MAÂRİF SALNÂMELERİ NE GÖRE CEBEL-İ BEREKET SANCAĞI NDA EĞİTİM-ÖĞRETİM (H /M ) * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY MAÂRİF SALNÂMELERİ NE GÖRE CEBEL-İ BEREKET SANCAĞI NDA EĞİTİM-ÖĞRETİM (H /M ) * Ebru GÜHER ** ÖZET Osmanlı Devleti zamanında tutulan önemli kaynaklardan biri hiç şüphesiz salnâmelerdir. Sal yıl, name ise mektup, kitap anlamına gelmekte olup bu iki sözcüğün türemesinden meydana gelmiştir. Türkçe olarak tam karşılığı yıllıktır. Salnâmeler o yerin sosyal, siyasal, kültürel, eğitim ve diğer önemli konularında önemli bilgiler verdiği için yerel tarih araştırmacıları için vazgeçilmez öneme sahiptirler. Osmanlı Devleti, salnâmeler yoluyla mevcut kurumları hakkında geniş bilgi alabiliyor; değişiklikleri inceleyerek geleceğe yönelik tedbirler alabiliyordu. Salnâmeler resmi olarak devlet, nezâret ve vilayet salnâmeleri olmak üzere başlıca üç şekilde çıkmıştır. Bunun yanında resmi olmayan özel olarak çıkarılan salnâmelere de rastlanmaktadır. Devlet kurumu olan Maârif Teşkilâtı da kendine ait salnâmeler oluşturmuştur. Böylece ülke genelindeki tüm yerlerde eğitim-öğretim hakkındaki mevcut durum ayrıntılı olarak kayıt altına alınmıştır. Bu nedenle Maârif Salnâmeleri Eğitim Tarihi konusunda birinci elden kaynak olma özelliğine sahiptir. Bu araştırmada Maârif Salnâmeleri nde yer alan ayrıntılı bilgiler ışığında; o dönem Adana vilayetine bağlı Cebel-i Bereket Sancağı ndaki eğitim öğretim faaliyetleri ele alınmıştır. Bu nedenle H /M tarihli (H.1320/M tarihli Maârif Salnâmesi günümüze kadar ulaşamadığından dolayı bu tarihli salnâmeden faydanılamamıştır) Maârif Salnâmeleri çalışmamızın temel kaynağını teşkil etmektedir. Bunun dışında çeşitli tarihlerde neşredilen Adana Vilâyet Salnâmeleri nden de faydalanmak suretiyle çalışmamız desteklenmiştir. Bu kaynaklara dayanarak adı geçen sancaktaki okullar ve dereceleri, kurucuları, masrafı, bulundukları yerler, öğretmenleri, öğrenci sayıları, kütüphaneler, içindeki kitap sayıları ve buna benzer bilgiler hakkında istatistiki bilgiler verilip, değerlendirmeler yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Eğitim, Salnâme, Cebel-i Bereket. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: ebrugur@osmaniye.edu.tr

2 458 Ebru GÜHER EDUCATION AND INSTRUCTION IN CEBEL-I BEREKET SANJAK ACCORDING TO EDUCATION YEARBOOK (H /M ) ABSTRACT One of the major sources taken in time the Ottoman Empire is undoubtedly Yearbooks. Sal means year and name means letter, book. This derives from the derivation of these two words. The full measure in Turkish is yearbook. The yearbooks have an indispensable importance for the local history researcher as they give the important information in social, political, cultural, and educational and the other important issues of that place. The Ottoman Empire could get information widely about the existing institutions through yearbooks and take measures for the future by examining changes. The yearbooks have formally developed mainly in 3 ways as state, custody and province yearbooks. Beside this, it is met also the yearbook which is informal and developed privately. The Organization of Education which is a government agency has created its own yearbooks. So that, the current state about the education in all the places across the country were recorded in detail. Therefore, the Education Yearbooks have the property to be primary sources about the History of Education. In this research have been discussed the education activities in Cebel-i Bereket Sanjak depending on Adana province in that time in light of the detailed information contained in the Education Yearbooks. Therefore, the Education Yearbooks dated H /M (It has been not benefit from the yearbook dated it because the Education Yearbook dated H.1320/M have not reached until today) constitute the main source of our study. Otherwise, our study is supported to benefit from Adana Province Yearbooks published on various dates. The statistical information about schools and their degrees, the founders, costs, their location, their teachers, the number of students, libraries and the number of books in it and similar information in the sanjak said based on these sources are given and the evaluations are carried out. Key Words: Education, Yearbook, Cebel-i Bereket. Giriş Osmanlı Devleti nde resmi ve özel kurumlar tarafından yayımlanan yıllıklara salnâme adı verilmektedir. Farsça sal (yıl) ve name kelimelerinden türeyen salnâme 1 aynı yıl içinde olan 1 Ahmet Gündüz, Salnamelere Göre Kırşehir Sancağı Hakkında Bilgiler ( ) - İnternational Periodical For The Languages, Literature and History and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 7/3, Summer 2012, DOI Number : s

