UÜ-SK RADYASYON GÜVENLİĞİ EL KİTABI

Transkript

1 UÜ-SK RADYASYON GÜVENLİĞİ EL KİTABI Uludağ Üniversitesi Radyasyon Güvenliği Komitesi Doküman Kodu : KLK-HAD-RAD İÇİNDEKİLER

2 1 / 30 I- İYONİZAN RADYASYON VE ETKİLERİ II- 1.1 Giriş İyonizan Radyasyonlar İyonizan Radyasyonların Biyolojik Sistemlerle Etkileşimi İyonizan Radyasyonların İnsanlar Üzerindeki Etkileri Akut Radyasyon Sendromu Radyasyonun Geç Etkileri Non Stokastik (Deterministik) Etkiler Stokastik (Deterministik Olmayan) Etkiler...6 KARSİNOGENEZİS VE LÖKOMOGENEZİS. 7 RADYASYONDAN KORUNMA PRENSİPLERİ VE OPTİMİZASYON Doz Sınırları Güvenlik Değerlendirmesi 14 III- YASAL DÜZENLEMELER VE SORUMLULUKLAR BİRİNCİ KISIM Amaç, Kapsam,Tanımlar..15 İKİNCİ KISIM Radyasyon Korunmasında Temel Güvenlik Standartları.17 Birinci Bölüm Radyasyon Korunması Sistemi 17 İkinci Bölüm Doz Sınırları..17 Üçüncü Bölüm Radyasyon Alanları..19 ÜÇÜNCÜ KISIM Işınlamalar 20 Birinci Bölüm Tıbbi Işınlanmalar..20 İkinci Bölüm Kaza veya Tehlike Durumunda Işınlanma 23 DÖRDÜNCÜ KISIM Lisan, İzin, Denetim, Kayıtlar 24 Birinci Bölüm Kayıtlar 24 İkinci Bölüm Görev ve Sorumluluklar 25 Önsöz

3 2 / 30 Radyasyon Güvenliği El Kitabı Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşlarında (UÜ-SK) radyoaktif maddeler ve radyasyon üreten ekipmanlarla çalışan personele radyasyon güvenliği politikalarını ve uygulama esaslarını anlatmak için UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Komitesi (UÜ-SK RGK) tarafından hazırlanmış ve UÜ-SK Kalite Sorumlusu tarafından onaylanmıştır. Radyoaktif maddeler ve iyonizan radyasyon kaynakları UÜ-SK larında tanı, tedavi ve araştırma amacıyla kullanılmaktadır. Bu kitabın amacı iyonizan radyasyonların özellikleri, zararlı etkilerine karşı alınması gereken önlemler, Üniversite politikaları ve önemli yasal düzenlemer hakkında çalışanları bilgilendirmektir. Araştırmacı, uzman ya da çalışan olarak sizlerin sorumlulukları da bu kitabın içeriğinde özel bir yer tutmaktadır. Hiç bir zaman unutulmaması gereken şey İyonizan radyasyon kaynaklarıyla çalışmak hak değil, sorumluluk ve özel izin gerektiren bir ayrıcalıktır. Üniversitenin radyasyon güvenliği lisansının sürdürme sorumluluğu ve güvenlik programının koordinasyonu UÜ-SK RGK ya verilmiştir. Kitabın içeriği konusunda görüş ve önerilerinizi UÜ-SK RGK Sekreteryasına ilettiğinizde gereken değişiklikler yapılacaktır.

4 3 / 30 Elinizde bulunan kitap Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşları Radyasyon Güvenliği Komitesi (UÜ-SK/RGK) tarafından Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşlarında (UÜ-SK) radyoaktif maddeler ve radyasyon üreten ekipmanlarla çalışan personele radyasyon güvenliği politikalarını ve uygulama esaslarını anlatmak amacıyla hazırlanmıştır. Kitap üç ana bölümden oluşmaktadır; I- İyonizan Radyasyonlar ve Etkileri II- Radyasyondan Korunma Prensipleri III- Yasal Düzenlemeler ve Sorumluluklar İYONİZAN RADYASYONLAR VE ETKİLERİ 1.1 Giriş: Radyasyonlar iyonizan ve non iyonizan radyasyonlar olarak iki ana grupta incelenmektedir. Geçtikleri ortamda bulunan moleküllerden elektron kopartarak iyonizasyon oluşturmak için yeterli enerjiye sahip radyasyonlara iyonizan radyasyon bunun altında enerjiye sahip radyasyonlara da non-iyonizan radyasyonlar denilmektedir. Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşlarında (UÜ-SK) iyonizan radyasyonların her türlü kullanımının denetiminden Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşları Radyasyon Güvenliği Komitesi (RGK) sorumludur. Türkiye Atom Enerjisi Kurumunun (TAEK) yayınladığı radyasyon güvenliği yönetmeliğine göre kurulan RGK iyonizan radyasyonlarla yapılacak her türlü uygulama esaslarını belirlemek üzere UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Yönergesini hazırlamıştır. 1.2 İyonizan Radyasyonlar: İyonizan radyasyonlar partiküler ve elektromanyaetik radyasyonlar olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Partiküler radyasyonlar elektron, proton, nötron, alfa partikülleri gibi partiküllerin ışık hızına yakın hızlarla yayılımıdır. Elektromanyetik radyasyonlar ise x ve gamma ışınları gibi dalga şeklinde yayılan eneji fotonlarıdır. Gerek partikül şeklinde olsun gerekse elektromanyetik radyasyonlar, geçtikleri ortamda bulunan atomlardan elektron ya da proton ayrılmasına neden olarak iyonlaşma meydana getirirler. Partiküler radyasyonlardan yüklü parçacıkların girdikleri ortamda yükleri nedeniyle oluşturdukları iyonizasyona direkt iyonizasyon denir. Partikül veya elektromanyetik radyasyonların girdikleri ortamda bulunan moleküllerden elektron ya da proton kopararak oluşturdukları iyonizasyona indirekt iyonizasyon denir. 1.3 İyonizan Radyasyonların Biyolojik Sistemlerle Etkileşimi: İyonizan radyasyonların girdikleri biyolojik sistemde oluşturdukları iyonizasyon sonrasında iyon radikaller oluşur. İyon radikaller serbest radikallerin oluşmasına ve bu serbest radikallerin organik moleküllerle kimyasal reaksiyona girmesiyle bir dizi kimyasal reaksiyon meydana gelir. Kimyasal reaksiyonların DNA üzrerinde oluşması sonucu mutasyonlar ve mutasyonlar sonucu da biyolojik değişiklikler oluşur. Radyasyonun oluşturduğu iyonizasyonun DNA moleküllerinde meydana gelmesi sonucunda oluşan mutasyonlara radyasyonun direkt etkisi, DNA çevresinde bulunan moleküllerde oluşan iyonizasyon sonrası ortaya çıkan organik peroksitlerin DNA molekülünü etkilemesi sonucu ortaya çıkan mutasyonlara ise radyasyonun indirekt etkisi denir.

