibi armağanlar verir. Nevruz nişanlılarında görüşme günüdür. Hıdrellez : Baharı karşılama anlamındaki hıdrellez şenlikleri Ocak sonu ile Şubat başlarında yapılır. Hazırlıkları harman kaldırılırken sonbaharda başlar. Her ev son harmandan bir kısım buğdayını hıdrellez için eler ve saklar. İlk kar yağınca da bakalım mübarek hıdrellez nasıl geçecek? sözleri ortalığa yayılmaya başlar. Zemherinin (Ocak) 27 sinden, gücükün (Şubat) 3 üne değin iki Cuma arası hıdrellez olarak kutlanır. Bu cumada atladı, öbür cumaya inecek diyerek hıdrellezin gelmesi beklenir. Hıdrellez için saklanan buğday sac üzerinde kavrulur. Biraz kavurga yapılır, biraz da hafif kızartıldıktan sonra sacdan alınıp kir kire (el değirmeni) ile çekilir kağut yapılır. Bakır bir tasa alınan kağut, boş bir leğen, su dolu ibrik, kullanılmamış havlu, ayna, tarak, küçük bir maşrafa ve bir kaşık ile birlikte boş bir odaya bırakılır. Böylece hıdrellezin odaya gelip, leğende abdest alınacağına, tastaki kağuta elini basıp içine su dökerek karıştıracağına ve eve bereket getireceğine inanılır. Hafta boyunca odalarda toplanılarak kavurga, kağut yenilir. Hıdrelleze ilişkin öyküler anlatılır. Kavrulan hıdrellez buğdaylarından birkaç avuç bir torbada bahara saklanır. Ekilecek tohuma katıldığında ekilecek ürünün bereketli olacağına inanılır. Koyunun Yüzü : Yaz başında koç katımından 100 gün sonra kutlanır. Sıkıntılı kış günlerinin geride kalışı, sürünün o yıl ki durumunun belirginleşmesi koyunun yüzü şenliklerinde kutlanır. Koç katımından sonra herkes 100 gün sayar. Çobanlar toplanarak eğlence düzenler. Aralarında ikisi kadın kılığına girerek köye iner. Çeşitli sazlar eşliğinde türküler söylenir, oyunlar oynanır. Bu sırada kadın kılığına giren çobanlar evin oğluna, eş ya da hanımının kulağına geldiklerini söyleyerek kilere dalarlar. Sandıkları açmaya çalışır, kimi zamanda evin erkeğine cilve, naz yaparak sezdirmeden ellerinde sakladıkları iğneleri batırırlar. Bu taşkınlıkları önlemek için erkekler para ve sigara, kadınlarda yağ, bulgur, çorap gibi armağanlar vererek çobanları ağırlamaya çalışır. Yüzüncü gün içinde hangi koyunun kısır, hangisinin gebe olduğu anlaşıldığından sürü sahipleri düzenlenen törenlerde çobanları ödüllendirirler. 162

163 Seyran Şenliği : Yaz ortasında yapılan şenlik bir tür hasat öncesi eğlencesidir. Yaylaya çıkıldıktan 1,52 ay sonra yöre köyleri birbirine haber vererek belirlenen düzlüksuluk bir alanda toplanılır. Her köy kendi sazlarıyla yaylasından seyran yerine iner. Erkekler bir yanda olmak üzere, geniş halkalar oluşturulur. Bir davulzurna ekibi kadınların, bir ekip de erkeklerin arasında çalarak halaylar tutulur, tek oyunlar oynanır. Bu şenliklerin en büyük eğlencesi köyler arasında karşılaşma niteliğindeki güreşlerdir. Eleme yöntemiyle birinci olana çeşitli armağanlar verilir. İkindi zamanı her köy davulzurnasıyla kendi yaylasına döner. Yemekten sonra ateş yakılır, eğlence burada da sürdürülür. Sabah yeniden seyran yerine inilir, şenlik bir hafta sürer. Kotan Sürme ve Modgamlık Geleneği : Kars köylerinde Temmuz ayının karşılığı kotan ayı dır. Kotan ayı yazın en hareketli dönemi ve yöre yaşamının mihenk taşı gibidir. Çocukların doğumu kotanla anımsanır. bıldır kotanda doğduydu ya ya da askere gidiş: kotan gelecek ki bir yıl ola. Rus köylülerinin yöreye getirdiği kotan, toprağın derinliğine işlenmesi ve döneme göre toprak sürmede kolaylık sağlayışı ile kısa zamanda benimsenip, yaygınlaşmıştır. Bir kotan koşumu 810 çift öküz ve bir o kadar insan gerektirir. Herkes ağır reçber (zengin) değil ki ha deyince kotan koşsun. Bu durumda birkaç kişi bir araya gelir, öküzüyle. Adamıyla modgam olur, yani kotan ortaklığı kurar. Gündönümü (22 Haziran) ile başlayan Modgamlık ot biçimine (Ağustosa) dek sürer. Modgamlıkta anlaşma gün hesabı üstüne kurulur. Kotan (araç) kiminse ilk hak onundur. Genellikle dört gün kotana (sahibine) ayrılır. Sonra kotanı sürenin majgal ın sırası gelir. Majgal adı, kotanın tutulacak yerinden, yani mac dan kaynaklanmaktadır ki, majgalın hakkı da üç gündür. Öküz sahiplerinin payı ise iki gündür. Öküzlerin gözetimi, bakımıyla ilgilenen öküzcü lerden gece öküzcülerine de iki gün kotan sürülür. En düşük pay birer günle boyundurukta oturan ve öküzleri süren 810 yaşlarındaki çocuklarındır. Bu çocuklara da hodak denilir. Kars ta Halk Takvimi : Ocak Karakış/ Zemheri Şubat Gücük (kısa ay) Mart Döl dökümü (Kuzuların Doğumu) Nisan Yağmur ayı Mayıs Çiçek ayı Haziran Yayla ayı Temmuz Kotan ayı Ağustos Ot biçimi Eylül Bögürüm (Rüzgarın Böğürmesi) Ekim Harmanay/ Şarabayı Kasım Koç ayı (Koç Katımı) Aralık Nahır ayı (Sığır sürüsünün otlaktan dönmesi) Mimarlık : Kars il merkezi eski ve yeni olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Eski Kars kuzeyde, tepeye kurulu kalenin içinde ve eteklerinde yer almaktadır. Kaleiçi Mahallesi bu bölümün çekirdeğidir. Burası dar ve eğri yollar boyunca düzensiz dizilmiş bakımsız evleriyle, sıkışık yapılar topluluğu görünümündedir. Evler çoğunlukla yığma taş ve kerpiçtir Rus işgali sonrasında bu kesim olduğu gibi bırakılarak, Eski Kars ın güneydoğusunda, Taht Düzü denilen ovaya yeni bir garnizon kent oluşturulmuştur. Kent, buraya yerleştirilen çoğu soylu sınıftan subay ailelerinin tüm gereksinimleri karşılayabilecek şekilde yapılmıştır. Geniş, düzgün taş kaldırımlı caddeleri, büyük parkları, düzenli ızgara planıyla zengin ve çağdaş bir kent görünümündedir. Kuzeyren Güneye uzanan dört ana caddeyi, doğudan batıya dört cadde dik kesmekte, böylece 16 blok oluşmaktadır. Avrupa tarzı bir mimariye sahip olan Kars ı gezen H. V. Velidedeoğlu: Yollar boyunca, çoğu iki katlı, büyük blok taştan, sağlam, yalın görünüşlü yapılar dizilidir. Ruslar dan kalma büyük yapıları gördüm yıllık işgal süresi içinde Ruslar bu kente epey bayındırlık getirmişler ve burasının dış görünüşünü tipik Rus kentlerine benzetmişler. Fakat Kars ın insanının ruhunu değiştirememişler demektedir. 163

