XVI. YÜZYILDA KONYA KAZASINDA SU DEĞİRMENLERİ VE BEZİRHANELER * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY XVI. YÜZYILDA KONYA KAZASINDA SU DEĞİRMENLERİ VE BEZİRHANELER * Doğan YÖRÜK ** ÖZET İnsanoğlunun her dönemde en önemli besin kaynağı olan buğdayın ekmek olarak sofralarda tüketilebilmesi öncelikle un haline dönüştürülmesiyle mümkün olmuştur. Bunun için coğrafya ve iklim koşullarına göre değişen farklı değirmenler kullanılmıştır. Değirmenler insan, hayvan, rüzgâr, su ve elektrikle çalışanlar olmak üzere teknolojik bir devrim geçirmiştir. Modern öncesi dönemin küçük sanayi tesisleri olarak adlandırabileceğimiz değirmenler, Osmanlı devletinde çalışma şekillerine göre su, sel, ding ve yel olmak üzere dört gruba ayrılmakla birlikte, var olan değirmenlerin ekseriyeti su ile çalışanlardır. Konya kazası özelinde bölgedeki değirmenlerin neredeyse tamamı âsiyâb denilen su değirmenleridir. Konya daki değirmenler su kaynaklarının mevcudiyeti doğrultusunda Meram ve havalisi başta olmak üzere Konya, Hatunsaray, Sudiremi ve Saidili nahiyelerinde yoğunlaşmaktadır. Her köyde değirmen bulunmadığından köylüler kendilerine en yakın değirmenin bulunduğu köy/lere doğru sürekli bir hareket içerisinde olmuşlardır. Bu durum, kırsal bölgelerdeki yol ağının ve sosyal hareketliliğin değirmenler etrafında şekillenmesine de zemin hazırlamıştır. Değirmenler üzerinde kuruldukları su kaynaklarının mahiyetine göre 6 ay veya yıl boyu çalışabildikleri gibi daha az süre ile de faal olabilmekteydiler. Bu değirmenler resm-i âsiyâb adı altında, ayda 5 akçe hesabı üzerinden vergilendirilirken, harap veya battal durumda olanlar ise herhangi bir vergilendirmeye tabi tutulmamışlardır. Aynı su yatağı üzerinde kurulacak olan yeni değirmenlerin eskilerine zarar vermemelerine dikkat edilmiş, bunun için iki değirmen arasındaki mesafenin yaklaşık 500 m. olması istenilmiştir. XVI. yüzyılın ortalarından itibaren değirmenlerin ekseriyetinin 6 ay ve üzerinde çalıştıkları tespit edilmiştir. Bu dönemde çalışan değirmenlerin tamamı zamanla yok olmuş, ayakta kalanlar ise sonraki dönemlerde yapılmışlardır. Değirmenciler öğüttükleri buğdaydan 1/30 oranında değirmenci hakkı alırlarken bu oran zamanla 1/20 ye kadar çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Konya, Değirmen, Değirmen Taşı, Değirmen Vergisi, Değirmenci, Bezirhane * Bu çalışma, Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (SUBAP) tarafından desteklenen nolu XVI. Yüzyılda Konya da İktisadi Hayat adlı projeden üretilen ve Kasım 2013 tarihleri arasında Tekirdağ da düzenlenen Halk Kültüründe Su Uluslararası Sempozyumunda XVI. Yüzyılda Konya Kazasındaki Su Değirmenleri adıyla sunulan bildirinin genişletilmiş halidir. ** Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: dyoruk@selcuk.edu.tr

2 638 Doğan YÖRÜK THE WATER MILLS AND BEZIRHANES IN KONYA KAZA IN XVI. CENTURY ABSTRACT Wheat is always the most important nutrition source for mortality. For its consumption as bread on boards, it had to be converted to flour. Hence different mills were used. This using changed according to climate or geography. Mills can work with human, animal, water, wind and electricity. And they have evolved technologicaly. Before the modern times, they could be added as small industry installations. In Ottoman Empire they were divided four groups according to the their working. These were water, flood, ding and wind. But many of them worked by water. In Konya kaza nearly all of them worked by water. They were added as âsiyâb. Mills in Konya condensed Meram and its neighbours, Konya, Hatunsaray, Sudiremi and Saidili nahiyes. The water supplies were very important for this current state. There were no mills all of the village. So peasants moved the other villages which had the mills. For this, the road networks and social relations in rural areas were formed around the mills. Mills could be active for six months or a year or less time. In this stiuation, the bills water sources of quality are very important. These mills were taxed as the name of resm-i âsiyâb. Their price were five akçe per months. Ramshackle and extinct mills were not taxed. It was watched out the new mills which was founded on the same water and they were wanted to damage from new ones to the old ones. For this, it was wanted that, the distance between two mills had to about 500 m. Since the middle of XVI. century; ıt was fixed that most of the mills work for six months and above six months. All of the mills which worked this time vanished. The vestiges were built in next times. While the millers participated the portion whose rate 1/30, after that this portion was 1/20. Key Words: Konya, Mill, Mill Stone, Mill Tax, Miller, Bezirhane Giriş İnsanoğlunun neolitik dönemle başlayan yerleşik hayata geçiş süreci beraberinde zirai yapıları geliştirmiş, tarımsal ürünlerin öğütülerek un haline getirilmesi veya ezilerek yağının çıkarılması büyük ölçüde kas ve hayvan gücüne dayanmıştır. Bu iş için, eyer, dibek, dairesel dönen el ve değirmen taşları kullanılmıştır. Bütün bu alet ve makinalara en ilkelinden en modernine kadar hepsine değirmen denilmiştir 1. Zamanla su değirmeni, yel değirmeni ve yelkenli gemilerin icadı ve yayılması insana, su ile rüzgârın gücünden istifade etme imkânı vermiştir 2. * Bu çalışma, Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (SUBAP) tarafından desteklenen nolu XVI. Yüzyılda Konya da İktisadi Hayat adlı projeden üretilen ve Kasım 2013 tarihleri arasında Tekirdağ da düzenlenen Halk Kültüründe Su Uluslararası Sempozyumunda XVI. Yüzyılda Konya Kazasındaki Su Değirmenleri adıyla sunulan bildirinin genişletilmiş halidir. ** Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr

3 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 639 Su değirmenleri, doğrudan bir akarsudan veya biriktirilerek akıtılan sudan yararlanılarak elde edilen enerji ile çalışan bir değirmen çeşididir. Bu yüzden Anadolu da coğrafi yapıya uygun olarak ırmak, nehir ve derelerin akan sularının yeterli olduğu veya çarkı çevirecek yeterli eğimin oluştuğu yerlerde inşa edilmişlerdir. Avrupa da M.Ö. I. yüzyılın başlarından itibaren görülen su değirmenleri ortaçağ boyunca bilhassa X-XIV. yüzyıllar arasında Kuzeybatı Avrupa da yaygınlaşmıştır. Bu değirmenler tahıl öğütmek ve zeytinyağı çıkartmakla kalmamış vinç, tekerlek, çekiç, bıçkı ve körükleri çalıştırmanın yanında kumaş ve kâğıt imalatında, demir-çelik istihsalinde ve bira yapımında da kullanılmıştır 3. Kumaş imalatında değirmenlerden faydalanmanın XIII. yüzyıl İngiltere sinde dokuma sanayiinde görülmedik muazzam bir gelişmeye neden olduğu ve XVIII. yüzyılın sonlarında Avrupa da den fazla su değirmeninin faal durumda bulunduğu belirtilmektedir 4. İnsanları kol gücüyle yapılan zahmetli işlerden kurtaran ve temel ihtiyaç maddesi olan un elde etmek için genellikle köylerin uzağında, su akışı boyunca inşa edilen değirmenler 5 göçerlerin ve köylülerin uğrak mekânlarının başında gelmektedirler. Bu durum, içerisinde veya yakınında değirmen bulunan köylerin sosyal ve ekonomik açıdan diğer köylerden farklılaşmasına zemin hazırlamıştır. Çevre köylerden gelen insanların bir birleriyle görüşüp sohbet edebildikleri, iletişim kurabildikleri ve haber alabildikleri yerler olması hasebiyle sosyal ve kültürel açıdan birer cazibe merkezi haline dönüşmüştür. Yine çevre ve uzak köylerden hareket eden insanların değirmenlere doğru yolculuklarını hayvan (at, katır, eşek) veya araba (kağnı) ile rahat ve düzenli bir şekilde gerçekleştirebilmeleri için düzenli bir yol ağının kurulmasıyla da ekonomik canlılığın gelişmesini tetiklemiştir denilebilir. Değirmenlerdeki yoğunluk mevsimlere göre değişmekle birlikte, buğdaylarını öğütmek için çevre köylerden gelenlerin en az bir gün hatta bir haftaya kadar bekledikleri sene öncesine kadar değirmen işletenler veya bizzat yaşayan köylüler tarafından anlatılmaktadır. Bu husus, değirmenlerin yakınında konaklama ve yeme-içme imkânlarının da sunulduğuna işaret etmektedir. Bu ihtiyaçlar, değirmenlerin bulunduğu köylerdeki köy odalarında karşılandığı gibi değirmenlerin yakınında inşa edilmiş baraka tarzı barınaklar ve değirmencinin fırınında misafirleri için pişirdiği ekmeklerle giderilmiştir 6. Çalışma esas olarak , , ve tarihli dört mufassal tahrir defterine dayanmaktadır. Defterlerden ilk üçü Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde, sonuncusu ise Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığında bulunmaktadır. XVI. yüzyıldaki Osmanlı idari teşkilatı içerisinde Konya kazası; Konya-Sahra 11, Hatunsaray, Sudiremi, Saidili, İnsuyu ve 1 Değirmen teknolojisi ve gelişimi hakkında geniş bilgi için bkz. Jean Gimpel, Ortaçağda Endüstri Devrimi, Çev.Nazım Özüaydın, TÜBİTAK Yayınları, Ankara 2004, s.1-28; Faruk Köse, Su Makinalarının Medeniyet Tarihinde Gelişimi ve Önemi, Su Medeniyeti Sempozyumu, Edt. Kerim Han Acar, Konya 2010, s ; H.H. Günhan Danışman, A Survey of the Turbine-Type Water-Mills in the Bolu Region of the Central Anatolian Plateu METU Journal of the Faculty of Architecture, Volume 3, Number 1, Spring 1977, p.17-37; Ahmet Yiğit, XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), S.18, Muğla 2007, s. 98 vd. 2 Cipolla, Dünya Nüfusunun İktisat Tarihi, Çev. Mehmet Sırrı Gezgin, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980, s.39 3 Marcel Mazoyer Laurence Roudart, Dünya Tarım Tarihi Neolitik Çağ dan Günümüzdeki Krize, Çev. Şule Ünsaldı, Epos Yayınları, Ankara 2010, s.344; Gimpel, age, s Cipolla, age, s Mazoyer - Roudart, age, s Kütahya ili Simav ilçesinin Kayaışık köyünde dedeleri, babaları ve kendileri de iki ayrı değirmeni işletmiş olan Veli Arslan ve Tahir Taşdemir ile tarihinde yapılan görüşme. 7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA TT) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA TT) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA TT) Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Tahrir Defterleri (TKGM TT) ve 1518 tahrirlerinde Konya Nahiyesi, 1539 ve 1584 tahrirlerinde Sahra Nahiyesi olarak geçmektedir. Bu yüzden Konya-Sahra şeklinde kullanılacaktır.

4 640 Doğan YÖRÜK Zengicek nahiyelerine ayrılmıştır. Bunlardan İnsuyu ve Zengicek nahiyeleri 1539 ve 1584 tahrirlerinde Turgud kazasına nakledilmişlerdir. Bu yüzden İnsuyu ve Zengicek nahiyelerine ait veriler kendi içinde bir bütünlük arz etmemektedir. A-Âsiyâb (Su Değirmenleri) Su değirmenleri dikey ve yatay çarklı olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır 12. Konya kazasındaki su değirmenlerinin daha çok ilk grupta toplandığı tahmin edilmektedir. Konya çevresindeki en önemli akarsu kaynakları Çarşamba suyu, Sille deresi, Hatunsaray deresi, Meram deresi, Gödene deresi ve Kiçili deredir 13. Bu dereler Konya ile anılmasına rağmen daha çok Hatunsaray ve Sudiremi nahiyelerindeki değirmenlere kaynaklık etmişler, Konya-Sahra nahiyesindeki köyler ise bu suların yataklarının dışında kalmıştır. Günümüzdeki Kadınhanı ve çevresini kapsayan Saidili nahiyesini ise Beşgöz çayı, Yeniçıktı suyu, Kestel suyu, Zengi çayı 14 ile Lâdik ve Sarayönü yakınlarındaki küçük pınar ve dereler sulamış, değirmenler de bu kaynakların yatakları üzerine inşa edilmişlerdir. Bu bağlamda su kaynakları bakımından zengin olan Hatunsaray ve Saidili nahiyelerinde değirmenler yoğunlaşırken, Konya-Sahra, Sudiremi ve İnsuyu nahiyelerinde ise azalmakta, Zengicek nahiyesinde ise bir tane bile bulunmamaktadır. Değirmenlerin sayıları tespit edilirken bina veya yapıları değil, içlerinde un öğüten taş adedi (bâb) esas alınır, vergilendirme de buna göre yapılırdı 15. Değirmenler 1 veya 2 taşlı (bâb) olabileceği gibi, Ereğli kazası İvriz köyündeki gibi 16 taşlı 16, hatta Bozkır nahiyesi Değirmenderesi köyündeki gibi 39 taşlı olanlara bile rastlamak mümkündür 17. Bu kadar fazla taşa sahip olanları basit birer işletmeden ziyade, bir nevi döneminin fabrikaları olarak değerlendirilmek gerekir. Konya kazasındaki değirmenler de genellikle 1 veya 2 taşlı iken Hatunsaray nahiyesi Köyceğiz köyünde 7, May köyünde 8, Saidili nahiyesi Kestel köyünde de 8 taşlılara rastlanılabilmektedir. Bunlara ilaveten Köyceğiz ve May da ayrı değirmenler de bulunmaktadır 18. Tablo I- Konya Kazasındaki Su Değirmenlerinin Taş Sayıları Nahiye Bâb % Bâb % Bâb % Bâb % Hatunsaray 44 40, , , ,5 İnsuyu 8 7, , Konya-Sahra 13 11, ,5 Saidili 30 27, , , ,8 Sudiremi 14 12,9 11 9, , ,2 Zengicek Toplam Atilla Bir Mahmut Kayral, Osmanlı Döneminde Anadolu da Kullanıldığı Bilinen Alttan Çevirmeli Su Değirmenleri ve Su Kaldırma Düzenleri, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C.II, İstanbul 1998, s Mehmet Bildirici, Tarihi Su Yapıları Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Side Mut, Silifke, DSİ Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1994, s.9-14; Abdurrahman Dinç, Konya, Konya Ansiklopedisi, C.V, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2013, s Bildirici, age, s.12-14; Abdurrahman Dinç, Kadınhanı, Konya Ansiklopedisi, C.V, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2013, s Değirmenlerle ilgili vergilendirmelerin neredeyse tamamı bâb (taş sayısı) üzerinden gerçekleştirilirken, vakıf veya üst düzey ümeraya ait değirmenlerin kira ve iltizam bedellerinde bâb sayısı görülmemektedir. Bkz. BOA TT 40; BOA TT 63; BOA TT 415; TKGM TT TKGM TK 113, vr.369a. 17 M Akif Erdoğru, Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı ( ), İzmir 1998, s Doğan Yörük, 16. Yüzyılda Hatunsaray Nahiyesi nin İktisadi Yapısı, I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler), 2-4 Ekim 2011, Konya 2012, s

