1 TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİNE GİRİŞ

Transkript

1 1 TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİNE GİRİŞ 1.1 Tarihçe Tekstil ürünlerine değer kazandırma (terbiye) işlemleri çok eski bir zanaata, yani tekstil ürünlerini daha güzel, daha renkli yapma arzusu örme ve dokuma işlemi kadar eskiye dayanmaktadır. Yüzyıllar boyunca tekstil boyacıları meyve, ağaç ve çeşitli minerallerden elde edilen doğal boyarmaddelere bağlıydılar. Boyamada kullanılan mineral olarak Ocker, Zinnober; bitki olarak indigo, krapp kökü, kırmızı tahta gösterilebilir. Cochenille ve bazı hayvandan çok değerli renkler elde ediliyordu. 19. yüzyılda tekniğin ve kimyanın birleşmesiyle tekstil ürünlerini güzelleştirmede büyük bir adım atıldı. Sentetik boyarmaddelerin üretilmesi ile daha önce kullanılan doğal boyarmaddelerin nerede ise tamamı bir kenara bırakılmıştır. Boyarmadde kimyasının gelişmesine paralel olarak teknik yani makine alanında çok büyük gelişmeler olmuştur. Bununla birlikte üretilmeye başlanan sentetik lifler ile tekstil sektöründe yukarı doğru bir yükseliş başlamıştır. 19. yüzyılın ortalarına kadar uygulanan güneş yardımıyla çim üzerinde ağartma veya yağmur ve rüzgar yardımıyla serilmiş kumaşların ağartılması, teknolojinin gelişmesiyle tam otomatik ağartma makineleri ile daha önce haftalar ve aylar süren işlemi çok daha kısa süren saatlere indirmiş ve yerini bu makinelere bırakmıştır. 19. yüzyılda üretilen otomatik çalışan makineler sayesinde modern baskı sistemi eskiden kullanılan tahta modellerle desenlendirme sistemini ortadan kaldırmıştır. Sentetik liflerin üretilmesiyle tekstil ürünlerini güzelleştirme alanına daha iyi makineler ve daha iyi teknoloji geliştirme görevi düşmüştür. Sentetik liflerinin esasında kolay bakım özellikleri, araştırmacıları sentetik liflerin terbiye işlemleri tekniğinin geliştirilmesine yönlendirmiştir Tekstil terbiyesi dendiğinde tekstil ürünlerini daha güzelleştirmek, daha değerli veya daha iyi yapmak için yapılan tüm işlemler akla gelmektedir. Tekstil ürününün dış görünüşünün renk, parlaklık v.s. gibi özelliklerini veya kullanım alanına göre özelliğini değiştirmeyi hedef alan işlemler tekstil terbiye işlemleridir. Tekstil terbiye işlemleri ürünün türüne ve kimyasal yapısına bağlı olarak uygulanır. Bu yüzden terbiye işlemleri esnasında ürünün kalitesinin aynen kalmasına dikkat edilmesi gerekir. Kalitenin düşmemesi ve lif yapısının bozulmaması için uygulanan değişik terbiye işlemleri esnasında çok dikkatli ve hassas çalışılması gerekir. Terbiye işlemleri içerisinde birkaç işlem basamağı bulunan bir prosestir (örneğin ön yıkama, boyama, kurutma, baskı, buharlama v.b.). 2. TEKSTİL TERBİYESİNDE TEMEL İŞLEMLER 2.1. Tanım Tekstil ürünlerinin niteliklerini (görünüm, tutum v.b.) kullanım yerine veya tüketici isteğine göre değiştirmek için uygulanan işlemlerin tümüne Tekstil Terbiye işlemleri denir. Dar anlamda dokumadan çıkan ham bezin satışa hazır duruma gelmeden önce gördüğü işlemlerdir. Tekstil terbiye işlemleri; elyaf, iplik, dokuma, örme vb. tekstil yüzeyi (kumaş) şeklindeki ürünlere uygulanır. Ancak diğer ürün şekillerine kıyasla kumaş halindeki ürünler daha çok işleme tabi tutulurlar. Terbiye İşlemlerinin Tekstil Üretim Süreclerindeki Yeri ve Önemi: Tekstil üretim süreçlerinde sıralama: Lif, iplik, dokuma/örme, terbiye ve giysi/teknik kullanım olarak sıralanmaktadır. Bu sıralamaya bakıldığında terbiye işlemleri 4. Sırada yer olmaktadır. İlk üç üretim aşaması yapılmış yani katma değeri yükselmiş bir tekstil ürününün terbiye işleminide problemsiz bir şekilde giysi üretim aşamasına geçmesi gerekir. Hatalı bir işlem sonunda tekstil malzemesi değerini kaybettiği gibi bu aşamadan önce harcanan emeğin boşa gitmesi açısından önemlidir. 1

2 Tekstil Terbiyesi Ön Terbiye Renklendirme Bitim işlemleri 2.2 Ön Terbiye İşlemleri Ön terbiye işlemleri hem ıslak hem de kuru olarak uygulanan çok önemli bir işlemdir. Ön terbiye işlemlerinin amacı, dokuma ve örme işlemleri esnasında ipliklere uygulanan yardımcı maddelerden (haşıl vs) arındırmak, daha doğrusu üzerinden atmasını sağlamaktır. Ön terbiye işlemleri sırasında tekstil ürününe aynı zamanda bir sonraki işlemler için gerekli olan temizlik derecesi, lekelerin ve kirlerin yıkanması ile kazandırılır ve yüzeye uygulanan mekanik işlemler ile yüzey daha düzgün bir yapıya getirilir. Ön terbiye işlemlerinde terbiye edilecek tekstil ürünü boyama veya baskı için hazırlanır. Ağartma ve yıkama ön terbiye işlemlerinde yapılan en önemli iki işlemdir. Yıkama işleminin amacı, tekstil materyalini her türlü yabancı maddeden arındırmaktır. Bu yabancı maddeler doğal ve kimyasal maddelerdir. Bunlar, örneğin pamuklu kumaştaki kabuk ve bitki artıkları veya daha önceki işlemlerde dokumadan önce haşıllamada kullanılan haşıl maddeleri dir. Eğer, kumaş bu yabancı maddelerden arındırılmaz ise boyama esnasında boyanın egalize olmaması ile karşı karşıya kalınır ve düzgün bir boyama elde edilemez. 2.3 Renklendirme ( Boyama ve Baskı) İşlemleri Tekstil yüzeylerini renklendirme daha doğrusu boyama işlemi, mamulün boyarmadde çözeltisi, çeşitli yardımcı ve kimyasal maddeler (ıslatıcı, tuz, alkali ve asit) ile muamele edilmesi ile gerçekleşir. Boyamada, suda çözünmüş veya disperge olmuş boyarmaddenin tekstil ürünü tarafında emilmesi en önemli noktadır. İyi bir boyamanın gerçekleşmesi sadece boyarmaddenin tekstil yüzeyine tutunmasına ve lif içine yerleşmesine değil aynı zamanda liflere kimyasal veya fiziksel olarak bağlanmasına da bağlıdır. Boyarmaddenin ürün tarafından absorblanması ve bağlanması ürünün kimyasal ve fiziksel yapısına bağlı olduğu için kullanılacak boyarmaddeler de her tekstil ürünü için farklıdır. İstenilen kullanım ve üretim haslıklarına bağlı olarak uygun bir boyarmadde seçiminin gerçekleşmesi lazımdır. Tekstil ürünlerinin boyanması için ister doğal lif ister sentetik lif kumaşları ya da her ikisinin karışımından oluşmuş kumaşlar için büyük bir boyarmadde seçeneği vardır. Bu boyarmaddelerle istenilen her türlü nüansta ve yüksek derecede renk haslıkları elde edilebilir. 2