3 Maârif Salnâmeleri ne Göre Cebel-i Bereket Sancağı nda Eğitim-Öğretim 459 olayları tespit etmek amacıyla hazırlanmakta 2 böylece devlet bu yolla mevcut kurumların durumunu inceleyip buna göre geleceğe yönelik tedbirler almaktadır. Osmanlı Devleti nde salnâme ilk olarak 1847 yılında Ahmet Vefik Efendi marifetiyle Hayrullah ve Ahmed Cevdet Efendilerin yardımıyla Sadrazam Reşid Paşa nın isteğiyle yayınlanmıştır yılları arasındaki dönemde neşredilen salnâmelerde; devletin idari yapısı, müesseseleri, şahıs biyografileri, ilmi, iktisadi, siyasi, kültürel, eğitim ve diğer konuları ihtiva eden bilgiler yer almaktadır 4. Salnâmelerin resmî olanlarını; devlet, nezâret ve vilâyet olmak üzere üçe ayırmak mümkündür. Nezâret Salnâmeleri nin içinde Maârif-i Umûmiyye Nezâreti nin kendi marifetiyle çıkardığı salnâmeler ( , ) yılları arasına ait olup, 1320 ( ) yılları arasında herhangi bir salnâmeye rastlanmamıştır 5. Maârif Salnâmeleri nde eğitim kurumlarını ilgilendiren konular (nezâretin tarihçesi, memurları, müderrisler, öğrenciler, Müslüman ve gayr-i Müslim okullar ve adları, kuruluş ve ruhsat bilgileri, kütüphaneler, kitap sayıları 6 gazeteler ve matbaalar) hakkında tafsilatlı malumatlar bulunmaktadır. Bunun yanında eğitime ait kanunlar, talimat ve programlar da yer almaktadır 7. Bu bilgiler sayesinde o bölgenin eğitim yapılanması ve değişiklikleri takip edilebilmektedir Osmanlı Devleti nde 19. Yüzyılın Sonu 20. Yüzyılın Başında Eğitim-Öğretime Genel Bir Bakış Osmanlı Devleti nde eğitim genellikle cami, mescit ve sıbyan mekteplerinde başlardı. Bundan sonraki eğitim ise medreselerde 9 devam ederdi. Sıbyan mektepleri (İbtidâi) devlet adamları 2 Mehmed Zeki Pakalın, Salnâme, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: 3, M.E.B. Yayınları, İstanbul, 1983, s Yılmaz Öztuna, Salnâme, Türk Ansiklopedisi, Cilt: 28, Ankara, 1980, s. 85 vd. 4 Erdal Açıkses, Rahmi Doğanay, 1208 (1881 M) Tarihli Ma murat ül Aziz Vilâyet Salnâmesi (İl Yıllığı), Elazığ Valiliği Elazığ, Eğitim, Sanat, Kültür, Araştırma, Tanıtma ve Hizmet Vakfı (ELESKAV), Elazığ, 2001, s Bilgin Aydın, Salnâme, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 36, s İlhan Palalı, Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Değeri, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 23, Ocak-Haziran 2010, s Tevfik Sütçü, Sosyal Bilimlerde Araştırma Kaynağı Olarak Almanaklar, Salnâmeler ve Yıllıklar, İlmî Araştırmalar, Sayı: 18, 2004, s Salnâmeler hakkında tafsilatlı bilgi için bkz. Hasan Duman, Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu, Ankara, 1999; Hasan Duman, Osmanlı Yıllıkları (Salname ve Nevsaller), İslam, Tarih, Sanat ve Kültürü Araştırma Merkezi, İstanbul, 1982; Mehmet Zeki Pakalın, a.g.m., s. 105; Bilgin Aydın, a.g.m., s Medresenin kelime anlamı içinde dini derslerin okutulduğu yerdir. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1990, s Medreseler genel olarak sıbyan okullarının üzerinde orta ve yüksek dereceki eğitimin yapıldığı yerlerdi. Genellikle camilerle beraber yapılırdı. Türk İslâm tarihinde eğitim ve öğretim açısından önem arz eden medreseleri ilk kuran Selçuklular olmuştur. Osmanlı Devleti nde ilk medrese Orhan Gazi tarafından kurulan İznik Orhaniyesi dir. Fatih Sultan Mehmed döneminde tesis edilen Sahn-ı Seman Medreseleriyle medreseler hızla gelişmiş, bunu takiben Kanuni zamanındaki Süleymaniye Medresesi ile tıp, riyaziye ve darü l-hadis gibi yeni bölümler açılarak dinsel konular dışındaki alanlarda da eleman yetiştirilmeye başlanmıştır. Ünal Taşkın, Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 3/1, Yaz 2008, s ; Selim Hilmi Özkan, Osmanlı Devleti nde Yabancı Dil Eğitimi,- İnternational Periodical For The Languages, Literature and History and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 5/3, Summer 2010, DOI Number : s Medreseler bir vakıf kurumları olduğundan giderleri, işleyişi ve denetlenmesi yine bu kurumlar vasıtasıyla yapılmıştır. Medreselerin yönetimi ise müderrislerin elindeydi.17. yüzyıldan itibaren devletin zayıflamasına paralel olarak önce vakıf kurumları sonra da ona bağlı olan medreseler zayıflamaya ve amacından uzaklaşmaya başlamıştır. Meşrutiyet döneminde ıslah edilmeye çalışılsa da bundan sonuç alınamamış ve çağdaşlarıyla yarış edemeyecek düzeye gerilemiştir. 3 Mart 1924 yılında çıkarılan Tevhîd-i Tedrîsat Kanunu yla Medreseler Maârif Vekâleti ne bağlanmış ve kısa bir zaman sonra tamamen kapatılmıştır. Bkz. Mehmet İpşirli Medrese (2.Bölüm: Osmanlı Dönemi), TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 28, Ankara, 2003, s