5 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 641 XVI. yüzyıl boyunca Konya kazası nahiyelerindeki değirmenlerin taş sayıları % 35,7 oranında bir artışla 109 dan 148 e çıkmıştır. Bunun nahiyelere göre dağılımı ise Hatunsaray da , İnsuyu nda 8-16, Konya da 13-17, Saidili nde ve Sudiremi nde arasında olmuştur. Kaza içerisindeki nahiyelerden değirmen sayısı en fazla artan Saidili (% 27,5 - % 37,8) iken, diğerlerinde ciddi bir artış meydana gelmemiştir. Yüzdelik dilim itibariyle Sudiremi ve Konya-Sahra nahiyelerinde küçük de olsa yukarıya doğru bir ivme görülmekte, fakat Hatunsaray da değirmen sayısı artmasına rağmen yüzdelik dilim bazında gerilemiştir. (Tablo I). Köylerin yanında Çobanlar 20, Pınarbaşı 21, Musacıklar ve Doğanöyüğü 22 gibi mezralarda da değirmenler kurulmuş, bunlardan Çobanlar mezrasının köye dönüşme sürecinde etkili olmuşlardır 23. Konyalı, Konya çevresinde yakın zamanlara kadar varlığı tespit edilebilen 33 değirmenin ismini verirken 24, M. Ulutürk, Konyalı nın zikrettiği fakat bu listeye dâhil etmediği 7 değirmeni de ilave ederek sayıyı 40 a çıkarmış, buna kendisinin bulduğu 12 değirmeni de ekleyerek toplamda 52 değirmene ulaşmıştır 25. Baş Duran Özcan ın yürüttüğü bir çalışmada ise Konya nın Meram ilçesi sınırlar içerisinde 110 civarında su değirmeni tespit edilmiş, sadece Meram-Dere bölgesinde yaklaşık 30 değirmenin bulunduğundan bahsedilmiştir 26. Bu bilgiler dikkate alındığında Konya ve çevresinin değirmen bakımından bir hayli zengin olduğu söylenebilir. Aynı bölge ve yatak üzerinde inşa edilecek değirmenlerin kurulmasında belli bir ihtiyacın oluşması 27 ve mevcut değirmene ekonomik açıdan zarar vermemesi gibi ilkeler gözetilmiştir 28. Bunun için bir birine yakın mesafede kurulan değirmenlerin sahipleri arasında çıkan anlaşmazlıkta olması gereken mesafeyi merkezi yönetim 600 zira 29, yaklaşık 454,8 m. olarak belirlemiştir 30. Bu bağlamda, 1584 tahririnde eski değirmenlerin yanında, yeni anlamına gelen hâdis terimiyle yazılmış, 23 yeni değirmenin varlığı bölgedeki talep açığına işaret etmesi bakımından önemlidir. Su değirmenleri üzerinde kuruldukları su kaynaklarının mahiyetine göre altı ay veya yıl boyu çalışabildikleri gibi daha az süre ile de faal olabilmekteydiler. Bu değirmenlerin çalışma süreleri, üzerlerinde kuruldukları su kaynaklarının düzenliliği veya düzensizliğine göre değişmektedir. Tablo II- Konya Kazasındaki Değirmenlerin Yıllık Çalışma Süreleri Süre Adet % Adet % Adet % Adet % 12 ay 20 18, , , , ay 30 27, , ,9 6 ay 20 18, , ,4 5-1 ay 18 16, ,8 9 8, ,9 Harap 21 19,3 2 1,7 1 0,9 8 5,4 Toplam Yörük, Hatunsaray, s BOA TT 415, s BOA TT 63, s TKGM TT 104, vr.121b. 23 Konya-Sahra Nahiyesi nde Gödenelü Köyü nün mezraası olan Çobanlar ın köye dönüşme süreci böyle bir gelişmedir. Bkz. BOA TT 415, s.40; TKGM TT 104, vr.61b. 24 İbrahim Hakkı Konyalı, Konya Tarihi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 1997, s Muammer Ulutürk, Meram da Tarihî Su Değirmenleri, TÜBAR, XXIX, Bahar 2011, s , Ali Baş Remzi Duran Ruhi Özcan, Konya Meram İlçesi Tarihi Su Değirmenleri, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Ekim 2010 Konya, Konya 2011, s Aynural, age, s Tahsin Özcan, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003, s.321, 326; Gimpel, age, s zira = arşın 0,758 m. bkz. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ ( ), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003, Halil İnalcık, Osmanlı Metrolojisine Giriş, Çev. Eşref Bengi Özbilen, TDA, LXXIII, İstanbul 1991, s Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Asafi Divan Kalemi, (BOA A.DVN),

6 642 Doğan YÖRÜK Tablo II deki sayısal değerler ve oranlar, harap değirmenlerin de içinde bulunduğu toplamlardır. Değirmenlerin çalışma süreleri ile ilgili yapılacak değerlendirmelerde sözü edilen değirmenler bu hesaplamaların dışında tutulduğunda bu oranları çok daha yukarıya çekmek mümkündür. Buna göre yıl boyu çalışan değirmenlerin oranı % 12,8-31,8 arasında iken, 6 ayın üzerinde çalışanlar % 16,9-33 arasında, 6 ay çalışanlar % 18,3-42 arasında, 6 ayın altında çalışanlar % 8,4-28,8 arasında değişmektedir. Bu doğrultuda Konya kazasındaki değirmenlerin ekseriyetinin 6 ay ve üzerinde çalıştığı, diğerlerinin de mevsimsel su hareketlerine bağlı olduğu söylenebilir. Görünüşe bakılırsa, Osmanlı coğrafyasında , , 1574, 1579 ve yıllarında meydana gelen kıtlık ve kuraklıkların 31 en azından Konya daki değirmenleri etkilememiş olduğu söylenebilir. Zira kuraklığa bağlı olarak değirmenlerin çalışma sürelerinin veya harap değirmenlerin sayıları artması beklenirken, 1584 tahririnde 8 harap değirmene karşılık, 23 yeni değirmen kurulmuş, ayrıca 6 ayın altında çalışan değirmenlerin oranı da 1500 ve 1518 tahririne göre daha düşük kalmıştır. Bazı değirmenler zaman zaman meydana gelen su taşkınlarından, sel baskınlarından, hisse sahipleri arasındaki anlaşmazlıklardan veya farklı sebeplerden etkilenerek kullanılmaz hale gelmiş olduklarından tahrir defterlerine harâb terimiyle kaydedilmişlerdir. Bu gibi değirmenleri / taşları tamir etmek veya yeniden işler hale getirmek yerine, yenilerinin inşa edildiği anlaşılmaktadır. Her ne kadar harap değirmenlerin sahipleri tarafından uzun süre terk edilmelerine müsaade edilmediği belirtilse 32 de özellikle 1500 tahririndeki harap değirmenlerin neredeyse tamamı kendi kaderlerine terk edilmişlerdir. Bu dönemde, Eksile köyünde iki ayrı harap değirmenin varlığı dikkat çekmektedir. Bunlardan biri 2 taşlı, diğeri 5 taşlıdır. Öyle ki 2 taşlı değirmenin tamamı, diğerinin ise 2 taşı kullanılamaz hale geldiğinden harap yazılmışlardır de Rüstem köyündeki 1 taşlı harap değirmen, 1539 da 2 taşlı bir değirmene dönüşmüş veya eskisinin yerine yenisi yapılmıştır 34. Aynı şekilde 1500 de Giryad köyündeki 2 taşlı harap değirmen de 1518 ve sonrasında tek taşlı mamur bir değirmene dönüşmüş veya yenisi inşa edilmiştir 35. Bunların dışında harap değirmenler ile yeniler arasında ilişki kurulabilecek bir başka örnek yoktur. Tablo III- Konya Kazasındaki Harap Değirmenler Nahiye Köy Adet Adet Adet Adet Hatunsaray Botsa Çomaklar Detse Eksile 4 Konşukışlası Köyceğiz Rüstem Şahne Konya-Sahra Bolumya Saidili Çandır Kestel Öşekci Sam White, Osmanlı da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, Çev. Nurettin Elhüseyni, Alfa Yayınları, İstanbul 2013, s Hüseyin Özdeğer, Antep in Sosyal ve Ekonomik Durumu, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.16, İstanbul, s.87; Salih Aynural, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s.89; Yiğit, agm, s BOA TT 40, s BOA TT 63, s.76; BOA TT 415, s BOA TT 40, s.132; BOA TT 63, s.91.