164 Yollar boyunca dizili, benzer mimaride, biriki katlı, büyük gri taştan villa tipi evler, kente düzenli bir görünüm kazandırmıştır. Bu evlerin çoğu cadde üstündedir, kimileride duvarla çevrili bahçenin gerisindedir. İki katlı evlerde ortada avlu bulunmakta, buradan basamaklarla sütunlu açık sofaya çıkılmaktadır. Odalar sofanın çevresine yerleştirilmiştir. Arkada geniş bir bahçe, ahır, kümes ve benzeri bölümler vardır. Kimi evlerde ikiüç basamakla çıkılan demir parmaklıklı kapı ortadadır. Kimilerindeyse yanda camekanlı bir bölümden ana yapıya geçilmektedir. Pencereler iklime bağlı olarak küçük ve çift camlıdır. Çatı kar tutmayacak biçimde dik, kiremit veya saç örtülüdür. Evlerin içi de yalındır. Odalar geniş ve yüksek tavanlıdır. Tavan ve taban tahtadır. Kışlar uzun ve soğuk geçtiğinden değişik bir ısınma yöntemi geliştirilmiştir. Odaları ayıran duvarın köşesinde bu odalara yarım daire biçiminde çıkıntılı galanka denilen büyük bir soba yerleştirilmiştir. Sobanın altı demir döküm, üstü tavana dek uzanan ve yukarı doğru daralan geniş saç boru biçimindedir. Böylece bir odada yanan bir sobayla iki ya da dört oda ısınabilmektedir. Mutfaklarda da peç denilen fırın ve büyük kuzineler vardır. Fırının üstü, iki kişinin yatabileceği genişlikte çıkıntılıdır. Çok soğuk kış gecelerinde burada yatılabilmektedir. Mutfağın altında kiler bulunmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Resim 28: Vali Konağı Yöresel Halk Edebiyatı : Kars bir sınır kenti olarak bir çok kültürün etkileşim alanında kalmış, yöreye çeşitli zamanlarda bir çok Türk oymağı yerleşmiştir. Bu nedenle çok zengin ve renkli bir folkloru vardır. Türk oymaklarıyla gelen öğeler, yörede yaşanan savaşlar, kıyımlar, doğal olaylar, yaşam koşulları karşısındaki halkın duyguları halk edebiyatı ürünlerine yansımıştır. Aşık edebiyatının yörede çok köklü bir geleneği vardır. XV. Yüzyıldan başlayarak yetişen pek çok ozan Doğu Anadolu Bölgesinde ve Azerbaycan da etkili olmuştur. Dede 164

165 Korkut Hikayeleri günümüzde de yaşamakta, aşık toplantıları, atışmaları, halk öykücülüğü canlılığını korumaktadır. Yörenin Türk oymaklarından değişik renkler taşıyan çok zengin bir ortak ürünler dağarcığı vardır. Halk Şairi ve Aşıklar : Altay Türklerinin kam, Kırgızların baksı yada bakşi, Oğuzların ozan dedikleri, halk edebiyatının en eski temsilcileri zamanla değişikliklere uğrayarak, Dede Korkut hikayelerinde Korkut Ata kimliğinde ortaya çıkar. Daha sonra XV. Yüzyıl ortalarında Anadolu Türk Beylerinin saraylarında ozançalgıcıların yerini aşıkların aldığı görülür. Kars ta aşıklık geleneği tüm özellikleriyle günümüzde de sürmekte ve yörede pek çok halk ozanı yetişmektedir. Kars ta Ramazan da ve uzun kış gecelerinde ya da eğlence ve düğünde aşıklar, ustalardan ve kendilerinden deyişler çalıp söyler, halk öykülerini anlatır, atışmalar düzenler, muammalarla birbirlerini sınarlar. Bu toplantılarda Dede Korkut Hikayeleri yanında, Aliyar, Cihan Abdullah, Asuman ile Zeycan, Arzu ile Kamber, Kerem ile Aslı, Latifşah, Kiziroğlu, Saraçoğlu, Yaralı Yusuf gibi halk öyküleri anlatılır, dersler çıkartılır. Şiirleri günümüze ulaşabilmiş eski aşıklarımızdan bazıları şunlardır: Toruni (Deruni) XVII. Yüzyılda yaşamıştır. Dede Kasım XVII. Yüzyıl sonları ve XVIII. Yüzyıl başlarında yaşamıştır. Aşık Tüccari ( ), Aşık Şenlik ( ), Kağızmanlı Hıfzı ( ), Aşık Avasl (1886?). Kars ın yetiştirdiği günümüz aşıklarında bazılarının doğum tarihleri ve mahlasları şöyledir: Şeref Taşlıova (1938Taşlıova), Murat Çobanoğlu (1940Çıbanoğlu), Mevlüt İhsani (1928İhsani), Sefer Taşkıran (1942Firgani), İsmail Cengiz (1928Azeri), Nuri Çırağı (1848Çırağı), İhsan Deniz (1930Şahbazoğlu). Maniler : Kars ta mani söyleme geleneği günümüzde de tüm canlılığıyla yaşamaktadır. Düğünlerde, tarlada, çeşme başlarında, toplantılarda maniler söylenir. Atışmalar yapılır. Çeşitli Türk oyunlarının özelliklerini taşıyan maniler, tarlada çift sürerken söylenen kotanlamalar zengin bir dağarcık oluşturur. Karapapak oymağı ağzıyla söylenmiş birkaç mani: Bulağa yağdı biyan Islandı paltar çamaşır yuyan Mehlenize goymurdun Goynuna girdim uyan Bulah başı toz olar Üstü dolu kız olar Her ne desen gıza de Gelin hilebaz olar Kotanlama : Toprağı kabartmada kullanılan pullukların büyüğüne yörede kotan denilmektedir. Kotan sürerken söylenen manilere ise kotanlama, kotanı sürene majgal her boynu (çifti) yönetene de hodakh denir. Hodakhlar zevkle çalışmak ve gece uyumamak için kotanlama okurlar. Bu okumalar karşılıklı ve doğaçlama olur. Her dörtlükten sonra bir ağızdan hooooo diye bağırılır. Kotanlamaların konusu doğainsan ilişkisidir. Herhangi bir olay karşısında söylenir. Hodakh tarladaki taşın altından yılan çıktığını gördüğünde: Şu ağ taşı kaldırırsam. İnce yılan öldürürsem. Yılan inceden öter. İncili dağda gül biter. Hooooooo... Efsaneler : Kars efsanelerinde masalsı öğelerin ağır bastığı görülür. Yörede Orta Asya kökenli gök kültünden kaynaklanan pek çok söylenceye rastlanır. Bunların oluşması ve yaşamasında günümüzde de anlatılagelen Dede Korkut hikayelerinin etkili olduğu görüşü vardır. Kars ın 40 km doğusunda yer alan Anı ören yeri için de bir çok efsane anlatılır. 165