5 4 / 30 Şekil 1. Radyasyonun biyolojik sistemlere etkisi. Radyasyonun DNA üzerindeki etkisiyle ortaya çıkan mutasyonlar sonrası ortaya çıkabilecek sonuçlar şekil 1 de gösterilmiştir. Buradanda görülebileceği gibi kromozomları oluşturan DNA daki hasar ya tamir edilebilir ki bu durumda herhangi bir değişiklik oluşmaz. İkinci olasılık ise ortaya çıkan hasarla hücrenin yaşamsal fonksiyonlarını sürdürmesine olanak yoktur ve hücre ölür. Üçüncü olasılık ise mutasyon onarılamaz ancak hücrenin yaşamsal fonsiyonlarını sürdürmesine engel değildir. Bu durumda mutant hücre yaşamına devam eder. Mutant hücre kalıtımı sağlayan germ hücre ise mutasyon gelecek nesillere kalıtsal hastalık olarak yansıyabilir. Eğer bu hücre organ ve dokuları oluşturan somatik hücre ise kanser ya da lösemi oluşabilir. Pratikte radyasyon maruziyeti sonrası ortaya çıkan etkileri erken ve geç etkiler olarak sınıflamaktayız. İyonizan radyasyonların sağlık alanında kullanımı ile ilgili olan etkiler daha çok geç etkilerden karsinojenik ve teratojenik etkilerdir. 1.4 İyonizan Radyasyonların İnsanlar Üzerindeki Etkileri: İyonizan radyasyonların insanlar üzerindeki etkileri konusundaki bilgilerimiz hayvan deneylerinden, radyasyon kazaları ve atom bombası sonrası yaşayanlardaki gözlemler ve tıbbi uygulamalardan elde edilen bilgilerin değerlendirilmesine dayanmaktadır Akut Radyasyon Sendromu: Atom bombası deneyimleri dışında Radyasyon kazaları: 403 radyasyon kazası ( ) Nükleer reaktör kazası 19 Radyoaktif Kaynak veya x-ray cihazı 303 Radyoizotolar Ölüm ABD 30 İngiltere 2 Sovyetler Birliği 32

6 5 / 30 Erken radyasyon letalitesi: Radyasyona maruziyetten sonraki birkaç hafta içinde gelişen ve radyasyon maruziyetine bağlı olduğu saptanabilen ölümlerdir. Prodromal radyasyon sendromu: Semptomların başlangıcına kadar olan süre Serebrovasküler sendrom: 100 Gy / saatte ölüm. Gastrointestinal sendrom: 5-12 Gy / Birkaç günde ölüm Hemapoetik sendrom: 2-5 Gy / Birkaç haftada ölüm Prodromal radyasyon sendromu: Prodromal sendromu oluşturan semptomların başlama zamanı, maksimum şiddeti ve süresi doza bağımlıdır 10 Gy in üstündeki dozlar: 5-15 dakikada başlar, 30 dakikada maksimuma ulaşır. Birkaç gün sürer ve fatal vasküler ya da gastrointestinal sendromla sonuçlanır. 10 Gy in altındaki dozlar: Pek çok etmen rol oynar ve doz-yanıt belirlemesi güçtür. Prodromal semptomların şiddetli olması kötü prognoz göstergesidir. Akut hematolojik aplazi, fatal enfeksiyon, anemi ve hemoraji gelişebilir. İnsan post irradyasyon sendromu semptom ve bulguları Gastrointestinal semptomlar: Anoreksia, bulantı, kusma, diare, intestinal kramp, salivasyon, sıvı kaybı, dehidratasyon ve kilo kaybı Nöromuskuler semptomlar: Yorgunluk, apati, şuursuzluk, terleme, ateş, baş ağrısı ve hipotansiyon Serebrovasküler sendrom: 100 Gy in üstündeki dozlarda tüm organlar ve sistemler etkilenir ancak bunlara bağlı semptom ve bulgular ortaya çıkmadan serebrovasküler hasara bağlı ölüm oluşur. Serebrovasküler Sendrom Ölüm Nedeni Serebrovasküler sendromda ölüm nedeni tam olarak bilinmemektedir. Santral sinir sisteminde gelişen olaylar sorumlu tutulmakla birlikte daha yüksek dozların sadece SSS ne verilmesiyle ölüm olmamaktadır. Vücudun diğer bölgelerinde gelişen olayların etkisi olabilir. Küçük damarlardaki permeabilite artışı sonucu beyinde sıvı birikiminin akut ölüm nedeni olabileceği düşünülmektedir. Gastrointestinal sendrom: 10 Gy in üstündeki dozlara maruziyet sonrası gastrointestinal sendrom denilen ve 3-10 gün süren tablo sonucu ölüm gelişmektedir. Karakteristkleri: Bulantı, kusma, uzamış diare, bilinç bulanıklığı, bilinç kaybı ve laterjidir. Uzamış diare (birkaç gün süren) 10 Gy in üzerinde fatal düzeyde doz alındığını gösteren kötü prognoz belirtisidir. Birkaç gün içinde dehidratasyon, kilo kaybı, kaşektik görünüm ve tam bir bitkinlik hali ve ölüm oluşur. Gastrointestinal Sendrom Ölüm Nedeni Gastrointestinal sistem mukozasının depopülasyonu Viluslardaki yüzey epitelinin kaybı ve yenilenememesi Kriptalardaki bölünen hücrelerin büyük bölümü sterilize olur Hematopoetik sendrom: 3-8 Gy arasındaki dozlara maruziyet sonrası hemapoetik sistemin kök hücrelerindeki hasara bağlı olarak eritrosit, lökosit ve trombosit yetersizliğine bağlı birkaç hafta içinde ölüm gerçekleşir. Karakteristkleri: Bulantı ve kusma gibi prodromal semptomlardan sonra yaklaşık 3 haftalık latent periyot vardır.

7 6 / 30 Titreme, yorgunluk, peteşial kanama, ağızda ülserasyon ve epilasyon. Kan elemanlarında deplesyon, ateş, immün yetmezlik, kanama ve anemi Eritrosit yapımı yetersizliğine bağlı anemi görülmez Kemik iliği rejenerasyonu gelişmezse ölümle sonuçlanır. Yetişkinler çocuklar ve ihtiyarlara göre daha az etkilenir. Kadınlar genelde daha toleranslıdır Hematopoetik Sendrom Ölüm Nedeni: Enfeksiyon en önemli ölüm nedeni olmakla birlikte geniş spektrumlu antibiyotiklerle kontrol altına alınabilir 4-5 Gy lik Tüm Vücut Radyasyona Maruz Kalanların Tedavisi Dikkatli gözlem Spesifik semptomların tedavisi Enfeksiyon için antibiyotik Trombositopeni için trombosit transfüzyonu Proflaktik kan transfüzyonu yapılmamalıdır 5 Gy nin ÜzerindeRadyasyona Maruz Kalanların Tedavisi 5 Gy in üstündeki dozlarda hemapoetik sendrom nedeniyle ölüm 3-4 hafta sonra beklenmelidir. Enfeksiyonlardan korunma amacıyla izolasyon ve barier Enfeksiyon ve fiziksel travmalardan kaçınılmalı Antibiyotik proflaksisi tartışmalı Kan elemanlarının sayısının kemik iliğinin kendi kapasitesiyle düzeltilmesi önerilmektedir Radyasyonun Geç Etkileri: Radyasyona maruz kalan ancak yaşamlarımı sürdüren hücre popülasyonlarında radyasyona bağlı ortaya çıkan kalıcı değişikliklerdir. Kalıcı değişiklikler deterministik (non stokastik) ve deterministik olmayan (stokastik) etkiler olarak iki gruba ayrılır Non Stokastik (Deterministik) Etkiler: Radyasyondan etkilenen hücre sayısı ve doku miktarına bağlı olarak ve doku ve hücrelerin aldıkları dozun miktarının artmasıyla şiddeti artan somatik etkilerdir. Katarakt, organ atrofisi ve fibrozis gibi temel olarak dejeneratif olaylardır. Genelde kanser ve mutasyonları arttırmak için gereken dozlarla karşılaştırıldığında sağlığı ciddi bir şekilde etkileyecek nonstokastik etkilerin ortaya çıkaması için gereken dozlar çok daha fazladır ve pratik bir eşik dozu vardır. Dozun artmasıyla ortaya çıkan biyolojik etkinin şiddeti de artmaktadır Stokastik (Deterministik Olmayan) Etkiler: Eğer değişiklik bir germ hücresinde olursa daha sonraki nesillerde genetik mutasyon olarak ortaya çıkabilir. Eğer hücre somatik bir hücre ise bu daha sonra bir lösemi ya da kanser olarak ortaya çıkabilir. Kanser ve genetik etkiler radyasyonun stokastik etkileri olup düşük doz radyasyon maruziyetinin esas kabul edilen etkileridir. Stokastik etki çok az ya da tek bir hücrede oluşur ve eşik dozu yoktur. Dozun artmasıyla etkinin şiddetinde bir artış olmaz, popülasyonda etkilenen hücre sayısı artacağından insidansı artar. Lösemi 1 cgy ya da 1 Gy lik bir maruziyetle ortaya çıkabilir ancak löseminin