7 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 643 Rüstemçiftliği Saraycık Mezraa-i Musacıklar Mezraa-i Doğanöyüğü Sudiremi Bulamas Çeltek Giryad 2 Kesteriye Selahaddin Zengicek Toplam Harap değirmenlerin sayısı 1500 de 21 iken, 1518 de 2 ye, 1539 da 1 e düşmüş, 1584 te ise tekrar artarak 8 e çıkmıştır. XVI. yüzyılın başında harap değirmenlerin sayıca kabarıklığını bir yandan iç siyasi mücadelelerle diğer yandan da yangınlar, su taşkınları, sel baskınları ve ihtiyaç fazlalığı ile açıklamak mümkündür. Kapanan veya atıl kalan değirmenlerin taşları genellikle başka bir değirmene veya yeni yapılacak değirmenlere nakledildiğinden 36 Konya da da sürecin böyle işlediği düşünülebilir. Değirmenlerin taşınması ve saklanması mümkün olmadığından vergi memurlarının yazmada hiçbir şekilde zorlanmadıkları kalemlerin başında gösterilmişlerdir 37. Bu nedenle değirmenler çalışan ve harap durumda olanlarına varıncaya kadar düzenli bir şekilde kaydedilmişlerdir. Bunların vergilendirilmesi de yıllık çalışma sürelerine ve taş sayılarına göre düzenlenmiştir. Karaman eyaleti kanunnâmelerinde değirmenler resm-i âsiyâb adı altında, bir yılda altmış akça, altı ay yürüyenden otuz akça, sel suyuyla yürüyen değirmen kaç ay yürürse ayda beşer akça 38 üzerinden vergilendirilirken, harap veya battal durumda olanlar ise herhangi bir vergilendirmeye tabi tutulmamışlardır. Ancak 1500 de Kesriye köyündeki harap değirmene 4 akçe 39, 1518 de de Detse köyündeki harap değirmene 12 akçe vergi yazılmıştır 40. Değirmenlerin mülkiyet ve işletmesi genellikle özel şahıslar elinde olmasına rağmen daha çok bulundukları köy ve mezranın ismiyle kaydedilmiş ve anılmışlardır. Bunun yanında çok az da olsa bânilerinin, mülk sahiplerinin, akarı oldukları vakfın veya işletmecilerinin ismiyle anılanlara rastlamak mümkündür. Hatunsaray nahiyesi Köyceğiz köyündeki Kadı Değirmeni 41, Sudiremi nahiyesi Bulamas köyündeki Derviş Beğ Değirmeni 42, İnsuyu nahiyesi İnköyü ndeki Bâli veled-i Mehmed Değirmeni 43, Saidili nahiyesi Absarı ve Zengi köylerindeki Çavuş Mehmed Beğ değirmenleri 44, böyle yazılan ve anılanlara örnek gösterilebilecek değirmenlerdendir. XVI. yüzyılda değirmenlerden alınan vergi ve işletme gelirleri; 1500 de 109 değirmen veya değirmen taşından 3668 akçe, 1518 de 118 inden 1548,5 akçe, 1539 da 107 sinden 6194 akçe, 1584 te ise 148 inden 7482 akçedir 45. Yüzyıl boyunca Konya kazasındaki değirmen ve taş 36 Aynural, age, s.87, Lewis, agm, s Mehmet Akif Erdoğru, Karaman Vilayeti Kanunnâmeleri, OTAM, S.4, Ankara 1993, s.474, 484, 510; Bayram Ürekli Doğan Yörük, Karaman Eyâletine Ait Bir Kânûnnâme Sûreti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.8, Konya 2002, s BOA TT 40, s BOA TT 63, s BOA TT 63, s.67; BOA TT 415, s BOA TT 415, s BOA TT 63, s TKGM TT 104, vr.105b, 117b. 45 Buradaki değirmen sayılarını ve gelirlerini XVI. yüzyıl Anadolu sundaki diğer sancak ve kazalarla karşılaştırmak için bkz. Ümit Koç, XVI. Yüzyıl Anadolu sunda Değirmenler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.149, Ankara 2004, s

8 644 Doğan YÖRÜK sayısında % 35,7 oranında bir artış gerçekleşirken, değirmen gelirlerindeki yükselme ise % 103,9 dur. Yüzyılın ikinci yarısında Turgud kazasına aktarılan İnsuyu nahiyesindeki değirmenlere ait verilerin dâhil edilmediği dikkate alınırsa, değirmen sayılarındaki ve gelirindeki artış çok daha fazla olmalıdır. Tablo IV- Konya Kazasındaki Değirmenlerin Vergi ve İşletme Gelirleri Nahiye Bâb Gelir Bâb Gelir Bâb Gelir Bâb Gelir Hatunsaray İnsuyu Konya-Sahra Saidili Sudiremi , Zengicek Toplam , Vergilendirme aybaşına 5 akçe üzerinden yapılmasına rağmen bazı değirmenlerin vergileri küsuratlı yazılmıştır. Mesela 1500 ve 1518 de Başara köyündeki bir değirmen 54 ve 14 akçe 46, 1518 ve 1584 te de Giryad köyündeki değirmen ise 7,5 ve 32 akçe üzerinden vergilendirilmiştir 47. Bu meblağların niçin küsuratlı yazıldığı maalesef bilinememektedir. Yine bu minvalde bazı değirmenlerde de olması gereken resm miktarından çok daha yüksek rakamlar görülmektedir. Bu gibi değirmenler genellikle bir vakfın akarını oluşturduklarından, tahrir defterlerine vergi toplamları hâsıl, vakıf ve fi sene gibi ifadelerle yazılmışlardır. Söz konusu terimler değirmenlerin yıl boyu çalıştırılmaları sonucunda elde edilecek kira gelirine veya işletme kârına işaret etmektedir. Yoksa değirmenin çalıştığı aybaşına alınan resm miktarı değildir. Böyle değirmenlerin gelirleri doğal olarak resm ile vergilendirilenlere oranla çok daha yüksek meblağlara çıkmaktadır. Örneğin, Köyceğiz köyündeki Köyceğiz Mescidi Vakfı na ait Kadı Değirmeni nin 300 akçe 48, Kafirdeğirmeni köyündeki Şeyh Vefa Camii ve Hankahı Vakfı değirmeninin 500 akçe, yine aynı köydeki Didiği Sultan Zaviyesi Vakfı değirmeninin 700 akçe 49, Şahne köyündeki Lal Paşa Camii Vakfı na ait bir değirmenin de 600 akçe işletme gelirine sahip olduğu anlaşılmaktadır 50. Değirmenlerin yıllık kira bedellerinin çeşitlilik göstermesi şüphesiz çalışma süreleri ve iş kapasitelerinden kaynaklanmaktadır. Vakıf değirmenlere yazılan meblağ o değirmenden elde edilecek vakıf gelirine atıf yaparken, diğerlerindeki meblağ ise değirmenin vergilendirilmesine karşılık gelmektedir. Vakıf veya miri değirmenler mukataa haline getirilerek, görevli memurlar aracılığıyla emaneten işletilebildiği gibi, açık artırma (iltizam) usulüyle belli bir meblağ karşılığında şahıslara da devredilebilmiştir 51. Bu bağlamda, Şeyh Sadreddin Vakfı nın gelir kalemlerinden olan Meram Vadisi ndeki 52 Yeni Değirmen in iltizam sözleşmeleri üzerinde durmak faydalı olacaktır. İlki 1596 yılına ait kira sözleşmesinde, değirmen ve bu değirmenin su kaynağı olan ırmak üzerindeki bütün 46 BOA TT 40, s.136; BOA TT 63, s BOA TT 63, s.91; TK 104, s.125a. Benzer durum için bkz. Yiğit, agm., s BOA TT 63, s.67; BOA TT 415, s BOA TT 415, s.96; TKGM TT 104, vr.109a. 50 BOA TT 415, s.65; TKGM TT 104, vr.91a. 51 Mehmet Genç, Mukataa, İslam Ansiklopedisi, C.31, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, s ; Mehmet Genç, İltizam, İslam Ansiklopedisi, C.22, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s Burası, 1606 tarihli bir iltizam sözleşmesinde, Değirmenderesi olarak adlandırılmıştır. Bkz. Doğan Yörük, 3 Numaralı Konya Şer iye Sicili ( / ) (Transkripsiyon ve Dizin), Palet Yayınları, Konya 2013, s.86; KŞS 3/50-2; Benzer durum Muğla merkezde de görülmektedir. Bkz. Yiğit, agm, 128.