166 Efsanelerde gök kültüne ilişkin motiflerle Anı kaynaşmış gibidir. Yöredeki efsanelere birkaç örnek şunlardır: Karsu (Kars) Kalesi nin adına ilişkin efsane Ani kuyusunda kışlayan bulut ejderhası efsanesi Anı nın yıkılışına ilişkin efsane Urum Papa nın yedi olmaz işine ilişkin efsane Üç uğuz kardeşler efsanesi Halk Müziği ve Geleneksel Oyunlar : Kars ve yöresi, buraya yerleşen değişik etnik topluluklar nedeniyle halk müziği ve oyunları yönünden zengindir. Bar yöresidir ki, yerli halk yanında Azeriler ve Türkmenler de, bar oynar. Köylerde ise seyirlik oyunlar yaygındır. Halk Müziği : Kars, türküleri ve oyun havalarının ezgi yapısı ve ritim özellikleriyle çok renkli yörelerdendir. En önemli özelliği de aşıklık geleneğini yaşatan tek il olmasıdır. Halk Müziği Araçları : Yöre halk sazları yönünden de çeşitlilik gösterir. Aşıklar genellikle meydan sazı (Divan sazı) çalarlar. Bağlama ailesinin tüm sazları tezeneli ve tezenesiz çalınır. Tar, Azeri türkülerinde çalınır ve tel anlamındadır. Bağa ve boynuzdan yapılan mızrapla çalınır. Üflemeli sazlardan zurna, dilli ve dilsiz kaval, zil zurna denilen küçük boy zurnalar, meyi ve balaban da yaygındır. Yaylı sazlardan Azeri kemane, Anadolu nun öbür yörelerdeki kemanelerden çok büyüktür ve dizde çalınır. Vurmalı sazlardan davul, zilli sallama, tef, koltuk, davul, kasnak içinde küçük demir halkalar çakılmış değişik tefler, kaşık, zil, tongurdak başlıca sazlardır. Geleneksel Oyunlar : Kars, geleneksel oyunlar bakımından en zengin illerdendir. Bunun nedeni değişik kültür birikim olan insan topluluklarının yöreye yerleşmesidir. Türkmen boyları, Azeriler ve Doğu Anadolu yöresi insanlarının oyunları bir arada görülebilir. Halk Oyunları : Kars, halk oyunları yönünden, bar bölgesine girer. Halaylara ve samahlara da kimi ilçe ve köylerde rastlanır. Tek halkalı, çift halkalı oyunlar olduğu gibi, karşılama biçiminde oynanan oyunlar da vardır. Kars halk oyunları çoğunlukla kaçma (kadınerkek) oynanır. Kars ın kimi ilçelerinde ki oyunlarda nitelikli bir görünüm açısından, Kafkas oyunlarıyla benzerlikler görülür. Orta oyunu özelliğinde konulu, öykülü danslarla da günlük olaylar, savaşlar ve olağanüstü konular simgelenir. Nanay denilen, çalgısız oyun havaları da yaygındır. Bara Artvin ve Kars yörelerinde yallı denilmektedir. Toplu barlara genellikle küçük yörelerde rastlanmaktadır. Dağlık yörelerdeki barlar çoğunlukla beceri gerektiren hızlı oyunlardır. Açık havada davul zurna, kapalı yerlerde ney ve davul eşliğinde oynanır. Kimileri öbür illerde de bir takım ayrılıklarla oynanan barlar şunlardır: Düz Bar a, Ağır Bar, Bar Sekmesi, Tütiye, Mahmudiye, Aşırma (Tek Ayak Bar), Üç Ayak Bar, Çember Sıçratma (Tik Bar), BekirBengi, Karapürçek, Ters Bar, Tek Tamzara, Çift Tamzara, Sarhoş Barı, Daldalar, Tavuk Barı, Erzingan Deresi, Kars ın Önü, Durna Barı, Hoşbilezik (Altun Yüzük), Mustafa Barı, Kotan Barı, Can Maral (Göçerdin Vurdum), Zencirli Köroğlu, Dur Yerinde (Şüreğel Barı), Ardahan Barı, Yayla Barı, Köroğlu Barı, Koçarı Barı, Temur Ağa, Deliloy, Laçın Barı, Papuri (Pağpuru), Sallama, Gülüm Oğlan, Ay Işığı, Bir Gül Ektim, Diz Kırma, KırAl, Boyakçının Gelini, HeyNarı, Kundurayı Mor Boyarlar, Şerbeti Kaldı Tasta, Bu Gelen Nahır Mıdır, Şorul, Almalı Dağlar, Senalar, Bizim Bağda, İndim Derede Durdum, Dağdan Kestim Değnek; Karapapak denilen Türkmenlerin oynadığı Terekem, Ağır Terekeme, Tellice, Lezgi (Hengi), Koloş, Orta Çala, Süsen Sümbül, Kalender, Memmet Bağır, Alma Dere, Çil Horuz, Düz Yallı, Narı, Şanalım, Kesme; Azerbaycan asıllı toplulukların oynadığı Edilceben Senem, Ceylani, Askerani (Gence), Mirzayi, Kaşengi, Lezgi, Beşaçılar, Nez Beri (Naz Barı), Lale, Kuçeler (Köşeler), 166