3 Baskı işlemi, tekstil ürününe yapılan yerel renklendirme işlemi olarak tanımlanabilir. Modern tekstil baskısının diğer desenlendirme işlemlerine (örme, dokuma, tufting vs) göre avantajı, her türlü tekstil yüzeyine (halıdan ince dokumaya kadar, örme ürünlerine, nonwoven vs kadar) uygulama imkanının olması, sanatsal olarak sınırsız desenlendirme olanağı sağlaması, hareket özgürlüğü ve büyük bir üretim hızına sahip olmasıdır. 2.4 Bitim İşlemleri Tekstil ürünlerine daha iyi görünüm, tutum ve kullanım özelliği kazandırmak için mekanik, kimyasal ve termik yöntemlerle uygulanan işlemlere Bitim işlemleri denir. Bitim işlemleri olarak tanımlanmasının nedeni bu işlemlerin ön terbiye ve renklendirme (boyama ve baskı) işlemlerinden sonra uygulanan son işlem olmasıdır. Bu işlemlerden sonra mamul hale gelmiş olan ürün artık satışa, ayni zamanda kullanılmaya hazır duruma gelmiştir. Eskiden bitim işlemi olarak yalnız mamulün tutumunu geliştiren tek bir işlem uygulanırdı ve buna apre işlemi denirdi. Zamanla diğer özel bitim işlemleri (su itiçilik, buruşmazlık, güç tutuşurluk v.b.) uygulanmaya başladıkça bunlara da su itiçilik apresi, buruşmazlık apresi gibi isimler verildi. Bu gün bazı ülkelerde apre veya apretur sözcüğü dar anlamda yalnız yün bitim işlemleri için kullanılmaktadır. Pamuklu kumaş için terbiye işlemi akış şeması 3. TERBİYE MADDELERİNİ TEKSTİL ÜRÜNÜNE AKTARMA YÖNTEMLERİ (APLİKASYON) Tekstil ürünü terbiyesinin yapılabilmesi için; çözelti, süspansiyon, dispersiyon veya emülsiyon halinde bulunan bir terbiye maddesi ile tekstil ürününü temas ettirmek gerekir. Bunun için çeşitli yöntemler uygulanır ve bu Yöntemler Çektirme Emdirme Aktarma Püskürtme Köpük yöntemleridir. Bu yöntemlerde kullanılan makinelerin seçimi işlem görecek tekstil ürününün tipine uygun olacak şekilde seçilmiş ve ayarlanmış olması gerekmektedir. Tekstil yüzeylerinin boyanmasında gereksinim duyulan birçok özelliklerden dolayı boya makinelerinin ve aparatlarının seçiminde büyük bir seçenek yelpazesi mevcuttur. Tekstil ürününün hassasiyeti, sentetiklerin kendine has özellikleri ve istenilen ürün özellikleri makine seçiminde büyük rol oynamaktadır. Bundan dolayı makine ve sistemler 3 gruba ayrılır. Bunlar; -Kesikli (Diskontinü) makine ve sistemler, -Yarı kesikli (Yarı kontinü) makine ve sistemler, - Kesiksiz (Kontinü) makine ve sistemler dir. 3

4 3.1.Çektirme Yöntemi Tekstil ürünleri uzun bir süre, uzun banyo oranında (1/2 den büyük) bir banyo içinde işleme tabi tutulursa bu yönteme çektirme yöntemi denir. Muamele edilen tekstil ürünü Kg birimi miktarının, banyonun litre birimindeki miktarına oranına BANYO ORANI denir. Örneğin, 200 kg ürün miktarı/ 2400 L banyo miktarı = 1/12 banyo oranı dır Uzun banyo = 1/50 Çektirme yönteminde ½ -1/100 uzun banyo Kısa banyo = 1/8 Emdirme yönteminde 1/0.5-1/1.5 kısa banyo Çektirme yöntemine göre çalışan makinelere örnek olarak; Jigger, Haspel, Jet boyama, HT boyama, Tamburlu boyama makineleri verilebilir. Bu tip makineler aynı zamanda Kesikli (Diskontinü) olarak çalışan makinelerdir. Kesikli (Diskontinü) makineler; 1. Jigger 2. Haspel 3. Jet boyama 4. HT boyama 5. Tamburlu boyama makineleridir. Bu makinelerin yapısal farklılıkları aşağıdaki gibidir: a) İşlem görecek tekstil ürünü hareketli, banyo sabit (örneğin Haspel, jigger, tamburluboyama makineleri) b) Boyanacak ürün sabit, boya banyosu hareketli (örneğin HT iplik boyama, atmosferik iplik boyama makineleri) c) Hem boyanacak ürün, hem de boya banyosu hareketli (örneğin düzeli Jet boyama, owerflow makineleri) Jigger Makinesi Jigger makinesi, bir terbiye banyosundan ve iki tane de sarma tamburundan oluşmaktadır. Dok a sarılmış kumaş frenlenen dok tan banyo içine ve sonra banyo içersinde iki silindir yardımıyla gergin bir şekilde sargı tamburuna (dok larına) iletilir. Kumaşın banyo içinden bir kez geçmesine pasaj (passage) denir. Birkaç pasajdan sonra banyo içinde çözelti çektirilmiş olur. Bu durumda boyarmadde kumaşa eşit şekilde dağılmış ve fikse olmuştur. Jigger makinesinin büyüklüğüne göre uzunluğu birkaç bin metre yi bulan kumaş partileri boyanabilir. Kapalı basınçlı sistemlerde 100 o C nin üstündeki sıcaklıklara ulaşmak mümkündür Haspel Makinesi Haspel makinesi bir tekneden oluşur ve bu tekne boya banyosunu içerir, üst kısmına kumaşın taşınması için bir çıkrık monte edilmiştir. Kumaş başından ve sonundan birbirine dikilir ve çıkrık yardımıyla açıken veya halat halinde uzun süre boya banyosu içerisinden geçirilir. Çıkrığın büyüklüğüne göre birkaç kumaş yan yana boyanabilir. Haspel, özellikle örgü ve tufting ürünlerin ve aynı zamanda jigger 4