9 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 645 tasarruf hakkı Rıdvan adlı işletmeciye 2000 akçe bedelle devredilmiştir yıllarında da değirmenin bu kişi tarafından işletildiği söylenebilir. Zira 1599 yılında yapılan sözleşmede değirmenin 2000 akçe ile Rıdvan ın üzerinde iken Sefer bin Mustafa adlı kişinin ihaleyi 400 akçe arttırarak kendi üzerine aldığı anlaşılmaktadır yılında değirmen Sinan Beğ ibn Mahmud Efendi adlı kişiye 2500 akçe bedelle geçmiştir 55. Sözleşme düzenlendikten 10 gün sonra, Sinan Beğ herhangi bir artırıma gitmeye zorlanmadan, elindeki kira süresi 10 yıla çıkarılmıştır 56. Mukataalar genellikle 1-3 yıllığına kiraya verilirken 57 burada 10 yıllık bir kira sözleşmesinin ortaya çıkması, kiracıların bir yandan değirmenden faydalanırken, bir yandan da bakım ve tamiratın yanında, genişletme veya yeni taş ve oluk koyarak iş kapasitesini artırmaya yönelik yatırım yapmalarını sağlamaya yönelik olsa gerek 58. Nitekim önceki sözleşme metinlerinde taş ve oluk koymak lazım gelirse süre bitiminde vakfa 59 ait olacağı belirtilirken, Sinan Beğ in sözleşmesine değirmeni mamur eylemek 60 şartının konulması bu hususu destekler mahiyettedir. Fakat Sinan Beğ in 2 yıl sonra işletmeyi bıraktığı veya elinden alındığı, 1608 de Mehmed bin Hüseyin adlı kişi ile 3700 akçe karşılığında, 3 yıllığına düzenlenen sözleşmeden anlaşılmaktadır 61. Bu dönemde değirmen mukataasının kıran kırana bir mücadeleye sahne olduğu görülmektedir. Zira, Mehmed de kalan ihaleyi Hıdır bin Rıdvan 300 akçe daha arttırarak 4000 akçeye çıkartmıştır 62. Hıdır bununla da yetinmemiş 1400 akçe daha ekleyerek 5400 akçeye yükseltmiştir 63. Eski mültezim Mehmed ihaleden vazgeçmemiş 600 akçe daha fazla vererek toplamda 6000 akçe ile kendi üzerine almıştır 64. Bu kez de Hıdır bin Rıdvan tekrar ortaya çıkmış, 2000 akçe fazlalıkla, mukataanın değerini 8000 akçe gibi oldukça yüksek bir meblağa ancak alabilmiştir. Bu paranın 5000 akçesini peşin, 3000 akçesini ise ay ay vermeyi taahhüt etmiştir 65. Yukarıdaki iltizam sözleşmelerinden hareketle, ihaleye katılanlar arasında ortaya çıkan rekabetin, işletmenin ekonomik değerini vakıf lehine yükselttiği açıktır yılları arasında Yeni Değirmen in işletmesini en fazla üzerine alan kiracıların başında Rıdvan ve Hıdır bin Rıdvan gelmektedir. Bu iki kişinin de baba oğul olmaları muhtemeldir. Eğer öyle ise değirmen işletmeciliğinin babadan oğula geçtiği ve bir şekilde yatırım yaptıkları değirmenin ellerinden çıkıp başkasına geçmesine rıza göstermedikleri söylenebilir. Kiracıların (mültezimlerin) vakıflara verdikleri iltizam bedelinin dışında, kendilerinin yapacakları kâr da eklenildiğinde mevcut meblağların çok daha yukarılara çıkacağı muhakkaktır. Değirmenlerin temel ünitesini oluşturan değirmen taşlarının çıkarıldıkları ocaklar da vergilendirilmiştir. Konya çevresindeki inşaatlarda kullanılan taşlar Sille ve Gödene köylerinden temin edilmiştir 66. Ancak bu köylerden çıkan taşların değirmenlerde kullanıldığına dair tahrir defterlerinde bir işaret bulunmamaktadır. Bu durum inşaatlarda kullanılan taşların yumuşak, değirmen taşlarının ise sert olmasına bağlıdır. XVI. yüzyılda, 1539 dan itibaren Sudiremi nahiyesi 53 Yörük, 3 Numaralı, s.74; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.83-84; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.86-87; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.87; KŞS 3/ Genç, İltizam, s yılında vergi toplamada uygulamaya konulan malikâne sistemi bu tarz bir düşüncenin sonucudur. Bkz. Erol Özvar, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003, s Yörük, 3 Numaralı, s.74-75; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.87; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.74-75; KŞS 3/39-1,2. 62 Yörük, 3 Numaralı, s.75-76; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.76; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.76; KŞS 3/ Yörük, 3 Numaralı, s.76-77; KŞS 3/ Doğan Yörük, Osmanlı Devleti nde Kütüphane Yaptırmanın Maliyeti: Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi Örneği ( ), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.19, Bişkek 2008, s.89.

10 646 Doğan YÖRÜK Tat köyünden değirmen taşı 67, 1584 te de Saidili nahiyesi Karasevinç köyü sınırındaki Taşgedük mezraasından cendere taşı 68 kesilmiştir. Değirmen ve cendere taşlarından elde edilen vergi geliri 1539 da 50 akçe iken, 1584 te 60 akçedir. Konya kazasındaki değirmen (taş) sayıları ile değirmen taşlarının kesildiği ocaklardaki vergi miktarı karşılaştırıldığında, ocak vergilerinin çok düşük kaldığı açıktır. Buna göre, Konya ve çevresindeki değirmen taşlarının bir kısmı civardan 69, bir kısmı da Konya dışından getirilmiş olmalıdır. Ne yazık ki bu taşların nereden veya nerelerden getirildiği hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Değirmencilerin içinde yaşadıkları toplumdan gerek düşünce gerekse maddi koşullar bakımından farklılaştıkları, bu farklılığın yeni fikirleri benimseme ve zenginlik olarak kendini gösterdiği üzerinde durulmuştur 70. Değirmencilerin az çok hesap bilmeleri, maddi bakımdan zengin olmaları, değirmen işletme imtiyazını elinde bulundurmaları gibi hususlar köylülerle kökeni yüzyıllar öncesine dayanan bir husumeti doğurmuştur. Bu gerilim kurnaz, hırsız, sahtekâr gibi olumsuz bir değirmenci imgesini halk geleneklerinde, atasözlerinde ve hikâyelerinde ortaya çıkarmıştır 71. Değirmenciler hakkında bu kadar olumsuz kanaatin oluşması şüphesiz öğüttükleri buğdaydan aldıkları değirmen hakkından kaynaklanmaktadır. Değirmenciler müşterilerinden öğütme ücretini genellikle aynî olarak almaktadırlar. Fakat bu ücretin ne olduğu ve ne kadarlık bir orana tekabül ettiği XVI. yüzyıl kayıtlarında maalesef bulunmamaktadır. Yalnız 1735 tarihli bir arzda Meram Vadisi ndeki değirmenlerin mürûr-ı eyyâm ile nizâmlarına halel gelüb değirmenciler mu tâd-ı kadîmeye muhâlif birer kürek peydâ idüb ecr-i misillerinden ziyâde almalarıyla bundan akdem bi t-terâzi beynimizde ma rifet-i şer le nizâm virilüb ve l-hâsıl otuzda bir ücret almak üzre 72 ifadesi yer almaktadır. Yine Konya ahalisi, değirmencilerin eskiden aldıkları ücreti Kadîmü l-eyyâmdan ilâ hâze l-ân Vâdî-i Meram da olan değirmenlere buğday getürüb ve gönderüb öğütdürdüğümüzde bir merkeb yükü buğdaya iki zuyûf akça ve bi tterâzi çöreklik nâmıyla bir mikdar un ve katır ve deve yüklerine dahi karar-ı ma rûf mertebesi ücret viregelmişken 73 sözleriyle dile getirmişlerdir. Konya halkının şikâyetine ve yukarıdaki yazılanlara bakılırsa, XVIII. yüzyıl öncesinde çok daha düşük oranlarda değirmen ücreti verdikleri anlaşılmaktadır. Ücret artırımına gerekçe olarak değirmencilerin nizamlarına halel gelmesi gösterilmiş, fakat bu nizamın ne olduğu hakkında herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir. Ücret artırımı ahali arasında rahatsızlığa neden olmuş fakat ehl-i örf taifesi, şehir ileri gelenleri, değirmencilerin ittifakı ve merkezi yönetimin uygun görmesiyle söz konusu oran sabitlenmiştir 74. Buna ilaveten, 1759 tarihli bir i lamda da değirmencilerin buğday ve arpanın sekiz kile yarımından 75 üç vukıyye değirmen ücreti aldıkları yazılı olup 76 bu oran da 1/33 e denk gelmektedir. Ancak değirmenci bir aileye mensup olduğunu bildiren Ulutürk, Konya da 20 tenekede 1 teneke 67 Resm-i seng-i âsiyâb, be-her fî Bkz. BOA TT 415, s.85; TKGM TT 104, vr.123b. 68 Resm-i seng-i ma sara, be her seng fi Bkz. TKGM TT 104, vr.120b; Baş vd., agm, s Nitekim 1726 tarihli bir sicil kaydında Hatunsaray nahiyesi Detse köyü yakınındaki Koruiçi adıyla bilinen dağda değirmen taşı kesildiğinden bahsedilmektedir. Bkz. KŞS 50/ Carlo Ginzburg, Peynir ve Kurtlar Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, Çev. Ayşen Gür, Metis Yayınları, İstanbul 1999, s.23, Age, s.151, TKGM TT 584, vr.6b-1; KŞS 3/ TKGM TT 584, vr.6b TKGM TT 584, vr.6b Konya kilesi 32,07 kg, 1 vukıyye 1, kg dır. Bkz. İnalcık, Klasik Çağ, s.253; Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, Çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004, s.239. Buna göre 1 kile 25 vukıyyeye tekabül etmekte, 4 kile 128,24945 kg yapmakta, bunu 3 vukıyyenin karşılığı olan 3, kg a böldüğümüzde 33, kg çıkmakta, bu da toplamda 1/33 e karşılık gelmektedir. 76 KŞS 3/76-7.