167 Enzeli, Karabağ, Uzun Dere. Arzuman, Iğdır Yallısı, Sincani (zengani), Gümürü Yallısı, Gulbi; Doğu Anadoludan gelen toplulukların oynadığı Delilo, Koççeri, Gölenin Düzü, Hay Molo, Nare, Lorke, Gaçke Barı, Kule, Hey Narı, Berzini, Çepik, Hekari gibi halk oyunları oynanmaktadır. Resim 29: Kafkas Oyun Ekibi Resim:36 Yöresel Halk Oyunları Ekibi (Kaynak: Kars 2003 İl Yıllığı) Çocuk Oyunları : Yörenin çocuk oyunları, diğer yörelerdeki oyunlara benzer. Kaynak: Kars Valiliği Resim 30: Turizm Oyun Ekibi 167

168 Kars El Sanatları : Her sanat eseri, onun hammaddesinin en bol bulunduğu yerde üretilir. Halı, kilim ve benzeri dokumalar da bu kaidenin dışında kalamaz. Bir hayvancılık bölgesi olan, koyun yetiştirilen Kars ve çevresinde de, bu kaideye uygun olarak, yıllar boyu halı, kilim, cecim, zili, sumak ve çiği kilimi gibi çeşitli kirkitli (Dokunurken kirkit olarak bilinen tarak kullanılan dokumalar) dokumalar yapılmıştır. Kaynak: Kars Valiliği Resim31: Geve adı verilen post taklidi tüylü dokuma, Çevresi zili tekniği ile süslü Arkeolojik ve tarihi vesikalara göre, dünyanın en eski kavimlerinden olan Türkler, halı, kilim ve benzeri dokumaların da mucitlerdir. Düğümlü halının vatanı, Türklerin Anayurdu Batı Türkistan dır. Araştırmalar burada yaşayan kavimlerin, hayvanlarından elde ettikleri yünlerle, hayvan postunu taklit ederek, suni post elde ettiklerini ortaya koymuştur. İşte bu suni post görünüşündeki dokuma ile, halının en iptidai şekli ortaya çıkmış ve bu dokuma, halının öncüsü olmuştur. Bu suni post, ilk defa çul dokuma üzerine, saçak yünleri düğümlemek suretiyle elde edilmiş; bu dokuma giderek çeşitli aşamalar geçirmiş, saçak yün yerine eğrilip bükülmüş iplik kullanılarak, halı meydana gelmiştir. Halının ilkel örneği olan, suni post görünüşündeki dokumanın ortaya konuluşundan bu yana, yüzyıllar geçmesine rağmen, bu dokumanın benzerini, günümüzde de görmek mümkündür. Dokumada yenilikler yapılmış, ters tarafı zili yanğışları (motifleri) ile süslenmiştir. Bu dokumaya Kars ta ve Doğu Anadolu nun öteki illerinde, genellikle geve denilmekte iken; Azerbaycan ve Kağızman da hırsek orta ve batı Anadolu da tülü, tülüce ve filikli denilmektedir. Bu dokuma da, aynen halı gibi dokunur. Aradaki fark, geve de tüylü yüzey için boyanmış ve boyanmamış saçak yün, halı da ise eğrilip bükülmüş yün iplik kullanılır. Bu dokuma, düğümlü halının yani Türk halıcılığının öncülüğünü temsil eden bir örnek olarak, çok önemlidir. Ne yazık ki, önemi bilinmediği için müzelerde bunlara yer verilmemiştir. Halıcılığın öncüsüne örnek olan bu dokumanın mutlak suretle müzelerimize alınıp korunması ve tanıtılması gerekir. 168

169 Kaynak: Kars Valiliği Resim 32: Bir Geve nin tersten görünüşlü tersi, zili dokuma Vaktiyle Kars ın özellikle kırsal kesiminde, yaylakçı ve yerleşik hayatta devamlı dokunmuş olan bu dokumaya geve denilmesinin yanında, Kars ta ayrıca büyük halılara da geve denilmektedir. Önceleri pek çok dokunmuş olmasına rağmen, ne yazık ki, bu gün ancak eskiden dokunmuş olanlara, ender olarak evlerde veya halı dükkanlarında rastlanmaktadır. Bu tür dokumalar artık yapılmamaktadır. Kars ta gevenin yanı sıra, dokuma teknikleri ve görünüşleri birbirinden çok farklı olan; zili, sumak, kilim, cecim ve çeşitleri ile çiği kilimi gibi kirkitli dokumaların hemen hepsi dokunmuştur. Kars ta çok değişik ve geometrik desenli, çeşitli kilimler dokunmuş, kilimler üzerine ayetler yazılmış, ayrıca kilimler ve halılar üzerinde Göktürk harfleri ve eski Türk damgaları işlenmiştir. Vaktiyle Sarıkamış a bağlı olan Bardız Nahiyesinde kufi yazılı tarihi belge niteliğinde kilimler dokunmuştur. Bunlardan biride Enver Paşaya hediye edilmek üzere dokunmuş ve bugün Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan kufi yazılı Bardız kilimidir. Kilimde yılları arasındaki tarihi olaylar, kufi yazılarla yazılmıştır. Çok ince bir sanat eseri olan bu kilimin ortasında 12 mısralık bir kahramanlık şiiri yazılıdır Kilimin ortasındaki dikdörtgen içindeki şiir şu şekildedir: Yine çıktı asümana nam (ü) şanı Türklerin; Titredi düştü lerze can evine düşmenin, Kılıcımız Oğuzidir, yetiştir murada, Binler yaşasun sevgülü Hakan ı Türklerin. Vatanın mübarek uzvu Kars, (Ardahan), Batum El uzadup maderi ne kılmakta hücum, Kahramanlar yolu açtı, Türkistan a gidelim, Yaşasun şeci ordu, merdaneleri Türklerin. Bugün güzel Bayram içre, Alemi İslamiyan Terennümde ruhlarımız, Millet oldu kamyab Düşmenimiz melül (mahzun) cümle dostlar şadüman Yaşasun muhterem vüzerası, vükelası Türklerin. 169

170 Kaynak: Kars Valiliği Resim33: Bir ucunda yaba, öteki ucunda deveboynu motifleri işlenmiş kilim. Kars Orijinal 1988 Kaynak: Kars Valiliği Resim 34: 1918 de Kars, Ardahan ve Batum un (Üç Sancağın) kırk yıllık Rus işgalinden kurtuluşunu anlatankufi yazılar bulunan Bardız Kilimi. (Kilim o yıllarda Kars ın Sarıkamış Kazasına bağlı bulunan Bardız ınhamas Köyünde dokunmuştur.) 170