4 460 Ebru GÜHER veya zengin kişiler tarafından vakıf marifetiyle tesis edilir ve gelirleride bu yolla karşılanırdı. Köylerde ahalinin yardımıyla kurulan ve öğretmenin maaşının karşılandığı okullar da bulunmaktaydı. İlk zamanlar Sıbyan Mektepleri nin ortak bir teşkilatları ve programları olmasa da, Tanzimat la beraber gelişen süreçte ders programları revize edilmiştir. Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi nin ilân edilmesinden sonra Sıbyan Mektepleri nin yanı sıra İbtidâ-i Mektep, Usûl-i Cedide Mektebi adıyla yeni tarzda ilkokullar kurulmaya başlanmıştır yüzyıldan itibaren devlet kötü gidişatı bertaraf etmek için batı tarzında kurumlar oluşturmaya çalışmış; eğitim kurumları da bundan nasibini almıştır. Batı tarzında ilk önce Rüşdiyeler daha sonra İbtîdai, İdâdî, Sultâni ve Dârülfünûn okulları açılmaya başlanmıştır. Tanzimat döneminde sivil okullar 3 aşamaya dayandırılmıştır. Bunlar; İlköğretimde İlkokullar, ikinci basamakta Rüşdiye Mektepleri (Ortaöğretim), üçüncü basamakta ise Dârülfünûn (Yükseköğretim/Üniversite) olarak oluşturulmuştur. Batılılaşma amacıyla hazırlanan Maârif-i Umûmiyye Nizamnâmesi 11 ile okullardaki derecelenme şu şekilde oluşmuştur: İlköğretim: Sıbyan ve Rüşdiye Okulları, Ortaöğretim: İdâdî ve Sultânî Okulları, Yükseköğretim: Âlî Okullar (Dârülfünûn, Dârülmuallimîn, Dârülmuallimât, çeşitli sanayi ve fen okulları). Yürürlüğe giren Maarif-i Umûmiyye Nizamnâmesi istenilen şekilde uygulanamamıştır. Örneğin; Ortaöğretim için düşünülen İdâdî Okullar çok sınırlı açılmış, Sultânî Okullarından ise sadece Galatasaray Sultânîsi açılabilmiştir 12. II. Abdülhamid döneminde ilköğretim yaygınlaştırılmış, Sıbyan okullarından ziyade İbtidaî okullarına ağırlık verilmiştir yılından itibaren Sıbyan Okulu geleneksel Kur ân Okulları için İbtidaî Okulları ise Maârif Nezâreti tarafından kurulup sayıları artırılan yeni okullar için kullanılmıştır. Buna bağlı olarak 1881 yılında Maârif Nezâreti ndeki Mekâtib-i Sıbyâniye İdaresi de Mekâtib-i İbtidaîye İdaresi olarak yenilenmiştir. İlköğretimin ikinci kademesi olan Rüşdiyeler 1890 yılından sonra İdâdî bulunan yerlerdeki okullarla birleştirilmiştir. Böylece Rüşdiyeler lağvedilerek buradan gelen ödenek İdâdî Okullarına aktarılmış ve Ortaöğretimin birinci kademesi olan İdâdî Okullar yaygınlaştırılmıştır. Ortaöğretimin ikinci kademesi olan Sultânî Okullarının yerine yedi senelik İdâdîler her vilayet merkezine açılmıştır. Sivil Yükseköğretimde ise Mekteb-i Mülkiye Şahane, Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye Şahane, Mekteb-i Hukuk ve Dârülfûnun-ı Şahane adıyla eğitim kurumları ihdas edilmiştir. II. Meşrutiyet te ise yapılan yeni değişikliklerle Cumhuriyet döneminin eğitim kurumlarının alt yapısı hazırlanmıştır Cebel-i Bereket Sancağı nda Eğitim-Öğretim Arapça olan Cebel-i Bereket ismi bereket dağı anlamına geldiğinden bu isim tahminlere göre arazinin verimliliğini ifade etmek için kullanılmıştır. Osmanlı Devleti nde eyaletten küçük, kazadan büyük yerlere sancak veya livâ denilmektedir.1568 yılından itibaren Halep eyaletine bağlı Üzeyr Sancağı 1840 yılında Adana vilayetine bağlanmıştır yılında Vilâyetler Nizamnâmesi ile Üzeyr Sancağı merkezinin bulunduğu yer ile adlandırılarak Payas sancağı olarak Halep e bağlanmıştır yılında Adana 10 Özlem Karsandık, Maârif Salnâmeleri ne Göre Adana Sancağı nda Eğitim-Öğretim (H /M ), Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 30, Sayı: 50, Ankara, 2011, s Cafer Ulu, Osmanlı Devleti nin Son Döneminde Mürebbiyelik Müessesesi, İnternational Periodical For The Languages, Literature and History and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 9/1, Winter 2014, DOI Number : s Fatih Demirel, Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 25(2), Bursa, 2012, s Fatih Demirel, a.g.m., s. 511 vd. II. Abdülhamid dönemi eğitim sistemi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Bayram Kodaman, II. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.