8 7 / 30 şiddeti ve seyri düşük ve yüksek doz için aynı olacaktır. Biyolojik etki olasılığı artmakla birlikte etkinin şiddeti aynıdır. KARSİNOGENEZİS VE LÖKOMOGENEZİS: Kanser indüksiyonu düşük doz radyasyonun en önemli somatik etkisidir. Lökomogenezis ve karsinogenezis konusundaki bilgilerimiz hayvan deneylerinden çok insanlar üzerindeki deneyimlerden gelmektedir. Radyasyona maruziyetkanser gelişimi ilişkisi uzun yıllardır bilinmektedir. Mary Curie ve kızı Irene nin deneyleri sırasında aldıkları radyasyona bağlı olarak gelişen lösemiden öldükleri düşünülmektedir. Yine New York lu bir dişçinin hastanın filmini çekerken filmi eliyle tutması nedeniyle uzun yıllar radyasyona maruz kalması sonucu elinde cilt kanseri gelişmiştir. Radyasyonun kansere neden olmasıyla ilgili kantitatif veriler medikal amaçlarla radyasyona maruz kalan kişiler ve nükleer bombardıman sonucu oluşan maruziyetle ilgili gözlemlere dayanmaktadır. Terapötik amaçla kullanılan radyasyonun etkileri genellikle yüksek doz radyasyonun etkilerini göstermektedir. Buna karşın nükleer silahların neden olduğu gamma ışını ve nötronlara maruz kalan kişiler değişik dozlarda radyasyon almışlardır. Hiroşima ve Nagazaki ye atılan atom bombaları sonucu bu şehirlerde yaşayan kişilerdeki deneyim bu konudaki en geniş deneyimdir. Burada değişik dozlarda radyasyonun değişik yaş grupları ve cinsiyet farkına bağlı etkiler konusunda oldukça geniş gözlemler vardır. Her iki bombanın yakından etkilediği kişiden i dikkatli bir şekilde izlenmiştir. Bunlardan i Sv den yüksek doz almıştır. Günümüze kadar 6000 kansere bağlı ölüm saptanmış ve normal beklentiden 400 kez daha fazladır. Her iki şehre atılan bombalar arasında belirgin farklılıklar vardır. Nagazakiye atılan çok az nötronla birlikte alfa ışınları saçan ve dozimetrisi daha önce test edilmiş bir bombadır. Hiroşima da kullanılan ise daha önce test edilmemiş ve bilgisayar simülasyonu nötron ve gama ışını karışımı olabileceğini düşündürmektedir. Japonya da sağ kalan kişilerin aldıkları dozlar yeniden gözden geçirilmiş ve aldıkları dozlar bilgisayarlarda hesaplanmıştır. Bu son hesaplamalar özellikle Hiroşima da nötronların oranının daha önce varsayılandan daha az olduğunu göstermektedir. Kanser için net risk belirlemeleri yapılamamakla birlikte ön çalışmalar düşük LET li radyasyona maruziyet nedeniyle risk artış faktörünün olabileceğini göstermektedir. Britanya da arasında yaklaşık hastanın ankilozan spondilit nedeniyle radyoterapi görmüştür. Bu kişilerde küçük bir lösemi insidansı saptanmıştır. Her ne kadar spondilit seriler x ve gamma ışınlarına maruziyet sonrası insanlarda gelişen lösemilerin önemli bir bölümünü oluşturmaktaysa ve dozimetri oldukça iyiyse de ideal olmaktan uzaktır. Çünkü uygun bir kontrol grubu yoktur. Ayrıca radyasyon güvenliği standartlarının oluşturulduğu 1922 yılından önce radyologlar arasında lösemi insidansında sözde bir artış vardır. Troid kanseri büyümüş timus nedeniyle radyoterapi uygulanan çocuklarda gözlenmiştir. Tedavi alanına giren troidde malign ve benign

9 8 / 30 troid tümörleri gözlenmiştir. Yine bu popülasyonda meme kanseri insidansı yüsek bulunmuştur li yıllarda tinea kapitis için çocuklarda radyoterapi uygulanmıştır. İsrail den Modan ve ark. Kuzey Afrika dan göç edenlerde bu tedavi sonucu gelişen troid kanserleri bildirmişlerdir. Beyin, tükrük bezi ve cilt maligniteleri ve lösemi insidansında artış bildirilmiştir. New-York ta yine tinea kapitis için radyoterapi uygulanan çocuklarda ki gözlemler oldukça farklıdır. Malign troid tümörü iki olguda saptanırken, bir miktar da benign troid tümörü gözlenmiştir. Burada güneş ışınlarına maruz kalan kafa ve yüz cildinde beyaz çocuklarda cilt kanseri gözlenmiştir. Tüberküloz nedeniyle defalarca skopi altında artifisiyal pnömotoraks uygulaması sonrasında meme kanseri gelişmiştir. Bu ilk olarak Nova Scotia da bildirilmiş daha sonra New England da desteklenmiştir. Yine postpartum mastit nedeniyle radyoterapi uygulanan hastalarda meme kanseri insidansında artış bildirilmiştir. Latent Periyot: Radyasyona maruziyet ile tümör gelişimi arasında oldukça uzun bir latent periyot vardır. Latent periyodun süresi gelişen tümörün saptanmasında kullanılan yönteme ve radyasyona maruz kalan kişinin yakından izlenmesine bağlıdır. Ayrıca tümörün büyüme hızı, metastaz potansiyeli ve lokal yayılım gibi gelişen tümöre bağlı özelliklerde latent periyodun süresini belirleyen faktörlerdir. Sonuç olarak initiation, promotion ve progresyon süreçleri zaman almaktadır. Lösemi en kısa latent periyoda sahiptir. Radyasyona maruziyetten birkaç yıl sonra Nagazaki ve Hiroşima da olgularda artış saptanmaya başlanmış, 7-12 yıl arasında pik sayıya ulaşmış ve artış 20. yıldan sonra kaybolmuştur. Solid tümörler için latent periyot daha uzun olup ortalaması 25 yıl dolaylarındadır. Eksternal radyasyona bağlı lösemi ve radyonükleid alımına bağlı kemik tümörleri radyasyonun oluşturduğu malignitelerin farklı bir grubunu oluşturmaktadır. Burada radyasyona maruziyetten birkaç yıl sonra artış başlar ve 10. yıl dolaylarında maksimuma eriştikten sonra azalmaya ve ışınlanmamış popülasyonla eşit düzeye inerler. Risk doğal insidansa katkı şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu absolüt risk model olarak bilinmektedir. Bazı kanser tiplerinde ise radyasyonun etkisi bütün yaşlarda belli bir faktöre bağlı olarak doğal insidansta belli bir artış şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu da relatif risk model olarak tanımlanmaktadır. Doğal riskin yıllarla birlikte belli oranlarda artışı nedeniyle kanser ileri yıllarda daha fazla ortaya çıkar Risk Belirlemesi: İnsanlardaki karsinogenezis ile ilgili veriler relatif olarak yüksek dozda radyasyona maruz kalan az sayıdaki verilere dayanmaktadır. Çeşitli gözlemlerden elde edilen verilerden yola çıkılarak elde edilen modelerde lineer-kuadratik ilişkinin olabileceği düşünülmüş ve matematik model ortaya atılmıştır; l=ad+bd UNSCEAR (United Nations Scientific Committee on The Effects of Atomic Radyasyon belirlenmiş ve 1958 ve 1986 daki genel kurulunda iki major rapor yayınlamıştır.amerikan ulusal bilimler akademisi tarafından oluşturulan BEIR komitesi de 1972, 1977 ve 1980 de major