171 Geleneksel yemekler: Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme biçiminde görülür. İşgal döneminde yöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki türleri de getirilmiştir. Bunların en önemlisi "kartol" ya da "kartop" denilen ak patatestir. Yine malakanların "kapusta" dedikleri turşu türü yaygınlık kazanmıştır. Kete de bunlar arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının "şarap diye anılmasına neden olacak düzeyde evlerde içki yapımıda yaygınlık kazan, idi. Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin seri oluşu yazları komposto, ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları (ine çıkarmaktadır. Hemen her tür bitkiden turşu yapılır. Örneğin "gaz ayağı" denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir. Kimi yerlerde ise pancar, lahana yaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır. Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak bilinen yemeklerin hemen hepsinde el kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran ve mercimek genelikle birarada kullanılır. Kalık aşı, pancar aşı, ğurut aşı, kuymak, mafiş ilin yerel yemekleri arasındadır. Sarma ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanında yöreye özgü olarak elmadan da tatlı dolma yapılır. Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenme kültürü arasındaydı. Ördek ve özellikle kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yer kazandırmıştır. "Kesim zamanı" denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra kar altına gömülür. Kış aylarında çıkarılıp yenilir. Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte imece ile hazırlanır. "Şehirli makarnası" da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta eriştesi ve gün eriştesi. Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pek yapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusuna göre un kullanılarak hamur hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe "taslar" üzerine serilir. Taslar bu işte kullanılan bir tür kalın bezdir. Hamurun üstü de bir dastarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıl edinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı bilinenler tahtaların başına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi kimde hamurunun katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimi merdaneler, kimi yufka açar, kimi hu yufkaları uygun biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lif denen kesilmiş erişteleri dışarıya taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarak küçük parçalara ayrılır. Kızgın saçlarda ve tandırda kavrularak kaldırılır. Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta karışımı koyarak kızarttıkları "kete" ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır. Patatesli ya da pirinçli kele Türkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün yemeklerinden bazıları ise şunlardır: Kars mutfağı, yurdumuzun diğer yörelerinde olduğu gibi oldukça zengindir. Kars hayvancılık bölgesi olması nedeniyle et ve süt mamullerinin bol olması mutfak için oldukça zengin malzemeler elde edilmektedir. G.2 Turizm Çeşitleri : Sarıkamış Kış Turizm Merkezi : Kış sporları ve kış turizmi bakımından Türkiyenin 1. derece öncelikli 5 merkezinden biri olan KarsSarıkamış Cıbıltepe Kayak Merkezi çevresi ünlü sarıçam ormanları ile kaplı, mt. Yüksekli gösteren bir plato üzerinde yer alır. Kars a 54 km. Erzurum a 153 km. uzaklıktaki kayak merkezi Kars Havaalanına 40 dk. mesafededir. 171

172 Cıbıltepe kayak alanında 2 adet telesiyej tesisi (birinci 1437 mt., ikincisi 1807 mt uzunlukta) hizmete açılmıştır. Sarıkamış Kayak Merkezi nde 5 yıldızlı ve 3 yıldızlı iki otel turizm amaçlı hizmet vermektedir. Normal kış koşullarında yılda ortalama olarak 4 ay, 8 ile 120 cm kalınlığında karla kaplı olan Sarıkamış ta en uygun kayak mevsimi 10 Aralık 10 Nisan tarihleridir. Sarıkamış çevresi özellikle Alp ve Kuzey Disiplini kayak uygulamaları ile kayak safari ve kızaklı geziler için çok uygun ortam sunmakta, snowboard sporu ise kısmen yapılabilmektedir. Sarıkamış Kayak Merkezi Slalom, Büyük Slalom ve SüperC kayak türlerini yapmaya elverişlidir. İnanç Turizmi: Kars İl Merkezinde yer alan Havariler Kilisesi, Beşik Kilise, Ulu Camii, Evliya Camii, Yusufpaşa Camii, Abdiağa Camii, Vaizoğlu Camii Müslümanlık ve Hiristiyanlık kültürlerinin ildeki yansımalarıdır. Yine Anı Ören Yerinde bulunan Büyük Katedıral, Resimli Kilise, Polatoğlu Kilisesi, Keçel Kilise, Gagik Kilisesi, Genç Kızlar Kilisesi, Rahibeler Manastırı, Ebul Muammeran Camii, Ebul Menucehr Camii yüzlerce yıldır iki kutsal inancın bir arada yaşatıldığı önemli merkezlerden birisidir. Bu bakımdan Kars İli inanç turizmi açısından da çok önemli bir potansiyele sahiptir. Yayla Turizmi: Bu güne kadar ilde yayla turizmi ile ilgili bir çalışma başlatılmamıştır. Kars İli ve ilçelerinin rakımı ve geniş platoları da dikkate alınarak yayla turizmini gerçekleştirmek mümkündür ancak yayla turizminden önce yörede Atlı Turizm dediğimiz turizm çeşidinin hayata geçirilmesi gerekmektedir. Dağ Yürüyüşü (Traking): Bilindiği gibi Kars ili genelde büyük dağ kütlelerinden ve yayla alanlarından oluşmaktadır. Bu plato üzerinde yaz aylarında güneşli ve açık hava sayısının fazla olması iklimin de serin olması sebebiyle dağ yürüyüşü sporları için elverişli bir ortam oluşturmaktadır. Ev Pansiyonculuğu: Kars yöresinde ev pansiyonculuğu gelişmemiştir. Kars il merkezinde ve Sarıkamış ilçe merkezinde bulunan 19. yy. a ait Baltık Mimari tarzındaki sivil mimarlık örnekleri bu amaç için kullanılabilir. Ancak şahısların mülkiyetinde bulunan bu evlere düşük faizli kredi imkanlarıyla restore edilerek ev sahiplerini pansiyonculuğa yöneltmek hem bu taşınmazların korunmasını sağlayacak hem de ildeki turizm gelirlerini arttıracaktır. Olta Balıkçılığı : Kağızman İlçesi Çengilli Gölü, Susuz İlçesi Aygır Gölü ve Sarıkamış İlçesi Susuz Gölü, Arpaçay İlçesi Çıldır Gölü ile Arpaçay Barajında sportif amaçlı olta balıkçılığı imkanları bulunmaktadır. G.3 Turistik Altyapı : Tablo 35: Turistik Altyapı Tesisin Adı Yer Sınıfı Kapasitesi Toprak Sarıçam Sarıkamış 5 Yatak sayısı 488, Oda sayısı 129 SimEr Oteli Kars Merkez 4 Yatak Sayısı 300, Oda sayısı 150 Çam Kar Oteli Sarıkamış 3 Yatak Sayısı 109, Oda sayısı 52 Karabağ Oteli Kars 3 Yatak Sayısı 85, Oda sayısı 50 Star Oteli Kars 2 Yatak Sayısı 65, Oda sayısı39 Holland Oteli Kars 1 Yatak Sayısı 26, Oda sayısı 14 Kars Otel Kars Yatak Sayısı 8, Oda sayısı 4 Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2011 G.3.1 İklim Özellikleri : Yöre genel olarak karasal iklimin etkisi altındadır. Gerek yaz ve kış ayları, gerekse gece ve gündüz arasında açık farklar vardır. Yörede, kış mevsiminde yağışın büyük çoğunluğunu kar oluşturmaktadır. En yüksek kar örtüsü kalınlığı ise 200 cm ile Mart ayında görülmektedir. Ortalama kar yağışlı günler sayısı yıl içinde 56 olmasına rağmen, yerde kalma süresi 142 gündür. 172