5 makinesinde açık-en halinde gergin bir durumda boya banyosundan geçirilirken hasar görme riski yüksek olan pamuklu kumaşların boyanmasında çok kullanılır. Yüksek sıcaklık (HT) haspellerinde 130 o C sıcaklıkta çalışmak mümkündür. Bu işlemde haspel buhar tankı olarak tasarlanmıştır Jet Boyama Makinesi Jet boyama makinesinde kumaş ve boya banyosu birlikte bir uzun kanal içinde dolaşır. Bu kanalın dar bir bölümü vardır ve bu bölümde, pompalanan boya çözeltisi bir enjektör tarafından kumaşın ve boya banyosunun hareket yönüne doğru püskürtülür, aynı zamanda kumaşı birlikte sürükler. Bu yapısından dolayı makineye jet makinesi denmiştir. Jet makinesinin bir değişik tasarımı da overflow boyama makinesidir. Bu makinede tekstil ürününün hareketi bir çıkrık ve banyo ile taşır. Bu işlem kumaşın daha az hasar görmesini sağlar HT-Levent Boyama Makinesi HT levent boyama makinesinde levende sarılmış olan kumaş hareketsizdir. Boyarmadde çözeltisi bu levendin içinden dışına ve dışından içine doğru pompalanır. HT levent boyama makinesinde tekstil ürününün boyanabilmesi için kumaşa ön fikse işlemi uygulanmış olmalıdır, ki boyama esnasında kumaşta buruşma ve çekme olmasın. 5

6 3.1.5 Tamburlu Boyama Makinesi Prensip olarak bu makine evde kullanılan çamaşır makineleri ile aynıdır, tek farklı yönü ise perfore edilmiş (delikli) tambur birkaç bölmeye bölünmüş olmasıdır. Tamburlu boyama makinesinde özellikle yarı mamul veya bazı hazır ürünler (kazak, yelek, hırka) işleme tabi tutulur Bobin Boyama Makinesi Bobin boyama makineleri kapalı ortamda, yüksek basınç altında ve yüksek sıcaklıkta ( C de) boyama işlemini gerçekleştirir. Dikey ve yatay gövdeli bobin boyamamakineleri olmak üzere iki tipte bulunurlar. Bobin formunda hazırlanan iplikler perfore (delikli) boyama masuralarına sarılır. Bir partinin tüm bobinleri aynı sarım yoğunluğuna sahip olmalıdır. Bobin ağırlığı 1080 gram ve 1600 gram arasında değişmekte, bobin çapı ise 22 cm yi geçmemektedir. Bobinler portmateryal üzerindeki mızraklara eşit ve düzgün bir şekilde yerleştirilir. Portmateryaller boya banyosunun içten dışa ve dıştan içe geçmesine olanak verecek şekilde tasarlanmış olan içi boş iğlerden oluşmaktadır. Daha sonra portmateryal dikey gövdeli bobin boyama makinesine yerleştirilecek ise bir vinç yardımıyla, yatay gövdeli bobin boyama makinesine yerleştirilecek ise tekerlekli sistemler kullanılarak boyama kazanlarına yerleştirilir. 6

7 3.1.7 Çile Boyama Makinesi Çileler iplik bölümünde, iplik çeşidine göre gram arasında hazırlanır. Hazırlanan çileler metal çubuklara düzgün bir şekilde yerleştirilir. Fantazi iplikler ve aktarmada sorun çıkarabilecek ince iplikler metal çubuklara yerleştirilmeden önce her bir çilenin üzerine çorap adı verilen polyesterden üretilmiş bir kumaş sarılır. Daha sonra çileler taşıyıcılar yardımıyla boyama kazanı içerisine yerleştirilir. Boyama programına geçilmeden önce boyama kazanı içerisine yerleştirilen iplikler high-bulk özelliğe sahip ise 98 C de 5 min. şişirme programı uygulanarak ipliklerin boyamadan önce çekmesi sağlanır. Aksi taktirde yani çekme yapılmadan boyama işlemine geçilir ise iplikler üzerinde çubuk izleri oluşur, ortam birden yüksek sıcaklıklara çıkar, bu durum hem ürünün çekmesine hem de boyama işlemi aynı anda gerçekleştiği için abrajlı boyamaya sebep olur. Seçilen programa göre, boyama sıcaklığına ulaşıldığında boyarmadde ve kimyasal maddeler ilave tankından banyoya gönderilir ve boyama işlemine başlanır. 3.2 Emdirme (Kesiksiz ve Yarı Kesikli Yöntem ) Bu yöntemde tekstil ürünleri kısa süre, kısa banyo oranındaki ( 1/0.5 gibi ) bir banyo içerisinde işleme tabi tutulur ve sonra sıkılır. Bu şekilde uygulama yöntemine emdirme Yöntemi denir. Kesiksiz (kontinü) terbiye işlemlerinin temeli fulard dır. Bu makinelerde açık-en halinde çalışmaya uygun kısa metrajlı yani parça ürünler işlem görür. Bu makinelerdeki asıl amaç ürünler üzerine, boyama, apre ve baskı işlemlerinde kullanılan konsantre maddelerin eşit ve düzgün bir şekilde aktarılmasıdır. Fulard kumaşın daldırıldığı bir tekneden ibarettir.tekneden geçen kumaş üzerindeki fazla banyo çözeltisi daha sonra lastikli sıkma silindirleri tarafından basınç altında sıkıştırılarak geniş alan üzerine yayılır. Birkaç değişik fulard konstrüksiyonları vardır. Bunlar bünyelerinde bulundurdukları sıkma silindirlerinin sayısına ve monte edildikleri yerlere göre sınıflandırılırlar Emdirme işlemi Emdirme tekniğine göre kimyasal madde aplikasyonu iki şekilde gerçekleştirilip birinci yöntem yaygın olarak kullanılmaktadır. Uygulaması kolay olup tekstil yüzeylerine açık en halinde kimyasal aplikasyon yapılabilmektedir. - Kurudan-Yaşa - Yaştan-Yaşa uygulanmaktadır. Ürünün eşit sürede banyoda kalması ve banyo seviyesinin aynı tutulması gerekir. Bu durum ancak tekneye yeni banyo eklenerek gerçekleştirilir. Üretimi zor olan kaliteli ürünlerde daldırma ve sıkma işlemleri fazla olan fulard lar (konstrüksiyonlar) kullanılır. Banyonun düzgün ve eşit miktarda kumaşın tüm yüzeyine aktarılmasında fulard silindirlerinin ve sıkma silindirlerinin çok büyük önemi vardır. Tekstil ürünü tarafından alınan banyo miktarını etkileyen faktörler; Sıkma silindiri 7