11 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 647 değirmen hakkı alındığından bahsetmektedir 77. Şayet durum böyle ise XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla değirmenciler lehine ciddi bir ücret artırımı yaşandığı yönünde değerlendirme yapılabilir. Tablo V- Hatunsaray Nahiyesi Su Değirmenleri Köyler Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Beğini Hds 15 Botsa 1 Hrp 0 1 Hrp Botsa 2 6 ay ay ay Botsa ay ay 60 Çomaklar 4 9 ay ay ay ay 120 Çomaklar 1 Hrp Çukurçimen Sene Detse 1 Hrp ay ay 120 Detse Hrp 0 Zordula 1 5 ay ay ay ay 30 Eksile 2 Hrp Eksile 2 Hrp Eksile 3 6 ay ay ay ay 60 Gilisra ay 160 Girvat 1 6 ay ay ay ay 60 Girvat 1 3 ay ay ay 30 İpsikaya ay İpsikaya ay Karakaya ay ay 30 Karakaya Hds 15 Kengi 1 6 ay ay Kışlacık 1 6 ay ay ay ay 30 Konşukışlası 2 Hrp Köyceğiz 6 5 ay ay ay 420 Köyceğiz Âsiyâb-ı Sene Sene Hrp 0 Kadı May 8 9 ay ay ay ay 315 May 1 9 ay ay ay ay 90 May ay ay ay 10 May 1 3 ay Sene 250 Orduözü 1 9 ay Orduözü 1 9 ay ay ay 60 Rüstem 1 6 ay 30 1 Hrp ay ay 60 Sadıklar 1 4 ay ay ay ay 30 Söylemez ay Ulutürk, agm, s.447, 451.

12 648 Doğan YÖRÜK Şahne 1 6 ay ay ay 60 2 Hrp 0 Şahne Sene Sene Sene 600 Tolasna ay Toplam Vzyt: Vaziyet; Glr: Gelir; Hrp: Harap; Hds: Hâdis Tablo VI- İnsuyu Nahiyesi Su Değirmenleri Köyler Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bulduk 2 12 ay Derecik ay Devlethan 1 12 ay ay Devlethan 1 12 ay ay Devlethan ay İnköyü Âsiyâb Bali ay v. Mehmed İnköyü ay Horota 1 10 ay ay Dündar 1 12 ay ay Sülehisar 2 9 ay ay Sülehisar ay M. Pınarbaşı ay Toplam Vzyt: Vaziyet; Glr: Gelir; Hrp: Harap; Hds: Hâdis Tablo VII- Konya-Sahra Nahiyesi Su Değirmenleri Köyler Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Gödenelü 5 10 ay ay ay ay 250 Gödenelü 4 8 ay ay ay ay 150 Gödenelü Hds 40 M. / K. Çobanlar ay ay 120 Çobanlar Hds 60 Bolumya 2 6 ay ay ay ay 90 Bolumya 1 Hrp Hatıb 1 12 ay ay Karabedreddi n ay ay 60 Toplam Vzyt: Vaziyet; Glr: Gelir; Hrp: Harap; Hds: Hâdis

13 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 649 Tablo VIII- Saidili Nahiyesi Su Değirmenleri Köyler Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Absarı 3 12 ay ay ay ay 120 Absarı Âsiyâb-ı Çavuş Mehmed Beg ay 240 Çandır 2 Hrp İncüğez Hds 30 Kafirdeğirmeni 3 12 ay ay ay ay 180 Kafirdeğirmeni Sene Sene 700 Kafirdeğirmeni Sene Sene 500 Kestel 5 6 ay ay ay ay 350 Kestel 1 Hrp Kilisecik 1 2 ay ay ay ay 15 Kilisecik Hds 15 Kökez Hds 120 Kürsünler 2 9 ay ay ay ay 120 Lâdik 1 5 ay ay ay ay 45 Lâdik Hds 15 Öşekçi 3 4 ay ay ay ay 90 Öşekci 1 Hrp Öşekci Hds 60 Rüstemçiftliği Hds 60 Rüstemçiftliği Hrp 0 Saraycık 1 3 ay ay ay ay 60 Saraycık 1 Hrp Yenicekayı 3 12 ay ay ay Zengi 3 12 ay , ay ay 300 Zengi Âsiyâb-ı Çavuş Mehmed Beğ ay 180 M. Musacıklar ay ay 60 M. Musacıklar ay 60 1 Hrp 0 M. Doğanöyüğü Hds 300 M. Doğanöyüğü Hrp 0 Toplam Vzyt: Vaziyet; Glr: Gelir; Hrp: Harap; Hds: Hâdis

14 650 Doğan YÖRÜK Tablo IX- Sudiremi Nahiyesi Su Değirmenleri Köyler Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Bâb Vzyt Glr Başara Hds 45 Başara 1 11 ay ay ay ay 60 Başara ay ay ay 30 Bulamas 1 12 ay ay 20 1 Hrp Bulamas 1 Hrp Bulamas Âsiyâb-ı Derviş Beğ ay Çeltek 1 12 ay ay ay ay 40 Çeltek 1 Hrp Dilgömü Hds 15 Giryad 2 Hrp ,5 1 4 ay ay 32 Halilhacı Hds 15 Kesteriye 2 3 ay ay ay ay 180 Kesteriye 1 Hrp Kesteriye Hds 30 Kiçimuhsine 2 6 ay ay ay ay 30 Mülayim ay 30 Selahaddin 1 Hrp ay Sızma 1 6 ay ay ay ay 20 M. İnedevle ay 60 Toplam ,5 Vzyt: Vaziyet; Glr: Gelir; Hrp: Harap; Hds: Hâdis B- Bezirhaneler XVI. yüzyıl küçük sanayi işletmelerinden biri de bezirhanelerdir. Keten tohumundan çıkarılan yağ anlamına gelen bezir ve bundan türeyen bezirhane modern öncesi toplumların küçük sanayi işletmelerinden birisidir. Keten bitkisi halk arasında zeyrek olarak da bilinmekte 78, 1539 ve 1584 tahrirlerinde Ereğli kazasında 79, XX. yüzyıl başlarına kadar da Niğde ve Konya sancaklarında ziraatının yapıldığı bilinmektedir 80. Bu bağlamda Konya-Lâdik te 81 ve Aksaray-Ihlara da 82 halen 78 Füsun Ertuğ, Anadolu nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca Orta Anadolu da Beziryağı Üretimi ve Bezirhaneler, TÜBA-AR, I, Ankara 1998, s ; Selahattin Tozlu- Ümit Kılıç, Erzurum Ziraat Tarihinden Notlar: Zeyrek, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, S.4, Giresun 2011, s Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Ereğli Kazâsı, Ereğli Belediyesi Yayınları, Konya 2009, s Hicri 1292 Konya Vilayeti Sâl-Nâmesi - 8, Çev. Mehmet Eminoğlu, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2009, s.90, 91, 98, 138, Suraiya Faroqhi, Onaltıncı Yüzyıl Boyunca Anadolu ve Balkanlarda Kırsal Toplum I, Çev. Emine Sonnur Özcan, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2006, s Peter Ian Kuniholm, Deondokrinoloji Yöntemiyle Tarihlenmiş Osmanlı Anıtları, Çev. Bilgi Altınok, Osmanlı Arkeolojisi, Edt. Uzi Baram Lynda Carroll, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004, s. 108.