173 G.3.2 Gelişme Potansiyeli : Sarıkamış ve çevresi; Alp disiplini, Kuzey disiplini ve Tur kayağı etkinlikleri için çok uygun koşullara sahiptir. 2 adet telesiyej, 1 adet teleski tesese hizmet vermektedir. Diplomalı kayak öğretmeni ve kiralık kayak malzemesi temini mümkündür. İlkyardım, güvenlik ve sağlık hizmetleri verilmektedir. Sarıkamış kayak merkezi; hızlı bir gelişme içindedir. Toplam 1040 yatak kapasiteli 4 otel inşaat halindedir. Sarıkamış çevresinde, hem kış sporları hem de kış turizmi bakımından en çekici alanları Cıbıl Tepe (2634 m.) ve Süphan Dağı (2909 m.) teşkil etmektedir. Ulaşım, elektrik, haberleşme, içme ve kullanma suyu gibi alt yapı sorunları bulunmayan bu alanlar, çevre ve doğal güzellikler bakımından, çok üstün değerlere sahip sarıçam ormanları içinde yer almaktadır. G.3.3 Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri : 1 Alp ve kuzey disiplini kış sporları uygulamaları için elverişli koşulları sağlamış bulunması 2 Kıristaliye diye tabir edilen kar kalitesinin çok iyi olması sarıçam ormanlık alanını içinde yer alması, 3 Kış Turizmi ve Kış sporlarına uygun olması ve Türkiye nin sayılı kayak merkezlerinden birinin olması, 4 Yörenin genel olarak karasal iklimin etkisi altında bulunması, normal kış koşullarında 1,5 m dolayında kar kalınlığının bulunması 120 gün/yıl süreli kayak mevsimine sahip olması, 5 Sarıkamış yöresinde araştırma kapsamına giren yerlerde içme ve kullanma suyu temininde herhangi bir sorunla karşılaşılmayacağından, 6 Av turizmi bakımından da zengin kaynaklara sahip bulunması, 7 Sarıkamış Türkiye nin sayılı kayak merkezlerinden birisi olarak seçilmiştir. 8 Ulaşım Kars ve Erzurum a yakın olması, 9 Kars ta tarihi ve kültürel eserlerin bulunması gibi nedenlerle yer seçimi yapılmıştır. Kış sporları ve kış turizmi bakımından Türkiye nin birinci derecede öncelikli beş merkezinden biri olan KarsSarıkamış; metre yükseklik gösteren bir plato üzerinde yer almaktadır. Tüm çevresi sarıçam ormanlarıyla kaplı bulunan KarsSarıkamış İlçe merkezi, Kars a 60 km, Erzurum a 156 km, Kars havaalanına ise 40 dakika süreli ulaşım mesafesi içinde bulunmaktadır. G.4 Turist Sayısı : Tablo 36: İlimizin Tarihi ve Turistik Yerleri olan Müze ve Ani Ören Yerini Ziyaret Eden Yerli ve yabancı Turist Sayısı YILI YERLİ YABANCI TOPLAM Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,

174 Resim:35 Sarıkamış Kayak Merkezi Kaynak: Kars Valiliği 174

175 Kaynak: Kars Valiliği Resim 36:Sarıkamış Kayak Merkezi nin Zirvesi Cıbıl Tepeden Çevrenin Görünümü Kaynak: Kars Valiliği Resim 37 : Sarıkamış Kayak Merkezi nin Zirvesi Cıbıl Tepeden Çevrenin Görünümü 175

176 Resim 38: Sarıkamış İlçesi ve Ormanlarından bir görünüş Kaynak: Kars Valiliği 176

177 177 Kaynak: Kars Valiliği Resim 39: Sarıkamış Kayak Merkezi nden Bir Görünüm Nazım imar planları, Turizm Bakanlığınca hazırlanmış bulunan Sarıkamış Kayak Merkezi toplam olarak kayakçı/gün potansiyel kullanım kapasitesi sunmaktadır. İlçe merkezinin güneydoğusunda Cıbıl Tepe m, batısında Süphan Dağı m, doğusunda ise Ağbaba Dağı m kayak alanları yer almaktadır. Bu üç yer arasında birinci geliş bölgesi olarak saptanmış ve öncüörnek yatırımlara açılmış olan Cıbıl Tepe kayak alanı, yaklaşık 5000 kayakçı/gün büyüklüğünde bir kapasite sunmaktadır. İmar planı ve alt yapı yatırımları Turim Bakanlığınca gerçekleştirilmiş olan Cıbıl Tepe kayak alanında 2 adet telesiyej tesisi bulunmaktadır. 1. Etap telesiyej tesisinin uzunluğu 1437 m. 2. Etap telesiyej tesisinin uzunluğu ise 1807 m. dir. Sarıçam ormanları ile ünlü olan Sarıkamış çevresi özellikle Alp ve Kuzey disiplini kayak uygulamaları ile Kayak Safari ve kızakla geziler için uygun ortamlar sunmaktadır. G.4.1 Alt Yapının İmar Durumu : KarsSarıkamış kayak merkezinin 1/1000 ölçekli imar planı tarihinde ve tarihinde de tadilat yapılarak uygulamaya konulmuştur. İman planları kararları doğrultusunda, İmar Kanununun 18. Madde uygulaması yapılarak imar planında öngörülen yol, yeşil alan ve otoparklar bedelsiz olarak kamuya intikali sağlamak üzere tapu tescil işlemleri tamamlanmıştır. Planlanan Sahada: m 2 Orman Mülkiyeti, m 2 Belediye Arazisi, m 2 Hazine Mülkiyeti, m 2 Özel Mülkiyet bulunmaktadır. Orman ve hazine arazilerinin Turizm Bakanlığına tahsisi ile ilgili işlemler tamamlanmıştır. Planlanan kayak merkezi, değişik büyüklükte 16 adet konaklama tesis alanı, 15 adet pansiyon alanı, 5 adet günübirlik, 1 adet ticaret merkezi, 1 adet sağlık merkezi teknik alanı, idari merkez ve Resmi kurum dinlenme alanı bulunmaktadır. Konaklama alanlarında