8 Tekstil lifinin cinsi Tekstil ürününün önceden gördüğü işlemler Geçiş hızı Banyo sıcaklığıdır. Alınan Banyo Oranı veya Sıkma Efekti (oranı), Ab: Emdirme işleminde sıkma sonunda tekstil ürünü üzerinde kalan banyo miktarına denir ve % olarak ifade edilir. E1 = Tekstil ürününün kuru ağırlığı E2 = Tekstil ürününün yaş ağırlığı ise, Alınan Banyo Oranı nın tayini için, tartımı (E1) bilinen bir miktar kumaş içinde sadece su bulunan tekneden (fulart dan) geçirilerek sıkılılır ve sonra hemen tartılır (E2). Buradan kumaş tarafından taşınan su miktarı aşağıdaki formüle göre % olarak bulunur. Ab = [ (E2 - E1) / E1] x 100 bulunur. Buradaki Ab nin % değeri taşınan suyun kg olarak ağırlığı veya litre olarak hacmini gösterir, çünkü suyun özğül ağırlığı 1 g/ml veya 1 kg/l dir, yani suyun ağırlığı suyun hacmine eşittir. Kumaş banyo çözeltisinden geçtiğinde de durum aynı şekilde düşünülür. Örneğin; Kumaşın kuru ağırlığı 50 kg, emdirme ve sıkma işleminden sonra yaş ağırlığı 90 kg ise; Alınan banyo oranı = [ ( 90-50) / 50] x 100 = %80 olur. Yani 100 Kg ürün, üzerinde 80 Kg banyo çözeltisi veya 80 litre su taşıyarak 180 Kg olmuştur. Emdirme sonucunda ürün tarafından alınan terbiye maddesi miktarı (T1) ise aşağıdaki formüle göre hesaplanır. T1 = Ürünün aldığı terbiye maddesi miktarı (g/kg) K= Banyodaki terbiye maddesi konsantrasyonu (g/l) T1= K x Ab /100 Örneğin; 8

9 E1 = 50 kg E2 = 85 kg K = 60 g/l ise Ab= [ (85-50) /50] x 100 = 70 = %70 Yani %70, şöyle ki 100 Kg ürün üzerinde 70 Kg banyo çözeltisi veya su taşıyarak 170 Kg olmuştur. 70 Kg olan bu banyo çözeltisi; boyarmadde, kimyasal ve yardımcı maddeler ihmal edilerek sadece 70 Kg = 70 Litre su olarak düşünülürse; T1= KxAb = 60 x 70 / 100 = 42 g/l bulunur. Bu demektir ki kumaş tarafından taşınan suyun 1 litresinde 42 g boyarmadde, kimyasal ve yardımcı madde bulunmaktadır. Ürün üzerindeki 1 Litre terbiye çözeltisi içinde 0,042 Kg terbiye maddesi varsa Ürün tarafından taşınan 35 kg = 35 litre de X X = 35 x = 1.47 kg dır. Emdirme yöteminde kullanılan makinelere bakıldığında fulard makinelerinin kullanıldığı görülür. Genel olarak fulard makineleri bir tekne ve sıkma silindirlerinden oluşur. Tekne şekli, merdane sayısı ve yerleştiriliş şekline göre değişik fulard çeşitleri bulunur Kesiksiz (diskontinü) Boyama Sistemleri Bu sistemler en hızlı üretimi sağlayan sistemlerdir. Büyük partiler için işletme açısından yararlıdır. Bu sistemlerde, fulardda terbiye banyosu aktarılmış kumaş üzerindeki artık banyo belli bir miktara kadar sıkma silindirleri arasında sıkılır, bu işlemin hemen ardından kontinü bir şekilde hiç bekletilmeden, kumaş sıcak hava veya buhar içeren bir takım sistemlerden geçirilerek boyarmaddenin liflere fikse olması sağlanır. Emdirme- Buharlama (Pad-Steam) Kumaş dokunduktan sonra ürün deposunda halat halinde dinlendirmeye (1) bırakılır ve ardından emdirme işlemi (2) yapılır. terbiye banyosu 2 silindirli bir fulard tarafından aktarılır. Emdirme işlemi tamamlandıktan sonra kumaş buharlayıcıya (3) verilir ve burada kumaş üzerindeki terbiye banyosu buhar yardımıyla oC sıcaklıkta liflere fikse (4) olur. Bu makinenin çıkışına bir yıkama makinesi (5) monte edilmiştir. Boyanmış ve fikse olmuş kumaşlar üzerinde kalan boyarmaddeler ve yardımcı maddeler yıkama makinesinde yıkanarak uzaklaştırılır ve daha sonraki sıkmadan (6) geçirilerek sudan arındırılır. Bu işlemlerin ardından kurutulur ve apre işlemleri uygulanır. Termosol Yöntemi Termosol yöntemi, poliester liflerinin boya fiksesi için kullanışlı olan özel bir işlemdir. Burada, dispers boya banyosu ile fulardlanmış kumaş ilk başta kurutulur ve kontinü bir şekilde dispers boya fikse derecesine göre oC sıcaklıkta fikse edilir. Poliesterin erime noktasına yakın sıcaklıklarda lifler yumuşar ve dispers boya liflerin içine doğru göç etmeye (migrasyon) başlar. Karışım kumaşlarda özellikle poliester/pamuk karışımlarında boyama işlemleri değişik şekillerde yapılabilir. Poliestere afinitesi ve pamuğa afinitesi yüksek olan boyarmaddeler bir banyo içine konur ve kumaş fulard işlemine tabi tutulur (tek banyo yöntemi), ardından poliester kısmını boyayan boyaların fiksesi için termosol işlemi uygulanır, daha sonra Emdirme- Buharlama (Pad-Steam) yönteminin buharlayıcısından yararlanılarak pamuk kısmını boyayan boyaların kumaşa bağlanması sağlanır. Çift banyolu sistemde ilk başta karışım kumaşın poliester kısmı dispers boyalar ile termosel sistemi ile boyanır, termosol işleminin ardından selüloza uygun boyalar (reaktif, direkt, v.s) ve boyama yöntemleri (jigger,haspel, jet vs) ile pamuk kısmı boyanır (çift banyo sistemi). 9