10 9 / 30 raporlar hazırlamıştır. Her iki komitenin ilk raporları lineer ilişki kabulünden yola çıkarak risk belirlemeleri yapmıştır BEIR, raporunda lineer ilişki gibi lineer kuadratik ilişkinin de hakim olduğunu bildirmiştir. Aynı zamanda absolüt ve relatif risk modelleri ortaya atılmıştır. Risk belirlemesi genellikle radyasyona bağlı kanser artışını belirten absolüt risk olarak bildirilmektedir. Pratikte radyasyona maruz kalan popülasyon ve maruz kalmayan popülasyonda gözlenen kanser gelişimi farklarını belirtmektedir; Risk = Kanser olgu sayısı /106 maruz kalan kişi /yıl/rem Bu oran oldukça uzun yıllar aldığında total risk için alternatif bir model birim doz başına artışı göz önünde bulundurmaktadır; Risk = Kanser olgu sayısı /10 4 maruz kalan kişi /Sv LÖSEMİ KLL insidansının radyasyondan etkilenmediği gözlenmektedir. AML ve KML ışınlanan adültlerde aşırı insidans artışının görüldüğü tiplerin başında gelir. UNSCEAR tarafından bütün yaşlar için düşük-let ve düşük doz radyasyon için belirlenen mortalitede artış saptanmıştır.15-25/10 4 /Sievert olarak belirlenmiştir. Yine bu raporda çok genç ve çok yaşlılarda riskin fazla olduğunu buna karşın genç yetişkinlerde düşük olduğu belirtilmiştir. Erkeklerde risk kadınlardan biraz daha fazladır. TROİD KANSERİ Troid bezi radyasyon karsinogenezisine en duyarlı organlardan birisidir. Relatif olarak bu organın küçük olmasına karşın hücreleri diğer organ ve dokulardan daha duyarlıdır. Histolojik olarak iyi differansiye tümörlerdir ve cerrahi ve radyoaktif iyot tedavisi ile başarılı bir şekilde tedavi edilebilmektedirler. Radyasyona bağlı troid kanseri gelişenlerin yaklaşık %5 i bu hastalıktan ölmektedirler. UNSCEAR total riski / 10 4 /Sievert olarak bildirmiştir. Kadınlarda risk biraz daha fazladır. MEME KANSERİ Meme kanseri riski radyasyonla relatif olarak yüksek frekansla indüklenmektedir. Kanser başlangıçta duktus hücrelerinden köken almakla birlikte meme dokusuna infiltre etmektedir. Deneyimler meme kanseri açısından bazı saptamalar yapmaya olanak sağlamıştır. Birincisi, Postpartum mastit serisinde New York taki hastaların verileri doz-yanıt ilişkisi konusunda herhangi bir bilgi vermekten oldukça uzaktır. İkincisi, Japon kadınlarındaki doğal insidans ile arasında oldukça belirgin bir fark vardır. Üçüncüsü, meme kanseri verileri radyasyon dozu ile meme kanseri gelişimi arasında lineer bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. UNSCEAR ve japon verilerine göre risk 50/ 10 4/ Sievert, medikal verilere göre ise 200/ 10 4 /Sievert tir. AKCİĞER KANSERİ Radyasyon akciğer kanseri riskini artıran çok sayıda faktörden birisidir. UNSCEAR düşük-let radyasyonlar için riski 18-74/ 10 4 /Sievert bildirirken Çekoslovakya ve ABD deki uranyum madeni çalışanları için high-let radyasyon için / 10 4 /Sievert olarak bildirilmektedir. RADYASYONUN İNDÜKLEDİĞİ DİĞER KANSERLER Kemik tümörleri Cilt kanseri

11 10 / 30 Karaciğer kanserleri (kolanjioma ve hemanjioendetelyoma) Cerviks, Over Rektum TOTAL RİSK Total riskin belirlenmesi bu amaçla incelemeye alınan tüm popülasyonun yaşamının izlenmesine ve hayat sürelerinin tamamlanmasına bağlıdır. Günümüzde henüz bu veriler tamamlanmamıştır. Ancak bazı saptamalar yapılabilmektedir. Total risk 100/ 10 4 /Sievert olarak öngörülmektedir. Bir başka deyişle 0.01 Sv total vücut ışınlaması yapılan kişiden birinin kanserden öleceği tahmin edilebilir. RADYASYONUN EMBRYO VE FÖTÜS ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 20. Yüzyılın başında tanımlanmıştır. Goldstein ve Murphy 1929 yılında pelvis bölgesine uygulanan radyoterapi sonrası mikrosefali ve mental retardasyon saptanan 38 olgu bildirmişlerdir. Bu tür etkiler yüksek dozlarda oluşur tanısal işlemlerde alınan dozlar sorun yaratmaz. Embryo ve Fötüs Üzerindeki Kanser Dışı Etkiler Letal Etki:İmplantasyondan önce ve hemen sonra oluşabileceği gibi intrauterin dönemin herhangi bir aşamasında yüksek dozlara maruziyette prenatal ya da neonatal ölüme neden olabilir Malformasyonlar: Doku ve organların oluşum ve gelişimi sırasındaki maruziyet sonucu gelişir. Malformasyonsuz büyüme bozuklukları: İntrauterin gelişimin her aşamasında oluşabilirse de özellikle son dönemlerdeki maruziyetler sonucu oluşur. Radyasyonun etkilerinde temel faktörler maruz kalınan doz ve gebeliğin dönemi olmakla birlikte doz hızı da önemlidir. Dekaban pelvik radyasyon sonrası bildirilen olgulardan yola çıkarak aşağıdaki sonuçlara ulaşmıştır: 1. Gestasyonun 2-3. haftalarında 2.5 Gy gibi yüksek dozlara maruziyetten sonra ciddi bir anomali gözlenmemekle birlikte bunların önemli bir bölümü rezorbe olmakta ya da düşük gelişmektedir. 2. Gestastonun haftaları arasında maruziyetten çocukların büyük bölümünde pek çok organ anomalileri oluşmaktadır. 3. Gestasyonun haftaları arasında maruziyet çok az göz, iskelet ve genital organ deformitelerine yol açmakla birlikte sıklıkla mikrosefali mental retardasyon ve büyüme-gelişme geriliğine neden olmaktadır. 4. Gestasyonun haftaları arası maruziyet orta sıklıkta mikrosefali, mental retardasyon ve büyüme geriliğine neden olmaktadır. 5. Gestasyonun 30. haftasından sonraki maruziyetler belirgin yapısal anomalilere neden olmamakla birlikte fonksiyonel yetersizliklere neden olabilmektedir. İn Utero Radyasyona Bağlı Kanserler Bu konudaki ilk çalışmalardan birisi Stewat ve Kneale (The Oxford Survey of Childhood Cancers) tarafından 1950 yılında bildirilmiş ve 1-5 defa film çekilen gebelerin çocuklarında 15 yıllık lösemi gelişme olasılığı

12 11 / 30 incelenmiştir. Bu çalışmada lösemiden ölen 7649 çocuktan 1141 inde radyasyon maruziyeti belirlenmiştir. Bu çocukların anneleri radyasyona maruz kalmamış olsaydı sadece 774 ünde lösemi gelişme olasılığı hesaplanmıştır. MacMahon çocukluk çağı kanserleriyle radyasyon maruziyeti arasındaki ilişkiyi belirtmiştir. Doll ve Wakeford 1997 de literatürü incelemişler ve aşağıdaki sonuçları bildirmişlerdir: Özellikle son trimestrde olmak üzere düşük doz radyasyona maruziyet çocukluk çağı kanserlerinde artışa neden olmaktadır. Bir obstretrik pelvik x-ray incelemesi kanser şansını %40 arttırmaktadır. 10 mgy doz kanser riskini arttırmaktadır Gy başına absolüt risk artışı %6 dır. Çalışma Koşullarında Kadınlar İçin Maruziyet Radyasyon alanında çalışan kadınlar için tüm gebelik süresince kabul edilen doz 5 msv (0.5 rem), aylık kabul edilebilir doz ise 0.5 msv (0.05 rem) dir (International Concil on Radiological Protection and Measurement). Gebeliğin bildirilmesinden sonra radyasyon güvenliği elemanı tarafından çalışma koşullarında alınan dozlar ve riskleri anlatılarak çalışma koşulları düzenlenir. Kontrollü radyasyon alanında çalışan çok az kişi çocuğun alınması için gereken dozun üstünde radyasyon alır. Hamile ya da potansiyel hamile hastalar Pek çok durumda alt batın ya da pelvik film çekimi sırasında hamile olan hastalarla karşılaşılmaktadır. Öncelikle fötüsün aldığı doz hesaplanmalıdır. Burada deneyimli bir fizikçinin alınan dozu fantom üzerinde ölçmesi en güvenli yoldur. Tümüyle güvenli bir durum olmamakla birlikte konjenital malformasyon %5-10 oranında insanlarda görülmekte olup bunun radyasyona bağlanması olanaksızdır. Japon deneyiminden elde edilen sonuçlara göre 1 Gy deki mikrosefali ve mental reterdasyonun ekstrapolasyonundan 0.1 Gy düzeyinde bu tür malformasyonların saptanmadığı söylenebilir. Bu doz düzeyiyle ilgili tam bir konsensus olmayıp bu dozlara yaklaşan değerlerde hastayı refere eden hekim, hasta ve aile ile konuşularak gebeliğin sonlandırılması kararı verilmelidir. 15 cgy sınırı medikal abortus için önerilen sınırdır.