178 2250 yatak otel, 375 yatak pansiyon kapasitesi olmak üzere toplam 2625 yatak öngörülmüştür. Bunun 680 yatağı ormana, 460 yatağı hazineye, 360 yatağı Belediyeye ve1125 yatağı da şahıslara ait arsalar üzerindedir. Kayak Merkezinde, ihtiyaç duyulan alt yapılarda, elektrik hattı TEK tarafından tamamlanmış ve Kayak Merkezine elektrik verilmiştir. Karayolu bağlantısı ve iç yolların yapımı, Karayolları Erzurum Bölge Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Güzergah çalışması, sanat yapıları inşaatı ile yolların stabilize ve asfaltlama çalışmaları tamamlanmıştır. Planlama sahasında öngörülen konaklama ve günübirlik alanların ihtiyacı için 500 m 3 lük depo tamamlanmış ve gerekli su Sarıkamış ana deposundan temin edilmiştir. G.5 Turizm Ekonomisi : Kars İlinin Ekonomisi çok büyük oranda tarıma ve hayvancılığa dayanmaktadır.bu ekonomik yapının sonucu olarak İl nüfusunun ağırlığı kırsal kesimde yaşamaktadır. 200 yılı nüfus sayımına göre il nüfusunun % 56,38 i kırsal kesimde yaşarken, kentlerde yaşayan halkın önemli bir bölümü de tarla tarım ve geleneksel mera hayvancılığıyla uğraşmaktadır. İlde geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlayanların oranı % 80 civarındadır. Bu oran Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesi ortalamasının da üstündedir. Zira Osmanlı Rus Svaşı sonrasında Kars ın Ruslarca işgal edilmesinin ardından Ruslar, o güne kadr kendisine yetrli özellikler gösteren, ticarileşmemiş Kars tarımsal yapısında bir takım değişikliklere gitmiştir. Tahıl, baklagil ve meyve üretiminde yoğunlaşan Kars tarımı işgal sonrasında sanayi bitkileri üretimine doğru bir yönelme göstermiştir. Ayçiceği ekiminin yaygınlaşması ile bitkisel yağ üretimi gelişmiş, tütün ekimi syesinde küçük ölçekli imalat haneleri kurulmaya başlamıştır. Turizm sektörü açısından Kars, tarihi ve doğal kaynaklar yönünden oldukça zengin bir potansiyele sahiptir. Ancak, özellikle kırsal kesilmede yeterli altyapının olmamamsı bu konuda da gelişimi engellemiştir.bu nedenle, turizm sektörünün kırsal kesimlerdeki sosyoekonomik yapıya olumlu katkısını sağlamak amacıyla doğal ve tarihi kaynakların çevresindeki yerleşimlerle bütünleşecek şekilde ele alınması gerekli görülmektedir. Bu faaliyetlerden oteller, restoranlar, eğlence yerleri, otobüs işletmeleri, taksiciler, her türlü esnaf, rehberler, seyahat acentaları, hatta ayakkabı boyacıları ve seyyar satıcıları kadar herkes para kazanır. Otel, tatil köyü, eğlence merkezi, işyeri gibi yatırımlar çoğaldıkça ekonomi canlılık kazanır. Gerek bu yatırımları gerçekleştirmede ve gerekse yapılan tesisleri işletmek için insan gücü gerekir dolayısıyla da insanlarımız için geniş iş alanları açılmış olur. Turistlerin yabancı paralarla yaptıkları harcamalar ülkemize döviz kazandıracaktır. Böylece kalkınmamız için gerekli olan dövizi elde etmiş oluruz. G.6 Turizm Çevre İlişkisi: Turizm ve çevrenin olumlu ilişkisinin kurulması halinde turizmin, ulusal parkların korunmasına, düzenlenmesine, tarihi sitlerin restorasyonuna, turizm amaçlı işlevsel kullanımlara yardımı olabilir. Başarılı bir turizm planlaması doğal ve insan yapısı kaynakların, özellikle tarihi mirasın korunmasını gerektirir. Doğal çevrenin, tarihi ve arkeolojik sitlerin, anıtların korunması turizmin olumlu yan etkisidir. Kars açısından da turizm ve çevre ilişkisi olarak olaya bakıldığında; genel yaklaşımlar il için de aynıdır. Fakat ilde turizm faaliyetleri gelişmediğinden insan kaynakları ve bunların etkilendiği bir etkinlik söz konusu değildir. G TURİZM 178

179 KAYNAKLAR Kars İl Yıllığı, 2003 İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2011 Kars Valiliği resmi web stesi Kars Valiliği 179

180 (H) TARIM H1.Genel Tarımsal Yapı: Kars ekonomisi büyük ölçüde tarımhayvancılığa dayanmaktadır. Bu nedenledir ki nüfusun büyük bir kesimim kırsal kesimde ikamet etmektedir. Kırsal da yaşayanların yanı sıra kentlerde yaşayan önemli bir bölümü de tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Ayrıca Kars İli özellikle hayvan potansiyeli bakımından üzerinde önemle durulması gereken illerimizden birisidir. Ülkemizin özellikle Ankara İstanbul gibi büyük illerine ilimizden her sene özellikle Kurban Bayramı dönemlerinde çok sayıda hayvan sevkıyatı yapılmakta olup bu durum Kars ın ülkemizin et ihtiyacını karşılayan önemli merkezlerden biri olduğunun göstermektedir. Kış mevsiminin uzun ve sert geçmesinden dolayı tarım arazilerinin büyük bir kısmında bölgeye adapte olmuş tahıl çeşitleri ve yem bitkileri yetiştirilmektedir. Son yıllarda yapılan çalışmalarla, sulanabilir ve nispeten ılık kesimlerde bahçe bitkileri, endüstri bitkileri ve meyve ağacı yetiştirilen alanlarda artışlar olmuştur. Kars ta tarla ürünleri üretiminde gerek ekiliş alanı gerek üretim bakımından tahıllar ilk sırada gelmektedir. Tahılın tarım ürünleri içinde en yüksek orana sahip olmasının nedeni ilin coğrafi yapısı yeryüzü şekilleri ve iklimdir. H.1.1 Kars İlinin Arazi Varlığı ve Arazi Yapısı Tablo:37. Kars İlinin Arazi Miktarı ve Yüzdesi ARAZİ CİNSİ YÜZDESİ (%) ARAZİ MİKTARI (ha) Tarım Arazisi 34, ÇayırMer'a Arazisi 39, Ormanlık Arazisi 3, Yerleşim Alanı ve Kullanılmayan Arazi 22, TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü H.2: Kars İlinin Tarımsal Durumu Tablo:38 Kars İli tarımsal Durumu Üretim Cinsi Yüzdesi% Arazi Miktarı (Ha) Hububat 66, Endüstri Bitkileri 1, ,10 BağBahçe 0, ,77 Yem Bitkileri 14, Bakliyat 0, Nadas 17, ,13 TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü H.2.1 BİTKİSEL ÜRETİM VE VERİM H Tarla Bitkileri H Buğdaygiller: İlimiz sıcaklığının yüksek olduğu Iğdır a yakın bölgelerde güzlük buğday ekimi yapılmakta olup diğer bölgelerde tarımsal üretim zamanının kısa oluşu nedeniyle ilkbahar ekimi yapılmaktadır. Buğday, ekmeklik olarak üretilmektedir. Arpa, yulaf ise genelde hayvancılığın yaygın olduğu ilimizde hayvan yemi amacıyla üretilmektedir. Faaliyeti yapılan buğday genelde hane halkı tarafından ekmeklik olarak tüketilmekte veya fırıncılıkla uğraşan işletmelere aracılar vasıtasıyla pazarlanmaktadır. Arpa ve çavdar ise gene hane halkının