5 Maârif Salnâmeleri ne Göre Cebel-i Bereket Sancağı nda Eğitim-Öğretim 461 yeniden vilayet olunca Payas ta sancak olarak buraya bağlanmıştır 14. Bu sancağın adı 1879 tarihinde yeni bir idari düzenleme ile adı Cebel-i Bereket olarak değiştirilmiştir. Sancak; Payas, Osmaniye ve Belen kazalarından oluşuyordu. Bu sancağın merkezi 1880 yılında Payas tan Yarpuz a taşınmıştır yılında Adana ya bağlı ve Cebel-i Bereket adını alan bu sancağa Islahiye, Hassa ve Bulanık (Bahçe) kazaları da dahil edilmiştir yılında ise bu sancağın merkezi Yarpuz dan Osmaniye ye nakledilmiştir 16. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde sancakların vilayetlere dönüştürülmesi kanunu çerçevesinde Cebel-i Bereket Sancağı vilayet haline dönüştürülmüş; 1 Haziran 1933 tarihinde ise Cebel-i Bereket vilayeti lağvedilerek Osmaniye bir kaza merkezi olarak Adana ya bağlanmıştır. 24 Ekim 1996 tarihinde bir kanunla Osmaniye ili kurulmuştur Medreseler Adana vilayetinde ilk medrese 1541 yılında Ulu Cami nin kuzey cephesinde Ramazanoğulları tarafından yaptırılmıştır 18. Adana vilayetine bağlı Cebel-i Bereket Sancağı ve buraya bağlı kazalardaki eğitim-öğretim faaliyetleri ile ilgili tafsilatlı bilgileri Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye de bulmak mümkündür. 1316/1898 yılında Cebel-i Bereket Sancağı nda eğitim veren medreseler, bulunduğu yerler, müderrisleri, talebe sayıları ve kurucuları aşağıdaki tabloda gösterildiği şekildedir. Tablo 1: 1316/1898 Yılında Cebel-i Bereket Sancağı nda Yer Alan Medreselerin Bulundukları Kazalar, Medreselerin Adları, Müderrisleri, Talebe Sayıları ve Kurucuları 19 : Livâ Kaza Medresenin Medresenin Müderrisi Talebe Medresenin İsmi Bulunduğu Sayısı Kurucusu Yer Cebel-i Osmaniye Trabzonî Osmaniye Ali Efendi 18 Ali Efendi Bereket Cebel-i Payas Erzin Erzin Ali Efendi 20 Ahali Bereket Cebel-i Payas Erzin Erzin Ali Efendi 20 Ahali Bereket Cebel-i Payas Erzin Erzin Ali Efendi 20 Ahali Bereket Cebel-i Payas Ocaklı Ocaklı Ali Efendi 30 Ahali Bereket Tablodan anlaşıldığı üzere sancağa bağlı Payas kazası en fazla medresenin ve talebenin bulunduğu yerdir. Sancağın merkezi her ne kadar 1880 yılında Payas tan Yarpuz a kaydırılsa da 14 Ali Rıza Önder, Cebelibereket Sancağı ve Rahime Hatun, I. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, Adana, Kasım Osmaniye şehri 1865 yılında kurulmuştur. Osmaniye ve çevresinde yaşayan göçebe toplulukları disipline etmek ve yerleşik hayata geçirmek amacıyla 1864 yılında Derviş Paşa komutasındaki Fırka-i Islahiye ova ve dağ aşiretlerini birbirlerinden ayırmak istemiştir. Bu sebeple 1865 yılında Hacı Osmanlı Mahallesi merkez olmak üzere adı Osmaniye olan bir ilçe meydana getirilmiştir. Bkz. B.Ünal Bereket, Osmaniye Şehrinin Tarihi Coğrafyası, Kastamonu Eğitim, Yıl: 2, Sayı: 3, Mart 1997, s Salname-i Vilayet-i Adana 1309, s Yusuf Halaçoğlu, Cebelibereket, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 7, s Yılmaz Kurt, Osmaniye, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 33, s Halil İbrahim Kaplan, Sâlnamelere Göre Adana ( ), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2001, s Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1316, s. 840.