10 3.2.2 Yarı Kesikli Yöntem Bu yöntemde, ürün kontinü bir şekilde boyarmadde, kimyasal ve yardımcı madde içeren banyolar çözeltiler ile emdirilir (fulardlanır) ve bunlar daha sonra kesikli şekilde lif üzerine bağlanması sağlanır veya fikse edilir. Buna göre kullanılan sistem ve yöntemler: -Emdirme Buharlı bekletme (Pad-roll), -Emdirme- Soğuk bekletme (Pad-jig ) yöntemleridir. Pad kelimesi amerikan ingilizcesinden gelir ve fulardda emdirme yani fulardlama anlamındadır. Emdirme Buharlı Bekletme (Pad-Roll) Emdirme buharlı bekletme yönteminde, emdirme çözeltisi fulard vasıtasıyla kumaşa aktarılır. Islak ürün rulo halinde doklarda sıcak, buharlı bekletme kamarasında boyarmaddenin veya kimyasalların kumaşa fiksesi veya etkisi tamamlanıncaya kadar döndürülerek bekletilir. Emdirme Soğuk bekletme (Pad - Batch) Terbiye işlemlerinde bir başka olasılık ta emdirme - soğuk bekletme yöntemidir ki bu yöntemde ürün emdirme işleminden sonra doklarda üzeri plastik folye ile kaplı durumda gerekli reaksiyon zamanı tamamlanıncaya kadar soğukta döndürülerek bekletilir. Emdirme- Jigger (Pad-Jig) Boya banyosu fulardda emdirilmiş ürün boyarmaddenin liflere fikse olması için jiggerde işleme tabi tutulur. 10

11 3.3 Aktarma ile Kimyasal Aplikasyon Bu özel fulardlarda uygulanan bir yöntemdir. Kumaş banyoyu dönen silindirler (merdaneler) arasından geçerek alır. Alttaki silindir banyo ile temas halindedir ve banyoyu alarak kumaşa aktarır yani banyo bu silindir vasıtasıyla kumaşa aktarılır. Kıvamlı bir banyoda çalışıldığı takdirde bıçaklarla ( raklelerle ) fazla olan banyo sıyrılır. Aktarılan terbiye maddesi miktarı; 1. Aktarma silindiri yapısı, 2. Rakle ve diğer silindirlerin durumu, 3. Banyo vizkozitesi, 4. Kumaş geçiş hızı, 5. Aktarma silindirinin dönüş hızı gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Son zamanlarda düşük vizkoziteli banyo ile çallışmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu yöntemin avantajları; - enerji tasarrufu, az su buharlaştırma, - ara kurutmalarda migrasyon tehlikesinin az olmasıdır. Aktarma yöntemindeki sorunlar ise; - aktarma silindirinde düzgün bir ince tabaka oluşturabilme zorluğu, - devamlı olarak aynı miktarda banyoyu aktarma zorluğudur. 3.4 Püskürtme ile Kimyasal Aplikasyon Terbiye maddesi içeren banyo, püskürtme donanımı yardımı ile kumaşın istenilen tarafına püskürtülür. Bazı çok hassas kumaşların bitim işlemlerinde terbiye maddesi püskürtme yolu ile kumaşa aktarılır. Püskürtme Yönteminin Avantajları; - kumaşın hiçbir mekanik zorlamaya uğramaması, - baş-son farkının olmaması ve - Alınan banyo miktarı düşük tutularak kurutma sırasında migrasyon tehlikesinin azaltılmasıdır. Püskürtme Yönteminin Dezavantajı: - kumaşın her tarafına devamlı şekilde aynı miktar banyo uygulayabilecek püskürtme makinalarının geliştirilmemiş olmasıdır. 11

12 3.5 Köpük Halinde Kimyasal Aplikasyon Köpük, katı yada sıvı içinde gaz baloncuklarının homojen şekilde karışmasıdır. Köpük sistemi tekstil uygulamalarında atık ve su sarfiyatını azaltmak için geliştirilmiş bir yöntemdir.bu yöntem uygun kimsasal maddeleri katı yada sıvı içinde gaz baloncukları oluşturma esasına dayanmaktadır. Resim 18: Köpük Oluşum Sistemi 1. Granül Besleme, sonsuz vida granülleri çekerek vida ucuna sevk eder. 2. Transfer ve eritme, plastik granüller transfer sırasında ısıtılarak homojenize olur. 3. Gaz enjeksiyonu ve karıştırma, gaz polimer eriyik içersine enjekte edilir ve karıştırılır. 4. Enjeksiyon, plastik gaz karışımı basınç altında olup enjeksiyon kalıp ünitesine enjekte edilir ve gaz baloncukları oluşur. 12