181 sahibi olduğu büyükbaş ve küçükbaş hayvanlara yemlik olarak verilmekte; ayrıca ililçe merkezlerinde mevcut alıcılara satılmaktadır. H Baklagiller: İlimizde iklim ve coğrafik şartlar neticesinde baklagil üretimi çok düşük seviyelerdedir. H Yem Bitkileri: İlimiz de yem bitkileri üretimi tarımsal desteklemeler sayesinde yaygındır. Özellikle tek yıllıklı yem bitkisi olan fiğ tane veya kuru ot üretim olarak yem bitkileri içinde en yaygın olanıdır. Adi fiğ ekimi yapılan bölgemizde kuru olarak yapılmaktadır. Bunun yanında korunga ve yonca çok yıllıklı yem bitkileri ekimi de yapılmaktadır. Korunga ekimi kuru tarımda, yoncanın ise ağırlıklı olarak sulu tarımı yapılmaktadır. Ekilen yem bitkileri bölgede yaygın olan hayvancılık için kaliteli kaba yem açığının kapatılması bakımından önemli ve gereklidir. Ekimi yapılan yem bitkilerinin tohumluk ihtiyacını da ağırlıklı olarak çiftçilerimiz karşılayabilmektedir. İlimizde üretimi yapılan yem bitkilerinin ekimi ilkbahar da yapılmaktadır. H Endüstriyel Bitkiler: Bölgemizin ağır iklim koşulları ve geçmişten gelen alışkanlıklar nedeniyle yaygın bir endüstriyel bitkisi tarımı yapılamamaktadır. Ancak son yıllarda bölge çiftçimiz özellikle de Arpaçay İlçesin de ayçiçeği ekimi yapılmaktadır. Ayrıca hayvan yemi olarak şeker pancarı tarımı kısmen de olsa yapılmaktadır. İlimizde üretimi yapılan söz konusu bu iki ürününün pazarı henüz oluşmamıştır. Çerezlik ayçiçeği olarak tarımı yapılan endüstriyel bitkini 2009 yılı tahmini ekim alanı dekardır. H Bahçe Bitkileri: H Meyve Üretimi: İlimizde Iğdır a yakınlığı nedeniyle ılıman bir iklime sahip Kağızman ilçesinde ve Digor İlçesinin yine Iğdır a yakın Halıkışlak Köyünde meyve üretimi mevcuttur. Özellikle Iğdır Kayısısı adı altında kayısı üretimi mevcuttur. Ayrıca Kağızman da elma (Kağızman uzun elması) üretimi mevcuttur. 460 hektar alan üzerinde mevcut meyveliklerden 2009 yılında takriben ton kayısı, 510 ton elma, ayrıca Kağızman da 120 ton ceviz üretilmektedir. Ayrıca pekmez yapımında kullanılan dut ağaçları da mevcuttur. Üretimi yapılan ürünlerin büyük kısmı ticari amaçlı olarak pazar ve manavlarda satılmaktadır. Ceviz özellikle Kağızman Kömesi adı altında kullanılmaktadır. Elma ve kayısı da toplu meyvelikler göze çarparken ceviz ve dutta ki biçim ise dağınık meyvelikler biçimindedir. H Sebze Üretimi: Bölgemizde kuru tarım alışkanlığı ağırlıkta olduğu için sebze üretimi mevcut değildir. Ayrıca iklim koşullarının ağır geçmesi de sebze tarımına engeldir. H.2.2. HAYVANSAL ÜRETİM: H Büyükbaş Hayvancılık: İlimizde son yıllarda büyük baş hayvan ırklarında kalite yönünden ilerleme mevcuttur. Ancak yerli ırkların ağırlığı hala mevcuttur yılında ilimizde kültür, kültür melezi ve adet yerli büyük baş hayvan varlığı mevcuttur. Özellikle kültür melezi büyük baş hayvan varlığının et ve süt verimleri yerli ırka göre iyidir. Bölgemize has Zavot ve Doğu Anadolu Kırmızısı ırkı yok denilecek kadar azalmıştır. 181

182 İlimiz in başlıca geçim kaynağı hayvancılıktır. Bu nedenle bağlı bulunan her ilçede ve köylerde hayvancılık yapılmaktadır. Özellikle batı illerine yoğun biçimde hayvan sevkıyatı yapılmaktadır yılında İl dışına Büyükbaş hayvan sevki yapıldığını düşünürsek ilimize olan girdisi yaklaşık TL dır.yetiştiriciliği yapılan B.Baş hayvanın süt verimi maalesef çok düşük olup ortalama 6,5 lt/baş civarındadır. Ayrıca işletmelerde mevcut hayvan sayısı ortalamasının da düşük olması üreticilerin kar oranının düşük olmasına yol açmaktadır.ticari olarak 50 baş ve üzeri hayvanı olan hayvancılık işletmesi sayısı yaklaşık 390 dır. Yetiştirilen hayvanların eti hane halkı ve kasaplar vasıtasıyla tüketilmektedir. Ayrıca elde edilen sütten kaşar peyniri üretimi yapılmakta; bu da ufak çaplı işletmeler tarafından ticari gıda maddesi olarak satışa sunulmaktadır. Büyük baş hayvan atıkları tarım arazilerinde ve kışın yakacak olarak hane halkı tarafından değerlendirilmektedir. Grafik5: Kars ilinde yetiştirilen sığır ırkları ve sayıları Kaynak:Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 2011 Tablo39: 2011 YILI İLÇELER BAZINDA BÜYÜKBAŞ HAYVAN MEVCUTLARI İLÇE ADI SIĞIR BUZAĞI / DANA TOPLAM Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz Toplam Kaynak:Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 2011 H Küçükbaş Hayvancılık: İlimizde koyun ırklarından yerli ırk ağırlıktadır. Ancak son yıllarda küçükbaş hayvan sayısında büyük düşüşler mevcuttur adet koyun varlığının çok az kısmını merinos ırkı koyun oluşturmaktadır. Ayrıca civarındada kıl keçisi mevcuttur. Küçükbaş 182