13 12 / 30 II- RADYASYONDAN KORUNMA PRENSİPLERİ VE OPTİMİZASYON Radyasyon korunmasının ana ilkesi, radyasyona maruz kalmaya neden olabilecek faydalı uygulamaları aksatmadan, kişilerin ve toplum üyelerinin maruz kalacağı radyasyon dozunu mümkün olabildiği kadar düşük düzeye indirilerek kişilerin ve toplumun korunmasını sağlamaktır. Radyasyon İçeren Her Türlü Uygulamada "RİSKE KARŞI KAZANÇ" değerlendirmesi mutlaka yapılmalıdır. YETERLİ FAYDA ELDE ETMEK UYGULAMALARDAKİ TEMEL PRENSİPTİR. Uluslararası Radyolojik Korunma Komisyonu (ICRP), 26 numaralı raporunda korunma ile ilgili temel prensipleri içeren radyolojik korunma sistemini önermiştir. UYGULAMALARIN GEREKLİLİĞİ (Justification) İyonlayıcı radyasyonlarla yapılacak çalışmalarda net bir yarar sağlamayan hiç bir uygulamaya yer verilmemelidir B= V-(P+X+Y) B= Net fayda V= En büyük fayda P= Temel üretim masrafları X= Radyasyon korunma masrafları Y= Radyasyon hasarından meydana gelen masraflar OPTİMİZASYON ( As Low As Reasonnably Achievable ALARA Prensibi) Tedavi amaçlı tıbbi ışınlamalar hariç, radyasyon ışınlaması gerektiren uygulamalarda bireysel dozların büyüklüğü, ışınlanacak kişilerin sayısı, olası tüm ışınlamalar için, ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde bulundurularak mümkün olan en düşük dozun alınmasını sağlamaktır. Tablo 1 de radyasyon korunmasında kullanılan doz birimleri verilmiştir. Tablo 1. Doz Birimleri Birimler CGS Unit (eski) SI Unit (yeni) Dönüşüm faktörü Absorbe doz Doz eşdeğeri Rad = 100erg/g Gray = 1J/kg 1 Gy = 100 rad Rem Sievert 1 Sv = 100 rem Aktivite Curie(Ci)=3.7x1010dis/s Becquerel=1dis/s 1 Ci = 3.7x1010dis/s Işınlama Röntgen Coulomb/kg hava 1C/kg hava = 3876 R Düşük dozlar nedeniyle kanser olup ölme olasılığı katsayısı 1 Sv (1000 msv) için 5 x 10-2 olarak kabul edilmektedir. Halkın her yıl almasına izin verilen doz düzeyi 1 msv'dir. Bu yaklaşımla 1 msv doz nedeniyle kanserden ölme olasılığının 'de 5 olduğu varsayılmaktadır. Radyasyon korunmasında temel alınan eşdeğer doz birimi eski (CGS) sistemde rem, yeni (SI) sistemde ise sievert tir. İyonizan radyasyonların radyobiyolojik etkilerinin aynı olmadığı görülmüş ve çeşitli radyobiyolojik deneylerden elde edilen sonuçlara göre kalite

14 13 / 30 faktörleri hesaplanmıştır. Eşdeğer doz birimi işte bu kalite faktörüyle absorbe doz biriminin çarpımıyla elde edilmektedir. Matematik olarak doz eşdeğeri DE DE(Sievert) = H(Sv) D(Gy). RBE [ Eski birim: H(rem) D(rad). RBE] Tablo 2. Radyasyon tiplerinin kalite faktörleri Radyasyonun tipi Kalite faktörü X-ışınları,gamma ışınları,beta ışınları 1 Termal nötronlar 5 Nötronlar 5-20 Protonlar, recoil protonlar, E > 2MeV 5 Alfa ve ağır çekirdekler 20 DOZ SINIRLARI Radyasyon Görevlileri Halk Etkin doz Eşdeğer Doz Yıllık Ortalama 20 msv/yıl 1mSv/yıl Tek Yıl 50 msv/yıl 5 msv/yıl Göz 150 msv/yıl 15 msv/yıl Cilt 500 msv/yıl 50 msv/yıl El-Ayak 500 msv/yıl 50 msv/yıl Işınlanmalar aşağıdaki şekilde gruplanabilir 1. Mesleki Işınlanmalar 2. Halk Işınlanmaları 3. Tıbbi Işınlanmalar 4. Acil Durum ve Tehlike Durumu Işınlanmaları Doz Kısıtlamaları Radyasyondan korunma da optimizasyonun sağlanması için kişisel dozlar, yıllık doz sınırları altında kalmak koşuluyla kaynak ve uygulama özelliklerine bağlı olarak kısıtlanır. Limit değildir. Tıbbi Işınlanmalar İçin Doz Kısıtlamaları Hasta Ziyaretçileri ve Gönüllüler (Tanı/tedavi süresince) için 5 msv'i

15 14 / 30 Hasta ziyareti için gelen çocuklar için 1 msv'i aşmamalıdır. Tanı amaçlı radyasyon uygulamalarında, hasta dozu kısıtlamaları için yönetmeliklerde verilen referans düzeylerine uyulmalıdır. Müdahalede Bulunan Çalışanların Korunması Müdahale durumunda ışınlanacak personelin yetkili otorite tarafından belirlenen tek yıl dozunu aşmasına izin verilmez. Ancak; Hayat kurtarma ve ciddi yaralanmaların önlenmesi, Kollektif dozun azaltılması, Ciddi hasarların önlenmesi durumları bu koşulun dışında değerlendirilmelidir. Hayat kurtarmaya yönelik durumlar dışında, tek yıl dozunun iki katını aşmayacak planlamalar yapılır. Ciddi hasarları Deterministik etkileri önlemek amacıyla tek yıllık dozun on katını aşmayacak şekilde planlamalar yapılır. Doz Sınırlarının Uygulanmadığı Işınlamalar Doğal radyasyon (2-3 msv/yıl) nedeniyle ışınlanmalar ve tıbbi ışınlanmalardan alınan dozlar, doz sınırlarına ilave edilmez. GÜVENLİK DEĞERLENDİRMESİ Radyasyon kaynaklarının kullanıldığı tesislerin tasarımı ve faaliyeti sırasında tüm aşamalarda uygulanmak üzere kazara ışınlanmaya yol açabilecek durumları da içeren güvenlik değerlendirmeleri yapılır. Radyasyon Kaynaklarının Güvenlik ve Emniyeti Radyasyon kaynakların envanteri düzenli olarak tutulur ve kaynakların teslim alınması aşamasından bertaraf edilmesine kadar, tesis içinde her zaman güvenli bir biçimde bulundurulmasını, taşınmasını ve depolanmasını sağlamak üzere prosedürler geliştirilir. Yetkili personelin dışındaki kişilerin denetimli alanlara girmesini önlemek ve kaynakların çalınması, kaybolması, yetkisiz kişiler tarafından kullanımı veya zarar görmesini engellemek için emniyet sistemi oluşturulur. Kişisel Doz İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Kişisel monitoring araçları kullanım boyunca alınan integral etkin doz eşdeğerini verir. Dozimetreler kurşun önlüğün dışına yakaya takıldığı takdirde baş ve boynun aldığı dozları verir. Genellikle msv'in üzerindeki dozları ölçerler. Tüm personel için dozimetre değerlerinin kayıtları düzenli bir şekilde saklanmalı ve takip edilmelidir. Çalışma Alanlarının Radyasyon Ölçümleri ve Değerlendirilmesi Radyasyon alanlarının düzenli aralıklarla radyasyon ölçümleri yapılır ve radyoaktif bulaşma olasığı olan yerlerde silme testleri uygulanır, Radyasyon ölçümlerinde saatte 1 m Sv ölçüm hassasiyetine sahip ve kalibrasyonlu dedektörler kullanılmalıdır. GM dedektörleri sayısal değerler açısından güvenilir olmamakla birlikte çevre radyasyon seviyesinin değerlendirilmesi için kullanılır. Taşınabilir sintilasyon dedektörleri düşük enerjili fotonları dedekte etmede çok hassastırlar.