13 4. YABANCI MADDE İÇEREN TEKSTİL ÜRÜNLERİNİN YIKANMASI Amaç: Bir tekstil ürünü üzerindeki yabancı maddelerin yaş ortamda yıkama suyuna alınarak uzaklaştırılması için uygulanır. Yabancı maddeler ya lifin yapısında veya lifin gördüğü işlemler sonucu yüzeyinde bulunur. Yabancı maddelerin uzaklaştırılması 2 yöntemle gerçekleştirilir. 1. SULU ORTAMDA YIKAMA ( Emülsiyon yıkama) 2. ORGANİK ÇÖZÜCÜLERLE YIKAMA2.(Ekstraksiyon yıkama) Yıkama işleminin basamakları: 1. Islatma : Suda çözünmeyen maddelerin tekstil materyalinden uzaklaşacak hale gelmesi ( yıkama maddesinin görevi ) 2.Yıkama : Kir maddelerinin yıkama banyosuna geçmesi (Yıkama makinesinin görevi) 13

14 3. Disperge etme, Emülsiyon, Süspansiyon Yabancı maddelerin tekrar ürünün üzerine çökmesini önlemek (Yıkama maddelerinin görevi) 4.Durulama Yabancı maddeleri üründen uzaklaştırılması, taşınması (yıkama makinesinin görevi) Yıkama makinesi olarak genelde halat yıkama makineleri ve Açık en yıkama makineleri kullanılmaktadır. Haspeller halat yıkama makineleri grubuna girer. YIKAMA MAKİNELERİ Geniş (Açık-En ) Yıkama Makineleri Genelde kesiksiz çalışmaya uygun pamuk/sentetik lif karışımı kumaş ve trikolarda kullanılan makinelerdir. Silindirli Açık-En Yıkama Makinesi Silindirli açık-en yıkama makinesi bir kaç tane arka arkaya monte edilmiş banyo bölmelerinden oluşmuştur. Tekstil ürünü bu banyo bölmelerinden kontinü bir şekilde sevk silindirleri vasıtasıyla iletilir ve diğer yıkama bölmesine geçerken sıkılır. Yıkama banyosu ters yöne doğru akar, bunun amacı yıkamanın temizleme etkisini yükseltmektir. 14

15 Elekli Tambur Açık-En Yıkama Makinesi Elekli tambur açık-en yıkama makinesinin iç kısmındaki elekli tamburda pompalama işlemiyle bir basınç altı etkisi yaratılmaktadır. Bunun sayesinde yıkama banyosu ürünün içine emilmekte ve böylece kirler temizlenmektedir. Açık yada halat halinde yıkama makinesinden beklenen özellikler: - Yıkanacak tekstil ürünü formuna (açık elyaf, ön iplik, iplik, kumaş, trikotaj, dikimi bitmiş parça) uygun uyması - İşletmede uygulanılan çalışma sistemine (kontinü, diskontinü) uyması - Yıkama etki derecesinin yüksek olması - Su ve buhar (enerji) tüketiminin düşük olması - Mamülün tutumuna, görünüşüne, özelliklerine olumsuz etki yapmaması - Maliyetinin, bakım ve temizliğinin zor olmaması 5. YAŞ TEKSTİL ÜRÜNLERİNİN KURUTULMASI Kurutma işleminin temel amacı yaş tekstil ürününün sulu işlem sonunda yada ara aşamada üzerindeki fazla suyun uzaklaştırılmasıdır. Eskiden suyun uzaklaştırılması havada asılarak veya kapalı sıcak ortamlarda yapılırdı. Teknolojinin gelişmesi ile kurutma makineleri geliştirildi. Bu makineler ile tekstil ürününün üzerindeki su uzaklaştırılır.yaş terbiye işleminden çıkmış ve hiçbir sıkılma işlemine tabi tutulmamış olan tekstil ürünü % su içerir. Tekstil ürününde bulunan su, bulunduğu yer ve ürün ile arasındaki bağlanma durumuna göre aşağıdaki şekillerde olur: - Damlayan Su: Liflere bağlı değil, kendi ağırlığı ile aşağı akar. Mekanik yolla kolay uzaklaştırılır. - Yüzey suyu: Liflerin yüzeyine su molekülleri adhezyon kuvvetleri ile bağlıdır. Su moleküllerini ayırmak için daha kuvvetli bir mekanik etkiye gerek duyulur. Genelde bu suyun büyük kısmı mekanik yolla uzaklaştırılır. Geriye kalan ise ısıyla giderilir. - Şişirme veya kapiler su: Liflerin miselleri arasında bulunan sudur. Lifleri şişirir. Liflere zarar vermeksizin uzaklaştırıabilir. Mekanik yolla giderilemez, giderilmesi için ısı enerjisi gerekir. Şişirme suyu liflere dipol kuvvetleri ile bağlıdır. Kapiler su ise adhezyon kuvvetleri ile bağlıdır. - Kristal suyu ( Higroskopik nem) : Normal bir tekstil ürününde bulunması gerekli olan sudur. Şişirme suyu gibi miseller arasında bulunur. İyi bir kurutma sonunda bu su uzaklaşmamalıdır. Aksi takdirde 15

16 ürünün tutumu bozulur. Bir kere uzaklaştırıldı mı lifler tarafından higroskopik olarak aynı miktarda su geri alınamaz Tekstil Ürünlerindeki Fazla Suyun Uzaklaştırılması Tekstil ürünlerinden suyun uzaklaştırılması başlıca iki şekilde olur Mekanik Yöntemler Sıkma: Tekstil ürününün belirli basınç altında bulunan silindirler arasından geçirilmesi esasına dayanır. Kullanılan silindirlerin en önemlileri halat sıkma silindirleri ve su kalandırlarıdır. - Halat sıkma silindirleri : Halat halindeki kumaşlar için, Kırışıklık tehlikesi olmayan pamuklu gibi kumaşlara uygundur. Yün gibi hassas kumaşlar sıkılmaz. Sıkma etkisi azdır. Sıkma basıncı 2-3 bar ı geçmez. Su kalandırları İki veya daha fazla silindiri vardır. Kumaş açılmış durumda silindirlere gelir. Kırışıklığın meydana gelme tehlikesi yoktur. Düzgün bir sıkma yapar. Paslanmaz çelik, diğeri üzeri kaplamalı silindirlerden oluşmuştur. Yünlü kumaşlarda iki silindir lastik ile kaplıdır. Silindirler (merdaneler) Burada, ıslak olan ürün elastik madde ile kaplanmış olan iki silindir arasından geçirilir ve su baskı uygulanarak sıkılır. Santrifüj: Merkez kaç kuvvetten yararlanılarak kumaş üzerindeki su uzaklaştırılır. Bunlar; - Kesikli çalışır, - İyi bir mekanik kurutma sağlar, - Kırışıklık meydana gelen kumaşlarda kullanılması sakıncalıdır, - Hız devir/ dak. dır - Kapasite kg dır - Bobin kurutma için de santrafüjler vardır. 16