6 462 Ebru GÜHER Payas eğitim yönünden önemini muhafaza etmiştir. Zira Payas ta 3 tane Erzin adında medrese olup, hepsinin ayrı ayrı 20 adet talebesi bulunmaktadır. Yine Payas ta Ocaklı da aynı adı taşıyan bir medrese bulunmaktadır. Osmaniye de ise Trabzonî adında bir medrese olup 18 mevcudu ile en az talebeye sahip olduğu görülmektedir. Trabzonî Medresesi Ali Efendi tarafından karşılanmış; bunun dışında kalan medreselerin yapımı ise yöre halkı tarafından karşılanmıştır İbtîdaî (Sıbyan) Mektepleri 1898 tarihinde Adana vilayetinde 585 adet Sıbyan Okulu (Usûl-ü atîka) bulunmaktadır. Daha sonra yeni tarzda (Usûl-ü cedîd) İbtîdaî mektepleri oluşturulmaya çalışılmıştır 20. Cebel-i Bereket Sancağı nda 1897 yılında yeni açılan birçok İbtîdaî okuluna rastlamak mümkündür yılında açılan Cebel-i Bereket Sancağı ndaki İbtîdâi derecesindeki okul sayısı, bulunduğu kazalar, masrafı ve kim tarafından karşılandığı ayrıntılı şekilde Maârif Salnâmeleri nde izah edilmiştir. Bu veriler aşağıdaki tablodaki gibidir: Tablo 2: 1897 Yılında Açılan Cebel-i Bereket Sancağı ndaki İbtîdâi Derecesindeki Okul Sayısı, Bulunduğu Kazalar, Masrafı ve Bunun Kim Tarafından Karşılandığı 21 : Livâ Kaza İbtîdâi Okulunun İbtîdâi Okulunun İbtîdâi Okulunun Bulunduğu Yer Masrafı (Kuruş) Kurucusu Cebel-i Bereket Osmaniye Kasabada 3000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Yarpuz Karayiğid 2000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Yarpuz İsbece 3000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Yarpuz Kaypak 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Hassa Kasaba 3000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Hassa Söğüt 2000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Hassa Ekbaz 5000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Hassa Göreci 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Hassa Gülinar 3000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Hassa Tiyek 2500 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Kasabada 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Tortul 5520 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Yumurtalık 3570 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Çaylı 1580 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Ocaklı 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Erzin 3450 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Payas Kasabada 2400 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Cumafakılı 5000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Kazdere 3980 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Çolaklı 2980 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Arıklıkaş 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Bulanık 3500 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Bucaklı 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Haruni 5000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Bahçe Gökçayır 3800 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Islahiye Sarıfet 2890 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Islahiye Tatar 4000 Ahalinin yardımıyla Cebel-i Bereket Islahiye Kasabada 5000 Ahalinin yardımıyla 20 Halil İbrahim Kaplan, a.g.t., s Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1318, s

7 Maârif Salnâmeleri ne Göre Cebel-i Bereket Sancağı nda Eğitim-Öğretim 463 Maârif Salnâmesi verilerine göre; Cebel-i Bereket Sancağı nda tüm İbtîdaî okulların masrafları yöre halkı tarafından karşılanmıştır. En fazla okulun olduğu yer sırasıyla 8 okul ile Bahçe, 7 okul ile Payas, 6 Okul ile Hassa, 3 okul ile Yarpuz ve Islahiye, 1 adet ile Osmaniye takip etmektedir. Adana Vilâyet Salnâmesi verilerine göre; 1318/1900 ve 1319/1901 tarihinde Yarpuz İbtîdaî Mektebi nin öğretmeni Hafız İskender Efendi 22 olup, bu okulda toplamda 40 öğrenci bulunmaktadır 23. Islahiye kazasında 1318/1900 yılında 15 talebeden oluşan bir mektep 24, Payas kazasında 200 e yakın talebeden oluşan 15 Sıbyân mektebi ile mevcudu çok az olan 2 adet medrese 25, Osmaniye kazasında 2 medrese, 65 talebesi olan 3 adet İbtidaî Mektebi 26, Bahçe kazasında toplamda 43 talebesi olan bir İslâm Mektebi ile 180 talebesi olan 5 adet Hristiyan Mektebi 27, Hassa kazasında ise 215 talebesi olan 8 adet mektep bulunmaktadır /1902 tarihli Adana Vilâyet Salnâmesi verilerine göre ise; Yarpuz da 50 talebesi olan bir adet İbtîdâi Mektebi 29, Osmaniye kazasının merkezinde iki adet İbtîdâi mektebi, Cevdetiye, Dervişiye, Çardak, Payas ın Üzeyrli ve Erzin köylerinde birer adet İbtîdâi mektebi, Bahçe kazasının Haruniye, Karacaviran, Gökçayır, Kızkulaç, Çolaklı köylerinde birer adet İbtîdâi mektebi, Islahiye nin Kerküt, Haltanlı, Çerçili, İdilli