16 15 / 30 Radyasyon dedektörlerinin uygun enerjiye sahip radyasyon kaynaklarıyla düzenli olarak kontrol edilmesi gereklidir Radyasyon Uyarı İşaretleri Radyasyon alanlarının girişlerinde ve bu alanlarda temel radyasyon simgeleri ve uyarı levhaları bulunması zorunludur! Radyasyon üreten cihazların veya radyoaktif madde bulundurulan, kullanılan veya depolanan laboratuvar ve yerlerde bu uyarı işaretleri herkesin görebileceği şekilde asılmalıdır. Yüksek radyasyon seviyesinin olabileceği alanlarda ayrıca ışıklı ve sesli uyarıcıların olması ve interlock sistemlerinin de bulunması gereklidir. Tıbbi Işınlamaların Kontrolü Hastanın Radyasyondan Korunması : Tıbbi ışınlamalarda hastanın gereksiz yere ışınlanmasını önlemek ve radyasyondan korunmasını sağlamak için yazılı yerel kurallar ve prosedürler oluşturulmalıdır. Referans Düzeyler Tanı uygulamalarında normal ölçülerde yetişkin hasta için kullanılacak doz seviyesinn belirlenmesinde yönetmeliklerde verilen referans düzeylerini gözönünde bulundurulur. Dozların referans düzeylerini aşması veya çok altında kalması durumunda düzeltici önlemleri alınır. Hastaya verilecek doz belirlenirken, hastanın yaşı, cinsiyeti, vücut ağırlığı ve diğer fiziksel özellikleri dikkate alınır. III- YASAL DÜZENLEMELER VE SORUMLULUKLAR Ülkemizde iyonizan radyasyon kaynaklarının kullanımının denetlenmesi amacıyla Atom Enerjisi Komisyonu Genel Sekreterliği 1956 yılında 6821 sayılı Yasa ile Başbakanlığa bağlı olarak Ankara'da kurulmuştur yılında 2690 sayılı Yasa ile Başbakana bağlı olarak Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) adı ile yeniden yapılanmıştır. TAEK radyasyon kaynaklarının güvenli kullanımı ve denetlenmesi amacıyla Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğini hazırlamış ve bu yönetmelik 24 Mart 2000 tarihinde sayılı resmi gazetede yayımlanmıştır. Bu yasa çerçevesinde UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Komitesi oluşturulmuş ve komite yasayı temel alarak UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Yönergesini hazırlamıştır. Yönerge rektörlük tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Bu bölümde yönergenin çalışanları ilgilendiren bazı bölümleri verilecektir. BİRİNCİ KISIM Amaç, Kapsam,Tanımlar Amaç Madde 1. Bu yönergenin amacı, Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşlarında (UÜ-SK) iyonlaştırıcı radyasyon ve etkilerine karşı çalışanların, hastaların ve çevrenin radyasyon güvenliğini sağlamaktır. Tanımlar Madde 3- Bu yönergede geçen tanımlar aşağıda verilmiştir. a) Eşdeğer doz; birimi Sievert (Sv) olup, radyasyonun türüne ve enerjisine bağlı olarak doku veya organda soğurulmuş dozun, radyasyon ağırlık faktörü ile çarpılmış halini,

17 16 / 30 b) Etkin doz; birimi Sievert (Sv) olup, insan vücudunda ışınlanan bütün doku ve organlar için hesaplanmış eşdeğer dozun, her doku ve organın doku ağırlık faktörleri ile çarpılması sonucunda elde edilen dozların toplamını, c) Kuruluş veya Tesis; bu Yönerge kapsamına giren radyasyon kaynaklarıyla ilgili faaliyet gösterilen yerleri, d) Kurum; Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşları e) Lisans Sahibi; TAEK hükümlerine göre verilen lisans belgesinde ismi belirtilen ve radyasyon güvenliği mevzuatının uygulanmasında TAEK e karşı sorumlu olan kişiyi, f) Radyasyon; iyonlaştırıcı radyasyonu, g) Radyasyon Görevlisi; Bu yönergenin 10. maddesinde belirtilen yıllık doza maruz kalma olasılığı bulunan ve bu Yönergenin 15. maddesinde belirtilen denetimli ve gözetimli alanlarda görevi gereği radyasyon kaynağı ile çalışan kişiyi, h) Radyasyon Güvenliği Uzmanı: Mühendislik veya fen bilimleri alanında lisans eğitimi üzerine radyasyon güvenliği alanında lisansüstü eğitimi veya radyasyon güvenliğiyle ilgili olarak katıldığı yurtiçi ve/veya yurtdışı eğitimi TAEK tarafından uygun görülüp onaylanan ve radyasyon güvenliği konusunda en az dört yıllık deneyime sahip kişidir. i) Radyasyon Korunması Sorumlusu; Radyasyon korunmasıyla ilgili temel güvenlik standartlarını yapılan işin niteliklerine göre uygulayacak ve bu alanda eğitimi ve deneyimi belgelenmiş ve TAEK tarafından onaylanmış kişidir. j) Radyofarmasötik Yönetmeliği; 23/12/1993 tarihli ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan "Radyofarmasötik Yönetmeliğini", k) Tıbbi Radyasyon Fiziği Uzmanı: Mühendislik yada fen bilimleri alanında aldığı temel eğitim üzerine tıbbi radyasyon fiziği alanında lisansüstü eğitim almış, radyasyon korunmasıyla ilgili temel güvenlik standartlarını, yapılan işin niteliklerine göre, uygulayabilecek, bu alanda eğitimi ve deneyimi belgelenmiş ve Türkiye Atom Enerji Kurumu (TAEK) tarafından onaylanmış kişidir. l) Toplum etkin dozu; ışınlamaya maruz kalan çeşitli grupların ortalama etkin dozu ile bu grubu oluşturan kişi sayısının çarpımının toplamını, m) Tüzük; 24/7/1985 tarihli ve 85/9727 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe konulan Radyasyon Güvenliği Tüzüğü'dür. n) Yüklenmiş eşdeğer doz; Birimi Sievert (Sv) olup, radyoaktif maddenin alınmasını takiben, doku veya organda kaldığı sürede (süre belirtilmemiş ise, yetişkinler için 50 yıl, çocuklar için 70 yıl alınır) vermiş olduğu eşdeğer doz toplam dozu, o) Yüklenmiş etkin doz; Yüklenmiş eşdeğer dozun, her doku ve organın doku ağırlık faktörleri ile çarpılması sonucunda elde edilen toplamı, p) Radyasyon Güvenliği Komitesi (RGK): Komite lisans sahibi/sahipleri, hastane yönetimi temsilcisi (başhekim, başhekim yardımcısı, baş müdür, baş müdür yardımcısı gibi), iyonlaştırıcı radyasyon ile çalışan üç Anabilim Dalı (Radyoloji, Nükleer Tıp, Radyasyon Onkolojisi) temsilcileri olan hekimler ve medikal fizik uzmanları, rutin işlerinde radyasyonu kullanan birimlerin (Merkez labratuvarı, diş hekimliği, genetik, Kardiyoloji, vb.) temsilcileri olan hekimler, süpervizör hemşirelerden bir kişi ve Halk Sağlığı AD temsilcisinden oluşur. r) Radyasyon Güvenliği Yürütme Kurulu: UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Komitesinin yürütme kurulu olarak görev yapar. Uludağ Üniversitesi Sağlık Kuruluşlarında iyonlaştırıcı radyasyonla yapılan araştırma, tanı ve tedaviye yönelik klinik ve laboratuar uygulamalarının Uludağ Üniversitesi ve ilgili Ulusal Kuruluşların (TAEK, Sağlık Bakanlığı vb) radyasyon güvenliği konusunda yaptığı düzenlemelere uygun bir şekilde yapılmasını sağlamak ve UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Komitesi ve Rektör adına denetlemekle