15 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 651 ayakta duran ve yağ çıkarma işleminde kullanıldığı canlı şahitler tarafından dile getirilen bezirhaneler 83, Harput ve Çemişgezek te bulgur değirmeni 84, Çankırı da ise büyükbaş hayvan derilerinin tabaklandıktan sonra yumuşatılıp terbiye edildiği yer olarak kabul edilmiştir 85. M. Ali Ünal dan mülhem, farklı bölgeleri çalışan bazı XVI. yüzyıl tarihçileri de bezirhane terimini bulgur değirmeni anlamında kullanmışlardır 86. Anadolu da bezirhanelerin sayıca en fazla ve gelir bakımından en yüksek olduğu yerlerin başında Harput 87 ve Aksaray sancakları 88 gelmektedir. 1500, 1530 ve 1584 tarihli Karaman eyaleti vakıf defterlerinde bezirhane ve âsiyâb değirmenlerinin dışında bir de bulgurhaneden bahsedilmektedir 89. Bu kayıt, bezirhane teriminin en azından Konya ve Aksaray çevresinde bulgur değirmeninden farklı anlamda kullanıldığına işaret etmektedir. Ayrıca tahrir defterlerinde bezirhane geliri un değirmenleri ile değil susam yağı çıkarılan tahunhaneler ve mum imal edilen mumhaneler ile birlikte anılmaktadır 90. Karaman kanunnâmelerinde bezirhanelerden yılda 25 akçe resm alınması istenilmiş 91, vergilendirme de buna göre yapılmıştır. Fakat 1500 de şehirdeki bezirhaneler akçelik pul, tahunhane, bezirhane ve mumhanenin yanında İçil livasındaki pul ve diğer vergi kalemleriyle birleştirilerek büyük bir mukataa ünitesinin parçası olmuştur tarihli Mevlânâ Vildân kanunnâmesinde Konya kazası genelinde ve şehir merkezinde bezirhanelerin mukataa olması yasaklanmıştır 92. Bu düzenlemeye rağmen 1518 de şehir merkezindeki bezirhanelerin mukatalığı devam etmiş 93, bu kez de tahunhane ile birleştirilerek tek bir mukataa başlığı altında yazılmış ve akçelik bir hasılata yer verilmiştir ve 1584 tahrirlerinde, bu verginin resme dönüşmesi beklenirken, bu kez de bezirhane kaydı tamamen ortadan kalkmıştır. Bu nedenle şehirdeki bezirhane/lerin mukataa geliri ile sayı ve büyüklükleri tespit edilememektedir 95. Tablo X- Konya Kazasındaki Bezirhaneler Nahiye Köy Bâb Akçe Bâb Akçe Bâb Akçe Bâb Akçe Şehir merkezi Hatunsaray İnsuyu Beğköy Konya-Sahra Saidili Kilisecik Kiliseini Bkz. Tozlu- Kılıç, agm, s Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), TTK Yayınları, Ankara 1989, s ; Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, TTK Yayınları, Ankara 1999, s Ahmet Kankal, XVI. Yüzyılda Çankırı, Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı 2009, s Alaattin Aköz, XVI. Asırda Karaman Kazâsı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya 1992, s ; Hasan Basri Karadeniz, Atçeken Oymakları ( ), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 1995, s.309; Mustafa Oflaz, 16. Yüzyılda Niğde Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1992, s.142, Volkan Ertürk, XVI. Yüzyılda Akşehir Sancağı, Akademi Titiz Yayınları, İstanbul 2011, s Ünal, age, s Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı ( ), Tablet Kitabevi, Konya 2005, s Yörük, age, s.181; TKGM TT 565, vr.194b; 387 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri 937/1530, I, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1996 s.138, TKGM TT 584, vr.78a. 90 Bkz. BOA TT 40, s.20; BOA TT 63, s.23, 122; BOA TT 415, s Erdoğru, agm, s.474, 505; Ürekli - Yörük, agm, s Ve kazâ-i Konya da ve nefs-i Konya da resm-i tahunhâne ve bezirhâne mukâta a olması ref olundu bkz. BOA TT, 63, s.2; Ömer Lütfi Barkan, XV ve XVI ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları I- Kanunlar, İstanbul 1943, s.41; Erdoğru, agm, s BOA TT 63, s BOA TT 63, s BOA TT 40, s.20.

16 652 Doğan YÖRÜK Sarayini Zezeve Zıvarık Sudiremi Zengicek Dündar Toplam Konya kazası genelinde bezirhanelerin vergi geliri ve sayı bakımından oldukça düşük kaldığı açıktır. Şehir merkezinin dışında Beğköy, Dündar, Kilisecik, Kiliseini, Sarayini, Zezeve ve Zıvarık gibi köylerde kurulduğu görülmekte, fakat yüzyıl boyunca sürekli çalışan herhangi bir işletme bulunmamaktadır. Bezirhanelerde çalışan her taştan yıllık 25 akçe resm alınırken, Kiliseini köyündeki 2 taşlı bezirhanenin her bir taşına 50 akçe resm yazılması dikkat çekmekte, fakat bunun sebebi bilinmemektedir. Sarayini köyündeki bezirhanenin 96 diğerlerinden çok daha yüksek bir meblağa sahip olduğu görülmektedir. Buradaki meblağ vergi (resm) değil, bezirhanenin yıllık işletme geliridir. Bu tip işletmelerin mukataa haline getirilerek emaneten veya özel kişiler eliyle (iltizam) çalıştırılabildiği yukarıda zikredilmişti. Buradaki bezirhane, her ne kadar defterlerde mukataa olarak yazılmasa da bu şekilde işletildiği aşikârdır de hassa tasarrufundaki bezirhanenin yıllık toplam geliri zikredilmeden akçesinin Sarayini Camii nin vakıf hissesi olduğu yazılmıştır de toplam akçelik bezirhane gelirinin, akçesi vakfa, akçesinin de mirliva haslarına ait olduğu bildirilmiştir 98. Buradan hareketle 1500 de de en az akçelik toplam gelire sahip olduğu söylenebilir da, Mevlânâ Vildân kanunnâmesi uyarınca, diğer vergi kalemlerindeki gibi bezirhanenin de mukataalığı kalkmış, bu kez de köyde yeni kurulan 9 taşlı şirrevgan (tahunhane) cenderesi ile birleştirilmiş 99, toplamda 150 akçelik bir verginin parçası haline gelmiştir. Bezirhanenelerden yılda 25 akçe resm alındığına göre 150 akçelik vergi gelirinin en az 25 akçesi bu bezirhaneye ait olmalıdır te ise bezirhane kaydı, yerini cendereye bırakmıştır 100. Kırsal kesimde sayıları 1 ile 5 arasında değişen bezirhanelerden elde edilen gelir 25 akçe ile 3100 akçe arasında değişmiştir. Sarayini köyündeki bezirhanenin işletme geliri çıkarıldığında resm geliri 25 ile 150 akçe arasına düşmektedir. Şehir merkezindeki bezirhane sayıları ve gelirleri net olarak verilmediğinden burada değerlendirmeye alınmamıştır. İnsuyu ve Zengicek nahiyeleri 1539 ve 1584 tahrirlerinde Konya kazasından Turgud kazasına ihraç edildiğinden, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Saidili nahiyesinden başka bir yerde bezirhane kaydına rastlanılmamaktadır. Bu nahiye içindekilerden de en önemlisi Sarayini köyündeki bezirhanedir. 96 Bu bezirhane Turgutoğlu Pir Hüseyin Bey tarafından H.811 / M.1408 yılında yaptırılan Sarayönü Köyü Camii Vakfı nın akarlarındandır tarihli vakıf defterinde bezirhane gelir kalemleri içerisinde görülmekte, fakat 1478 yılındaki teftişle birlikte vakıflığı nesh edilmiştir. 1483, 1500, 1530 ve 1584 tarihli vakıf defterlerinde bulunmamakta, buna karşılık 1500 ve 1518 tarihli mufassal defterlerde yer almaktadır. Bkz. M. Zeki Oral, Turgut Oğulları Eserleri Vakfiyeleri, Vakıflar Dergisi, III, Ankara 2006, s.41-42; TKGM TT 564, vr.11a; TKGM TT 565, vr.18b; TKGM TT 584, vr.24b; BOA TT 1085, vr.15a. 97 BOA TT 40, s BOA TT 63, s Mahsûl-i bezirhânehâ ma a ma sarahâ-i şîrrevgân bâb 9, sene 150. Bkz. BOA TT 415, s TKGM TT 104, vr.113a.