ve Keller köyünde birer adet İbtîdâi mektebi, Hassa kazasına bağlı Ekbâz da bir adet İbtîdâi mektebi tesis olmuştur 30. Salnâmelerde İslâm İbtîdaiye (Sıbyan) adıyla anılan mekteplere de rastlamak mümkündür. Bu mektepler Osmanlı Devleti ndeki ilk eğitim kurumlarıdır. Bu okullara cinsiyet ayrımı yapılmaksızın Müslüman kız ve erkek öğrenciler kabul edilirdi. Genellikle camilere bitişik yapılmasının sebebi öğrencilere İslâm dinini en iyi şekilde öğretebilmekti. Adana vilayeti merkezinde ve çevre köylerinde tarihlerinde 23 ü Usul-ü Cedid, 34 ü Usul-ü Atika olmak üzere toplamda 57 adet İslâm İbtîdâiye Mektebi bulunmaktadır /1903 tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye de Cebel-i Bereket Sancağı na ait İbtîdâiye-i İslâmiye Mekteplerinin eski ve yeni tarzdaki istatistiki bilgilerine erişmek mümkündür. 1321/1903 tarihli Maârif Salnâmesi ne göre ise Cebel-i Bereket Sancağı nda toplamda yeni tarzda (Usul-ü Cedid) 27 adet İslâm İbtîdâiye Mektebi bulunmaktadır. Adana il merkezindeki nüfusa oranla kıyaslayacak olursak Cebel-i Bereket Sancağı nda oldukça fazla bu tarz okulun olduğu sonucuna varabiliriz. 22 Hafız İskender Bey, 1895 yılında adı geçen yere atanmıştır. Bkz. T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MF.MKT., Dosya No: 304, Gömlek No: 32, Tarih: 17 Ş Salnâme-i Vilayet-i Adana 1318, s. 118; Salnâme-i Vilayet-i Adana 1319, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1318, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1318, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1318, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1318, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1318, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1320, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1320, s Kâmil Şahin, 19. ve 20. Yüzyılda Adana İslâm Sıbyan Mektepleri Üzerine Bazı Gözlemler, (Erişim Tarih: )

8 464 Ebru GÜHER Tablo 3: 1321/1903 Tarihli Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye ye Göre Cebel-i Bereket Sancağı nda İbtîdâiye-i İslâmiye Mektepleri nin Bulunduğu Yer 32 : Livâ Kaza Mektebin Bulunduğu Yer Tedrisat Usulü (Cedid) Tedrisat Usulü (Atika) Cebel-i Bereket Yarpuz Karayiğid 1 0 Cebel-i Bereket Yarpuz Issızca 1 0 Cebel-i Bereket Yarpuz Kaypak 1 0 Cebel-i Bereket Osmaniye Merkez 1 0 Cebel-i Bereket Osmaniye Merkez 1 0 Cebel-i Bereket Payas Merkez 1 0 Cebel-i Bereket Payas Gürtül 1 0 Cebel-i Bereket Payas Çaylı Üzeyrli 1 0 Cebel-i Bereket Payas Üzeyrli 1 0 Cebel-i Bereket Payas Ocaklı 1 0 Cebel-i Bereket Payas Erzin 1 0 Cebel-i Bereket Payas Yumurtalık 1 0 Cebel-i Bereket Payas Kurtkulağı 1 0 Cebel-i Bereket Payas Çokharzemiş 1 0 Cebel-i Bereket Payas Çokharzemiş 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Kasaba 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Kasaba 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Çolaklı 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Cumafakılı 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Kardere 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Haruniye 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Merkez 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Söğüd 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Ekbâz 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Göreci 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Gülbar 1 0 Cebel-i Bereket Bahçe Tiyek 1 0 Bu tarz okulların en fazla yoğunlaştığı yer 12 okul ile ilk sırada yer alan Bahçe kazasıdır. Bunu sırasıyla 10 okulla Payas, 3 okulla Yarpuz ve 2 okulla Osmaniye kazaları takip etmektedir Rüşdiye ve İdadîler Maârif Salnâmeleri verilerinde Cebel-i Bereket Sancağı nda Rüşdiyeler hakkında bir malumât bulunmamaktadır. Fakat Başbakanlık Osmanlı Arşiv belgelerinden bulabildiğimiz kayıtlara göre; 1880 li yıllardan itibaren Cebel-i Bereket Sancağı nda Rüşdiye Mektebleri açılmaya başlanmıştır 33. Zira 1309/1891 tarihli Adana Vilayeti Salnâmesi nde Yarpuz da 1 adet Rüşdiye Mektebi nin bulunduğu ifade edilmektedir 34. İncelediğimiz döneme ait salnâmelerde Cebel-i Bereket Sancağı nda İdadî Mektepleri bulunmamaktadır Kütüphane ve Matbaalar Kütüphaneler önemli ilim ve kültür merkezleri olarak Müslümanların yaşantılarında her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. İncelediğimiz dönemde Adana vilayetinde bulunan 6 adet 32 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1321, s T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MF.MKT., Dosya No: 97, Gömlek No: 37, Tarih: 17 C 1305; T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MF.MKT., Dosya No: 95, Gömlek No: 96, Tarih: 06 Ra Salnâme-i Vilayet-i Adana 1309, s. 168.