18 17 / 30 görevlidir nolu yasada tanımlanan radyasyonla çalışan 3 Anabilim Dalından (Radyoloji, Nükleer Tıp, Radyasyon Onkolojisi) hekim ve medikal fizik uzmanları ile Halk Sağlığı Anabilim Dalı temsilcisinden oluşur. İKİNCİ KISIM Radyasyon Korunmasında Temel Güvenlik Standartları BİRİNCİ BÖLÜM Radyasyon Korunması Sistemi Doz sınırlama sisteminin temel ilkeleri Madde 7 - Radyasyon korunmasında kullanılan, doz sınırlama sisteminin üç temel ilkesi aşağıda verilmiştir: a) Uygulamaların Gerekliliği: Işınlanmanın zararlı sonuçları gözönünde bulundurularak, net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilemez. b) Radyasyon Korunmasının Optimizasyonu: Tedavi amaçlı tıbbi ışınlamalar hariç, radyasyon ışınlanması gerektiren uygulamalarda bireysel dozların büyüklüğü, ışınlanacak kişilerin sayısı, olası tüm ışınlanmalar için, ekonomik ve sosyal faktörler gözönünde bulundurularak mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanmalıdır. c) Doz Sınırlaması: Bireylerin normal ışınlanmaları, izin verilen tüm ışınlamaların neden olduğu ilgili organ ya da dokudaki eşdeğer doz ile etkin doz, TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 10. maddesinde belirtilen yıllık doz sınırlarını aşamaz. İKİNCİ BÖLÜM Doz Sınırları Doz sınırları ile ilgili kavramlar Madde 8 - Radyasyon korunmasında kullanılan doz sınırlarına ilişkin kavramlar aşağıda belirtilmiştir: a) Birincil Sınırlar: Radyasyon görevlilerinin veya toplum bireylerinin alabileceği yıllık "eşdeğer doz", "etkin doz", "yüklenmiş eşdeğer doz", "yüklenmiş etkin doz" veya belirlenen bireyler topluluğunun "toplum etkin dozu" sınırlarıdır. b) İkincil Sınırlar: Birincil doz sınırlarının doğrudan uygulanamadığı durumlarda kullanılan doz sınırlarıdır. İkincil sınırlar, dış ışınlanma durumunda "eşdeğer doz indeksi" ile iç ışınlanma durumunda ise, "yıllık vücuda alınma sınırları" (ALI) cinsinden ifade edilir. c) Türetilmiş Sınırlar: Belirli bir modele göre birincil sınırlardan türetilmiş sınırlar olup, bunlara uyulduğu takdirde, birincil sınırlara da uyulduğu kabul edilir. d) İzin Verilen Sınırlar: TAEK tarafından saptanan ve genellikle birincil ve ikincil sınırlardan daha düşük olan sınırlardır. e) İşletme Sınırları: Hangi türden olursa olsun, bütün radyasyon kaynakları için TAEK tarafından saptanan birincil ve ikincil sınırları aşmamak koşulu ile Lisans Sahibi tarafından belirlenen sınırlardır. Referans düzeyleri Madde 9 - Radyasyon korunması programlarında kullanılan herhangi bir büyüklük için özel bir uygulamanın başlatılması amacıyla belirlenen düzeylerdir. TAEK tarafından tespit edilen referans düzeyleri aşağıda verilmiştir. a) Kayıt Düzeyi: Radyasyon korunmasını sağlamak amacı ile, eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarının kayıtlarının tutulması ve saklanması gerekmektedir. TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 10. maddesinde verilen yıllık doz sınırlarının aylık

19 18 / 30 dönemlerde radyasyon görevlileri için 0.2 msv, halk için ise 0.01 msv'i aşması durumlarında kayıtlar tutulmaya başlanır. b) İnceleme Düzeyi: Üzerinde daha fazla inceleme yapılmasını gerektiren eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarıdır. Bu düzey, bir ay için bu TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin maddesinde verilen yıllık eşdeğer doz sınırının 1/10'udur. c) Müdahele Düzeyi: Olağan dışı durumlar için TAEK tarafından önceden belirlenen ve aşılması durumunda müdahaleyi gerektiren eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarını gösteren değerler olup, TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 10uncu maddesinde verilen yıllık eşdeğer doz sınırının bir defada alınması ve aynı yıl süresince bu değerin aşılması halidir. Nükleer veya radyolojik tehlike durumunda öngörülen müdahale düzeyleri "TAEK Nükleer ve Radyolojik Tehlike Durumu Uygulama Planında" detaylı olarak verilmiştir. Müdahale düzeylerinden; d) Eylem düzeyi; sürekli ışınlanmalar veya tehlike durumunda, iyileştirici veya koruyucu eylemlerin yapılacağı, eşdeğer doz hızı veya radyoaktivite konsantrasyon düzeyidir. Müdahale gerektiren bir durumun ortaya çıkması beklendiğinde, eylem düzeyi TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin ani ışınlamalar için 48. maddesinde, sürekli ışınlamalar içinse 49. maddesinde verilmektedir. e) Rehber düzey; aşılması halinde önlem alınmasını gerektirebilen doz düzeyi olup, kronik ışınlamalarda öngörülen rehber düzeyler TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 37. maddesinde, tıbbı uygulamalarda öngörülen rehber düzeyler TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 28. maddesinde belirtilmektedir. Yıllık doz sınırları Madde 10 - Yıllık doz sınırları sağlığa zarar vermeyecek şekilde uluslararası standartlara uygun olarak, TAEK tarafından radyasyon görevlileri ve toplum üyesi kişiler için ayrı ayrı belirlenmiştir. Yıllık toplam doz aynı yıl içindeki dış ışınlama ile iç ışınlamadan alınan dozların toplamıdır. Kişilerin, denetim altındaki kaynaklar ve uygulamalardan dolayı bu sınırların üzerinde radyasyon dozuna maruz kalmalarına izin verilemez ve bu sınırlara tıbbi ışınlamalar ve doğal radyasyon nedeniyle maruz kalınacak dozlar dahil edilemez. a) Radyasyon görevlileri için etkin doz ardışık beş yılın ortalaması 20 msv'i, herhangi bir yılda ise 50 msv'i geçemez. El ve ayak veya cilt için yıllık eşdeğer doz sınırı 500 msv, göz merceği için 150 msv'dir. Cilt için en yüksek radyasyon dozuna maruz kalan 1 cm 2 'lik alanın eşdeğer dozu, diğer alanların aldığı doza bakılmaksızın ortalama cilt eşdeğer dozu olarak kabul edilir. b) Toplum üyesi kişiler için etkin doz yılda 1 msv'i geçemez. Özel durumlarda; ardışık beş yılın ortalaması 1 msv olmak üzere yılda 5 msv'e kadar izin verilir. Cilt için yıllık eşdeğer doz sınırı 50 msv, göz merceği için 15 msv'dir c) 18 yaşından küçükler TAEK Tüzüğünün 6. maddesine göre radyasyon uygulaması işinde çalıştırılamazlar. TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 15. maddesinin (b) bendinde belirtilen alanlarda, eğitim amaçlı olmak koşuluyla, eğitimleri radyasyon kaynaklarının kullanılmasını gerektiren yaş arasındaki stajyerler ve öğrenciler için etkin doz, herhangi bir yılda 6 msv'i geçemez. Ancak el, ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 150 msv, göz merceği için 50 msv'dir.