17 Emme ve Püskürtme : Emme makineleri özellikle, kırışıklık meydana gelme tehlikesi fazla olan ve baskıya karşı hassas özellik gösteren ( örneğin yüzey yapısı bozulabilen) ürünlerin mekanik yöntemle kurutulmasında kullanılır. Püskürtme Basınç altında hava veya buhar kumaş içinden geçirilir veya püskürtülür Isıtma ( Termik Yöntemler): 17

18 Konveksiyon Kurutma Isıtılmış ve alabildiğinden çok daha az nem içeren havayı veya başka bir gazı, yaş tekstil ürününe değdirerek geçirmektedir. Bu değme esnasında madde ve ısı transferi gerçekleşir. Bunun sonucunda da tekstil ürünündeki nemin bir kısmı kurutma gazına veya havaya geçer. Ancak hava belli miktarda nemi alabilir. Belli bir sıcaklık ve basınç altında havanın yoğunlaşmadan içereceği nem miktarına maksimun nem miktarı denir. Bu miktarın üzerindeki nem yoğunlaşır. Nem miktarı higrometre vasıtasıyla ölçülür. Bulunan nem miktarına relatif nem denir. 18

19 20 o C de ve %75 relatif nemli hava ile kurutma yapılırsa; ideal koşullar altında 1 m3 hava = 4.3 g daha suyu tekstil ürününden alabilecektir. 20 o C de ve %75 relatif nemli hava ile 100oC de kurutma yapılırsa; ideal koşullar altında 1 m3 hava = g daha suyu tekstil ürününden alabilecektir. Kurutma sırasında havadaki relatif nem %30 u pek aşmaz. Kurutma sırasında gazın sıcaklığı ısı tranferi açısından çok önemlidir. Konveksiyon Kurutma Prensibine Göre Çalışan Makineler: - Delikli tamburlu kurutucular, - Gergefli kurutucular, - Hot- Flue, - Askılı kurutucular ve - Taşıma bantlı ve hava yastıklı kurutucular. Kumaş makine içinde büyük baklalardan oluşan iki zincir yardımı ile harekat eder. Kumaş kenarları iğne veya mandallarla tutturulur. Bunlar zincirle birlikte hareket eder. Zincirin hareketi yatay veya dikey şekilde olabilir. Avantajları: - Geniş kullanım alanı vardır, - En-boy ayarı yapılabilir (örneğin eni 220 cm, ayarlanabilir zincir aralıkları , kabinler 3 m boyunda, geçiş hızı 60 m/dakika) ve - Kumaşın kenarları hariç diğer tarafları hiç bir yere değmez. Dezavantajları: - İlk yatırım pahalıdır, - Kurutma maliyetini etki eden işçiliktir, - Isıtma enerjisi + elektrik giderleri, toplam maliyetin 1/3 i kadardır ve - Yanlış organizasyon, yanlış kapasite hesabı maliyeti artırır. Elekli Tambur Kurutucusu Elekli tambur kurutucusunda kurutulacak ürün, sıcak hava akımı ile bir veya birkaç elekli tamburda emilir. Bu yöntem ile kurutmada gerilimsiz çalışma imkanı bulunduğu için örme ürünler, yumuşak dokumalar, trikolar gibi ürünler genellikle yan yana hassas ve birkaç şerit halinde kurutulabilirler. Gergefli kurutucular Tekstil terbiye işleminde en çok kullanılan kurutma yöntemi gergefli kurutucu da yapılan kurutmadır. Tekstil yüzeylerinde daha önceki işlemlerden dolayı oluşan kırışıklıklar önceden ayarlanmış yay ve çapraz kırışıklık dengeleyici ile düzeltilir. Bunun ardından ürün iğneler veya mandallar (klipsler) ile her iki tarafından sonsuz zincirlere tutturulur. Sonsuz zincirler ürünü hava düzeleri ile donatılmış kurutma odalarından geçirir. Ürünün ne kadar genişlikte ilerleyeceği yani iki zincir arasındaki uzaklık değişiktir ve 19

20 ayarlanabilir durumdadır. Bunun sayesinde iğneler veya klipslerle tutturulan ürün enine gerdirilebilir (germe çerçevesi). Kaliteye göre bir adet veya daha fazla kurutma odaları arka arkaya monte edilmiş olabilir. Ürün sıcak işlemin ardından soğutma ünitesinde soğutulur, iğnelerden çıkarılır ve dok a sarılır. Hot-Flue Kurutucu Hot-flue larda kumaşın geçişi rulolu tekneler (fulardlar) gibidir. Kumaşın ilerlemesi kurutma dolabının alt ve üst tarafından bir dizi taşıma rulosu tarafından gerçekleşmektedir.kumaş, taşıma rulolarının kumaşı aşağıya yukarıya hareketi ile kurutucudan geçer. Makine, bölmeler halinde imal edilmiş ve bu bölmelerin birleşmesi ile tamamlanmıştır. Hot-Flue ların ısıtma derecesi düşüktür. Bu nedenle ara kurutmalar tercih edilir. Hot-Flue larda ısıtma, sıcak havanın kumaş katları arasına düzeler vasıtasıyla dik olarak püskürtülmesi ile gerçekleşmektedir. Askılı Kurutucu Bu tip kurutucuların ortak özelliği kumaşın kurutma dolabı içinde asılı halde durmasıdır. Askılı kurutucular gerilmeye hassa olan kumaş ve trikoların kurutulmasında tercih edilir. En basit şekilde askılı kurutucularda kumaşlar kurutma odacığında bulunan sopacıklara asılmak suretiyle kurutulur. Gerek fazla el emeği gerekse enerji tüketimi ve düşük üretim hızı ile pek tercih edilmezler. Buradaki taşıyıcı sopalar, hareketli taşıma zinciri ile çıkış kısmına doğru hareket ederler. Çıkışta ise tekrar başa dönmek için aşağıya inerek ilerlerler. Bu tip makinelerde ısıtma ters akım prensibine göre sağlanır. Çıkışta üstten püskürtülen ılık hava alttan emilir ve bu hava sonra daha fazla ısıtılarak makinenin orta kısmından tekrar püskürtülür. Hava Yastıklı Serbest Kurutucu Hava yastıklı serbest kurutma makinesinin esas hedefi, tüp şeklindeki ya da açık en kumaşlarda germe yapılmaksızın mükemmel çekmezlik değerleri ile renk farkı oluşturmadan kaliteli kurutmayı sağlamaktır. 20