9 Maârif Salnâmeleri ne Göre Cebel-i Bereket Sancağı nda Eğitim-Öğretim 465 kütüphaneden bir tanesi Cebel-i Bereket Sancağı nda bulunmaktadır. 1316/1898 yılında Cebel-i Bereket Sancağı nda Osmaniye kazası merkezinde adı Trabzonî olan bu kütüphanenin kurucusu Hacı Veli Efendi dir. Adı geçen kütüphane 1882 yılında yaptırılmış olup 80 adet kitabı bulunmaktadır 35. İncelediğimiz döneme ait Adana vilayetindeki tek matbaa ise Hükümet Dairesi nde bulunan ve adı Seyhan olan matbaadır 36. Cebel-i Bereket Sancağı dahil olmak üzere Adana ya bağlı diğer yerlerde matbaa bulunmamaktadır. Bu verilerden hareketle incelediğimiz dönemde hem kütüphane hem de matbaa sayısı noktasında diğer vilayetlere kıyasla Adana ve çevresinin geride kaldığını söylemek mümkündür Cebel-i Bereket Sancağı nda Müslüman ve Gayr-i Müslim Ahalinin Cinsiyetlere Göre Eğitim-Öğretim Durumu 1320/1902 Adana Vilâyet Salnâmesi ne göre Cebel-i Bereket Sancağı nda toplamda 91 adet ilkokul düzeyinde okul bulunmaktadır. Bu okullara kayıtlı erkek öğrenci sayısı 2140 iken, kız öğrencilerde bu sayı bir hayli az olup sayısı sadece 10 dur. Aynı tarihte Cebel-i Bereket Sancağı nda bulunan yabancı ilkokul sayısı 2 ile sınırlı kalmıştır. Burada okuyan erkek öğrenci sayısı 45, kız öğrenci sayısı ise 25 dir. Gayr-i Müslim İlkokulları nın (Misyoner Okulları) sayısı ise şöyle ifade edilmektedir: 2 adet erkek okulunda öğrenci sayısı 219; 1 adet kız okulunda okuyan öğrenci sayısı ise 74 dür 37. Tablo 4: 1320/1902 Yılında Cebel-i Bereket Sancağı nda Müslüman Nüfusun Tahsil Durumu 38 : TOPLAM TAHSİL MÜSLÜMAN GÖREN NÜFUS NÜFUS Erkek Nüfus Kadın Nüfus Toplam Tablo 5: 1320/1902 Yılında Cebel-i Bereket Sancağı nda Gayr-i Müslim Nüfusun Tahsil Durumu 39 : TOPLAM GAYR-İ MÜSLİM NÜFUS TAHSİL GÖREN NÜFUS Erkek Nüfus Kadın Nüfus Toplam İstatistiki bilgilere göre; nüfusun okuma-yazma oranı Müslümanlarda istenilen düzeyde değildir. Özellikle kadınların eğitim durumu nüfusa oranla çok azdır. Gayr-i Müslimlerde ise tahsil gören kadın nüfusunun toplam nüfusa göre oranı, Müslüman kadınların oranından daha fazladır. 35 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1316, s Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye 1316, s Salnâme-i Vilayet-i Adana 1320 (Ek) 38 Salnâme-i Vilayet-i Adana 1320 (Ek) 39 Salnâme-i Vilayet-i Adana 1320 (Ek)

10 466 Ebru GÜHER Sonuç İncelediğimiz dönem yılları arası Osmanlı Devleti nde eğitim ve öğretimin hızla geliştiği II. Abdülhamid dönemidir. Bu dönemde tesis edilen yeni tarz okullar Adana merkezde ve çevresinde etkisini daha iyi göstermiş; bu anlamda çeşitli mesleki Rüşdiyeler açılmıştır. Cebel-i Bereket Sancağı nda ise yeni tarzda (Usûl-i Cedîd) İbtîdaî Okullar açılmış, Rüşdiye Okullarının sayısı ise çok sınırlı kalmıştır. Cebel-i Bereket Sancağı nda İbtîdaî Okullar ve İslâmi İbtîdaî Okullar en fazla Bahçe kazasında, en az ise Osmaniye kazasında kurulmuştur. Bu dönemde yeni tarz okullar açıldığı gibi eski tarzda eğitim veren medreseler önemini muhafaza etmiştir. Çünkü Tanzimat dönemi eğitim anlayışında eski sistem ve kurumların izleri devam ettiğinden; geleneksel dini eğitim veren medreseler her vilayette olduğu gibi Adana vilayetine bağlı Cebel-i Bereket Sancağı nda da özellikle Payas kazasında varlığını sürdürmüştür. Cebel-i Bereket Sancağı nda nüfusun eğitim-öğretim oranı genel olarak istenilen seviyede olmayıp özellikle kızlarda bu oran çok düşüktür. Gayr-i Müslimlerde ise okullaşma oranı Adana vilayet merkezine kıyasla sınırlı olup; mevcut olan bu okullarda kızların eğitim-öğretim durumu Müslüman kızlara göre daha fazladır. KAYNAKÇA 1. T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi 1.1. Maârif Nezâreti MF.MKT. 97/37 (17 C 1305) MF.MKT. 95/96 (06 Ra 1305) MF.MKT. 304/32 (17 Ş 1313) 2. Salnâmeler 2.1. Salnâme-i Vilayet-i Adana (1309/1318/1319/1320) 2.2. Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye (1316/1317/1318/1319/1321) 3. Kitaplar AÇIKSES, Erdal-DOĞANAY, Rahmi; 1208 (1881 M) Tarihli Ma murat ül Aziz Vilâyet Salnâmesi (İl Yıllığı), Elazığ Valiliği Elazığ, Eğitim, Sanat, Kültür, Araştırma, Tanıtma ve Hizmet Vakfı (ELESKAV), Elazığ, DEVELİOĞLU, Ferit; Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, DUMAN, Hasan; Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu, Ankara, DUMAN, Hasan; Osmanlı Yıllıkları (Salname ve Nevsaller), İslam, Tarih, Sanat ve Kültürü Araştırma Merkezi, İstanbul, KAPLAN, Halil İbrahim; Sâlnamelere Göre Adana ( ), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2001.

11 Maârif Salnâmeleri ne Göre Cebel-i Bereket Sancağı nda Eğitim-Öğretim 467 KODAMAN, Bayram; II. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Makaleler AYDIN, Bilgin; Salnâme, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 36. BEREKET, B.Ünal; Osmaniye Şehrinin Tarihi Coğrafyası, Kastamonu Eğitim, Yıl: 2, Sayı: 3, Mart DEMİREL, Fatih; Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 25(2), Bursa, GÜNDÜZ Ahmet; Salnamelere Göre Kırşehir Sancağı Hakkında Bilgiler ( ) -Turkish Studies İnternational Periodical For The Languages, Literature and History and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 7/3, Summer 2012, Ankara, HALAÇOĞLU, Yusuf; Cebelibereket, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 7. İPŞİRLİ, Mehmet; Medrese (2.Bölüm: Osmanlı Dönemi), TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 28, Ankara, KARSANDIK, Özlem; Maârif Salnâmeleri ne Göre Adana Sancağı nda Eğitim-Öğretim (H /M ), Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 30, Sayı: 50, Ankara, KURT, Yılmaz; Osmaniye, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 33. ÖNDER, Ali Rıza; Cebelibereket Sancağı ve Rahime Hatun, I. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, Adana, Kasım ÖZKAN, Selim Hilmi; Osmanlı Devleti nde Yabancı Dil Eğitimi,- İnternational Periodical For The Languages, Literature and History and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 5/3, Summer 2010, Ankara, ÖZTUNA, Yılmaz; Salnâme, Türk Ansiklopedisi, Cilt: 28, Ankara, PAKALIN, Mehmed Zeki; Salnâme, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: 3, M.E.B. Yayınları, İstanbul, PALALI, İlhan; Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Değeri, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 23, Ocak-Haziran SÜTÇÜ, Tevfik; Sosyal Bilimlerde Araştırma Kaynağı Olarak Almanaklar, Salnâmeler ve Yıllıklar, İlmî Araştırmalar, Sayı: 18, ŞAHİN, Kâmil; 19. ve 20. Yüzyılda Adana İslâm Sıbyan Mektepleri Üzerine Bazı Gözlemler, (ErişimTarih: ) TAŞKIN, Ünal; Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 3/1, Yaz ULU, Cafer; Osmanlı Devleti nin Son Döneminde Mürebbiyelik Müessesesi, İnternational Periodical For The Languages, Literature and History and History of Turkish or Turkic-, ISSN: , Volume 9/1, Winter 2014, Ankara, 2014.