20 19 / 30 Özel durumlar için planlanan ışınlanmalar Madde 11 - Normal uygulamalarda ortaya çıkan ve yıllık doz sınırları üzerinde etkin doza maruz kalmayı gerektiren, fakat ışınlanmanın dışında başka yöntemlerin bulunmadığı özel durumlarda TAEK in izniyle yapılan ışınlanmalardır. Özel durumlarda ışınlamaya maruz kalacak radyasyon görevlileri için doz sınırları herhangi bir yılda 50 msv'i, birbirini takip eden 10 yıl içinde ortalama yıllık 20 msv'i ve toplamda 100 msv'i geçemez. Yıllık etkin dozun beş katından fazla radyasyon dozu almış radyasyon görevlileri ile çocuk doğurma çağındaki radyasyon görevlileri özel bir durum için planlanmış ışınlanmalarda görevlendirilemezler. Hamile radyasyon görevlileri için doz sınırları Madde 12- Hamileliği belirlenmiş kadın çalışan, çalışma şartlarının yeniden düzenlenebilmesi amacıyla yönetimi haberdar eder. Hamileliğin bildirilmesi kadın çalışanın çalışmasına engel teşkil etmez, gerekiyorsa çalışma koşulları yeniden düzenlenir. Bu nedenle, doğacak çocuğun alacağı dozun mümkün olduğu kadar düşük düzeyde tutulması sağlanır ve toplum için belirlenen doz sınırlarına uyulur. Emzirme dönemindeki kadın çalışanlar, radyoaktif kontaminasyon riski taşıyan işlerde çalıştırılmaz. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Radyasyon Alanları Radyasyon alanlarının sınıflandırılması Madde 15 - Maruz kalınacak yıllık dozun 1 msv değerini geçme olasılığı bulunan alanlar radyasyon alanı olarak nitelendirilir ve radyasyon alanları radyasyon düzeylerine göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılır: a) Denetimli Alanlar: Radyasyon görevlilerinin giriş ve çıkışlarının özel denetime, çalışmalarının radyasyon korunması bakımından özel kurallara bağlı olduğu ve görevi gereği radyasyon ile çalışan kişilerin ardışık beş yılın ortalama yıllık doz sınırlarının 3/10'undan fazla radyasyon dozuna maruz kalabilecekleri alanlardır. Denetimli alanların girişlerinde ve bu alanlarda aşağıda belirtilen radyasyon uyarı levhaları bulunması zorunludur: 1) Radyasyon alanı olduğunu gösteren temel radyasyon simgeleri (Ek-3), 2) Radyasyona maruz kalma tehlikesinin büyüklüğünü ve özelliklerini anlaşılabilir şekilde göstermek üzere gerekli bilgi, simge ve renkleri taşıyan işaretler, 3) Denetimli alanlar içinde radyasyon ve bulaşma tehlikesi bulunan bölgelerde geçirilecek sürenin sınırlandırılması ile koruyucu giysi ve araçlar kullanılması gerekliliğini gösteren uyarı işaretleri. b) Gözetimli Alanlar: Radyasyon görevlileri için yıllık doz sınırlarının 1/20'sinin aşılma olasılığı olup, 3/10'unun aşılması beklenmeyen, kişisel doz ölçümünü gerektirmeyen fakat çevresel radyasyonun izlenmesini gerektiren alanlardır. Radyasyon alanlarının izlenmesi Madde 16 - Radyasyon alanlarının izlenmesinde uygun radyasyon ölçüm cihazları ve dozimetreler kullanılır. Radyasyon alanlarının radyasyon/radyoaktivite düzeyi ölçümleri TAEK ve UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Komitesi tarafından belirtilen sıklık ve yöntemlere uygun olarak yapılır. Bu ölçümlerde kullanılan cihazların kalibrasyonları TAEK tarafından uygun görülen aralıklarla, TAEK İkincil Standart Dozimetre Laboratuvarı'nda yapılır.

21 20 / 30 Öğrenciler Madde yaşları arasındaki öğrenci ve stajyerlere sadece gözetimli alanlarda eğitim izni verilebilir. Öğrenci ve stajyerlerin doz sınırları TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 10. maddesi (c) bendinde belirtilmektedir. Ziyaretçiler Madde 18 - Ziyaretçiler denetimli alanlara kesinlikle, gözetimli alanlara ise radyasyon korunması sorumlusundan izin almadan giremezler. İzin verilen ziyaretçilerin giriş ve çıkış saatlerinin kayıtlarının tutulması radyasyon korunması sorumlusu tarafından sağlanır. Çalışma koşulları Madde 20 - Görevleri gereği radyasyona maruz kalan kişilerin çalışma koşulları aşağıdaki şekilde sınıflandırılır: Çalışma Koşulu A: Yılda 6 msv'den daha fazla etkin doza veya göz merceği, cilt, el ve ayaklar için yıllık eşdeğer doz sınırlarının 3/10'undan daha fazla doza maruz kalma olasılığı bulunan çalışma koşuludur. Çalışma Koşulu B: Çalışma Koşulu A'da verilen değerleri aşmayacak şekilde radyasyon dozuna maruz kalma olasılığı bulunan çalışma koşuludur. Kişisel dozimetre zorunluluğu Madde 21- Yıllık dozun, izin verilen düzeyin 3/10'unu aşma olasılığı bulunan Çalışma Koşulu A durumunda görev yapan kişilerin, kişisel dozimetre kullanması zorunludur. Belirlenen dönemlerde değerlendirmek üzere bu dozimetreler TAEK e gönderilir, radyasyon güvenliği uzmanları tarafından değerlendirilir ve değerlendirme sonuçları ilgililere bildirilir. TAEK tarafından gerekli görüldüğü hallerde diğer dozimetrik yöntemler de kullanılır, yapılan hizmete ilişkin ücretler her yıl ücret listesine göre TAEK e ödenir. Koruyucu giysi ve teçhizat Madde 22 - Yapılan işin niteliğine uygun koruyucu giysi ve teçhizat kullanılır. Tıbbi gözetim Madde 23 - Radyasyon görevlilerinin TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 15. maddesinde belirtilen alanlarda işe başlamadan önce TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinin 51. maddesinin (d) bendinde belirtilen sağlık raporu istenir, ayrıca hematolojik, dermatolojik ve hekim tarafından gerekli görülmesi halinde radyolojik tetkikleri yapılır. Denetimli alanlarda görev yapanların hematolojik tetkikleri yılda en az bir kez yapılır. TAEK ve/veya UÜ-SK Radyasyon Güvenliği Komitesi tarafından gerekli görüldüğü hallerde ise bu süre kısaltılır ve raporları saklanır. ÜÇÜNCÜ KISIM Işınlamalar BİRİNCİ BÖLÜM Tıbbi Işınlanmalar Hastanın radyasyon güvenliği Madde 24 - Tanı ve tedavi amacıyla radyasyon uygulamalarının amacına ulaşması öncelikli olmak üzere hastanın radyasyon güvenliğini sağlamak üzere aşağıdaki hususlara uyulur. a) Hekimin yazılı kararı olmayan hiçbir ışınlama yapılamaz. b) Hastanın alacağı veya alması gereken doz miktarının tayini ve tıbbi ışınlama süresince hastanın radyasyon güvenliğini sağlamak üzere gerekli tüm bilgiler hekim tarafından yazılı olarak önceden belirlenir ve bunlar kesinlikle uygulanır. c) Görevli tüm personel, tanı ve tedavinin gerektirdiği radyasyon güvenliği konularında eğitilmiş olmalıdır.