17 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 653 Sonuç XVI. yüzyılda Konya daki değirmen sayısı ve gelirinin Anadolu nun birçok yerinden daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. Bu durum bir yandan Konya çevresindeki su kaynaklarıyla, diğer yandan da nüfus ve üretimle ilişkili olmalıdır. Değirmenler daha çok Meram Vadisi ni içine alan Hatunsaray nahiyesi ile bugünkü Kadınhanı, Lâdik ve Sarayönü bölgesini kapsayan Saidili nahiyelerinde yoğunlaşmaktadır. Bölgedeki un değirmenlerinin tamamı âsiyâb denilen su değirmenlerindendir. Mevcut değirmenlerden ekseriyetinin 6 ay ve üzerinde çalışıyor olması bölgedeki su kaynaklarının düzenliliğine işaret etmektedir. Şahısların ellerindeki değirmenler çalışma sürelerine göre taş adedi esas alınarak resm adı altında vergilendirilirken, vakıf veya miri değirmenler de her biri iş hacmi veya çalışma süresine göre farklı kira ve işletme gelirlerine sahiptir. Bunlardan Sadreddin Konevi Vakfı na ait Yeni Değirmen gelir itibariyle öne çıkmakta, öyle ki yılları arasındaki iltizam sözleşmeleri ile akçeyi bulmaktadır. Değirmenciler öğüttükleri buğdaydan başlangıçta belli bir karar değirmen hissesi alırken, XVIII. yüzyılda ücret artırımına giderek otuzda bir oranına çıkardıkları anlaşılmaktadır. Bu husus değirmencileri memnun, ahaliyi ise tedirgin etmiş olmalıdır.. Değirmenlerin yanında bezirhane adı altında faaliyet gösteren bitkisel yağ çıkaran işletmeler şehir merkezi ile birlikte köylerde de bulunmaktadır. Bezirhanelerde çıkarılan yağın kullanım alanı un ve bulgur gibi yaygın olmadığından, su değirmenlerine göre sayısı az, vergi geliri de düşüktür. KAYNAKÇA Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Tahrir Defterleri (TKGM TT): 564, 565, 104, 584. İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Asafi Divan Kalemi (BOA A.DVN): 27. İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA TT): 40, 63, 415, 1085 Konya Şer iye Sicilleri (KŞS): 3, Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri 937/1530, I, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara AKÖZ, Alaattin, XVI. Asırda Karaman Kazâsı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya AYNURAL, Salih, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul BARKAN, Ömer Lütfi, XV ve XVI ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları I- Kanunlar, İÜEFTE Neşriyatı, İstanbul 1943 BAŞ, Ali Remzi Duran Ruhi Özcan, Konya Meram İlçesi Tarihi Su Değirmenleri, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Ekim 2010 Konya, Konya 2011, s BİLDİRİCİ, Mehmet, Tarihi Su Yapıları Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Side Mut, Silifke, DSİ Genel Müdürlüğü Yayınları Ankara BİR, Atilla Mahmut Kayral, Osmanlı Döneminde Anadolu da Kullanıldığı Bilinen Alttan Çevirmeli Su Değirmenleri ve Su Kaldırma Düzenleri, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C.II, İstanbul 1998, s

18 654 Doğan YÖRÜK CIPOLLA, Dünya Nüfusunun İktisat Tarihi, Çev. Mehmet Sırrı Gezgin, Ötüken Neşriyat, İstanbul DANIŞMAN, H. H. Günhan, A Survey of the Turbine-Type Water-Mills in the Bolu Region of the Central Anatolian Plateu METU Journal of the Faculty of Architecture, Volume 3, Number 1, Spring 1977, p DİNÇ, Abdurrahman, Konya, Konya Ansiklopedisi, C.V, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2013, s DİNÇ, Abdurrahman, Kadınhanı, Konya Ansiklopedisi, C.V, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2013, s ERDOĞRU, M Akif, Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı ( ), İzmir ERDOĞRU, Mehmet Akif, Karaman Vilayeti Kanunnâmeleri, OTAM, S.4, Ankara 1993, s ERTUĞ, Füsun, Anadolu nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca Orta Anadolu da Beziryağı Üretimi ve Bezirhaneler, TÜBA-AR, I, Ankara 1998, s ERTÜRK, Volkan, XVI. Yüzyılda Akşehir Sancağı, Akademi Titiz Yayınları, İstanbul 2011, s.207. FAROQHI, Suraiya, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, Çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul FAROQHİ, Suraiya, Onaltıncı Yüzyıl Boyunca Anadolu ve Balkanlarda Kırsal Toplum I, Çev. Emine Sonnur Özcan, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2006, s GENÇ, Mehmet, İltizam, İslam Ansiklopedisi, C.22, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s GENÇ, Mehmet, Mukataa, İslam Ansiklopedisi, C.31, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, s GINZBURG, Carlo, Peynir ve Kurtlar Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, Çev. Ayşen Gür, Metis Yayınları, İstanbul GIMPEL, Jean, Ortaçağda Endüstri Devrimi, Çev.Nazım Özüaydın, TÜBİTAK Yayınları, Ankara Hicri 1292 Konya Vilayeti Sâl-Nâmesi - 8, Çev. Mehmet Eminoğlu, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya İNALCIK, Halil, Osmanlı Metrolojisine Giriş, Çev. Eşref Bengi Özbilen, TDA, LXXIII, İstanbul 1991, s İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ ( ), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul KANKAL, Ahmet, XVI. Yüzyılda Çankırı, Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı KARADENİZ, Hasan Basri, Atçeken Oymakları ( ), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri KOÇ, Ümit, XVI. Yüzyıl Anadolu sunda Değirmenler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.149, Ankara 2004, s KONYALI, İbrahim Hakkı, Konya Tarihi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 1997.

19 XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri Ve Bezirhaneler 655 KÖSE, Faruk, Su Makinalarının Medeniyet Tarihinde Gelişimi ve Önemi, Su Medeniyeti Sempozyumu, Edt. Kerim Han Acar, Konya 2010, s KUNİHOLM, Peter Ian, Deondokrinoloji Yöntemiyle Tarihlenmiş Osmanlı Anıtları, Çev. Bilgi Altınok, Osmanlı Arkeolojisi, Edt. Uzi Baram Lynda Carroll, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004, s LEWIS, Bernard, Batı ve Ortadoğu, Toplumsal Tarih, VII/42, İstanbul 1997, s MAZOYER, Marcel Laurence Roudart, Dünya Tarım Tarihi Neolitik Çağ dan Günümüzdeki Krize, Çev. Şule Ünsaldı, Epos Yayınları, Ankara OFLAZ, Mustafa, 16. Yüzyılda Niğde Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara ORAL, M. Zeki, Turgut Oğulları Eserleri Vakfiyeleri, Vakıflar Dergisi, III, Ankara 2006, s ÖZCAN, Tahsin, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, Kitabevi Yayınları, İstanbul ÖZDEĞER, Hüseyin, Antep in Sosyal ve Ekonomik Durumu, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.16, İstanbul, s ÖZVAR, Erol, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul TOZLU, Selahattin - Ümit Kılıç, Erzurum Ziraat Tarihinden Notlar: Zeyrek, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, S.4, Giresun 2011, s ULUTÜRK, Muammer, Meram da Tarihî Su Değirmenleri, TÜBAR, XXIX, Bahar 2011, s ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, TTK Yayınları, Ankara ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ), TTK Yayınları, Ankara ÜREKLİ, Bayram Doğan Yörük, Karaman Eyâletine Ait Bir Kânûnnâme Sûreti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.8, Konya 2002, s WHITE, Sam, Osmanlı da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, Çev. Nurettin Elhüseyni, Alfa Yayınları, İstanbul YİĞİT, Ahmet, XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), S.18, Muğla 2007, s YÖRÜK, Doğan, 16. Yüzyılda Hatunsaray Nahiyesi nin İktisadi Yapısı, I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler), 2-4 Ekim 2011, Konya 2012, s YÖRÜK, Doğan, Osmanlı Devleti nde Kütüphane Yaptırmanın Maliyeti: Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi Örneği ( ), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.19, Bişkek 2008, s YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı ( ), Tablet Kitabevi, Konya YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Ereğli Kazâsı, Ereğli Belediyesi Yayınları, Konya YÖRÜK, Doğan, 3 Numaralı Konya Şer iye Sicili ( / ) (Transkripsiyon ve Dizin), Palet Yayınları, Konya 2013.