21 Kurutma kabinindeki kumaş çok beslemeli hava yastıklı koşullarda kurutulur. Bu da mükemmel boyutsal denge, yumuşak ve hoş tutum ve son üründe ilave değer artışları sağlar. Hava yastıklı serbest kurutma normal olarak iki geçişli düze içerir.??? Böylece yüksek çekmezlik, kaliteli kurutma, yüksek ürün kapasitesi, iyi izolasyon sayesinde enerji maliyetinde azalma ve enerji tasarrufu sağlanır. Bu tip kurutma makinesi asılı jet düze sistemine sahiptir. Böylece makinede farklı kumaş kaliteleri rahatlıkla kurutulabilir ve optimum kapasite artışı elde edilebilir. Her kabinde bir adet hava sirkülasyon türbini bulunur ve maksimum verimlilikle çalıştırılmak üzere dizayn edilmiştir. Çıkış kısmı, hassas kumaşların statik yüklerini yok etmek için özel taşıyıcı (konveyör) sistemine sahiptir. Hava yastıklı serbest kurutma makinesı Kontakt Kurutma Kontak kurutucular aynı zamanda silindirli kurutucu olarak adlandırılır. Kurutma, tekstil ürününün sıcak silindirlere teması ile gerçekleştirilir. Buna göre kontakt kurutucular Silindirli Kurutucu Silindirli kurutucu aynı zamanda kontakt kurutucu olarak adlandırılır, çünkü ürün ısıtılmış silindirler ile direkt temas halindedir. Eğer kalandır kurutma işleminde kullanılmak istenirse sekiz ve daha fazla silindir arka arkaya çalıştırılır. Kontakt kurutmada ürüne biraz parlaklık kazandırılır. Bu tip kurutucularda; - Kumaş içten ısıtılan bir seri silindirlerin üzerinden gergin bir durumda geçirilir. - Çap mm, et kalınlığı 2-3 mm silindirin içi boştur ve paslanmaz çelikten, çok ender olarak ta bakır veya çinkodan yapılır. - Silindirler üst üste yerleştirilmiştir, - Üst silindirlerin temizlenmesi zordur, onun için eğik yapıda olanları da vardır, - Silindirler basınç altındaki su buharı- su sistemi (yani doymuş buhar) ile ısıtılır ve - Kumaşın her iki yüzü veya tek bir yüzü silindirlere değer, hassas yüzeyli kumaşlarda ( döşemelik, kadife, halı, jakarlı dokuma, basma) tek yüz değdirilir. Buhar basıncı ile doymuş buhar arasında yakın bir ilişki vardır. Basınç arttıkça sıcaklık yükselir. 21

22 Işınlı Kurutucular Bu kurutma sisteminde kurutulacak ürün içerisinden infrared ışınlar geçirilir. Bu sistem elektomagnetik dalgalar halinde ısının sıcak ortamdan soğuk ortama nakledilmesi esasına dayanır. Bunun için ürün infrared ışın yayan kızgın sopalar daha doğrusu tel örgü önünden geçirilir ve bu şekilde suyun buharlaşması sağlanır. Enerji kaynağı olarak gaz veya elektrik kullanılır. Yüksek Frekanslı ( Dielektrik) Kurutucular Isı transfer mekanizmasına alternatif olarak son yıllarda tekstil sanayiinde belli bir önem kazanan yüksek frekans veya diğer adıyla dielektrik ısıtma sistemlerinde ise ısıtma, sadece belli bir ortam boyunca ısı transferine bağlı değildir. Dielektrik ısıtma sistemine göre ısı, bir kütledeki moleküllerin çok çabuk değişen bir elektrik alanına karşı reaksiyonundan dolayı meydana gelmektedir. Yani diğer sistemlerden farklı olarak ısı doğrudan ürünün üzerinde üretilmektedir. Isınma da malzemenin yüzeyinde değil aynı anda her noktasında birden başlamaktadır. Dolayısıyla ısıtma etkisi hızlı ve uniform olmakla birlikte ısıtma veriminin de yüksek olması klasik sistemlere kıyasla bu sistemin avantajlı olduğunu göstermektedir. Burada sözü edilen verim, yüksek frekans jeneratöründen ürüne gönderilen enerji miktarına göre hesaplanan verimdir. Birincil enerjiye göre verim henüz yüksek olmayıp, bu sistemin dezavantajlarından birini oluşturmaktadır. Yüksek frekans veya dielektrik ısıtma sistemlerinin iki şekli vardır. Bunlar; - Radyofrekans (RF) ve - Mikrodalga (MW) sistemleridir. Her iki ısıtma sistemde de temel prensipler aynı olmakla beraber kullanılan frekans bandı ve elektrik alanından dolayı sistem dizaynları fark etmektedir. Son 25 yıl içerisinde yüksek frekans ısıtma sistemlerinin geliştirilmesi ve farklı alanlarda uygulanması üzerine yapılan araştırmalar sonucunda RF veya MW ısıtma sistemleri çeşitli alanlarda tek başına ya da klasik ısıtma sistemleri ile kombine şeklinde kullanılır hale gelmiştir MW sistemlerinin tekstil terbiyesinde kullanımı için yapılan çalışmalar; esasen iplik, kumaş ve halı gibi tekstil malzemelerinin kurutulmadan önce ısıtılmasına yönelik olarak yapılmaktadır. MW teknolojisinin tekstil terbiyesinde kullanımı ile ilgili çalışmalar; ısıtma, kurutma, kondenzasyon, boyama ve baskıda fiksaj ile yünlü kumaşların dezenfektasyonu gibi alanları kapsamaktadır. Elektromanyetik formdaki enerji (mikrodalga, radar dalgaları, radyo ve TV dalgaları gibi), uzay boşluğunda bir maddenin olmasına ihtiyaç duymaksızın milyonlarca mil seyahat edebilir. Bu, elektromanyetik dalgaların hareket halinde kendi bünyelerinde enerji depolamış olduklarından kaynaklanır. Elektromanyetik radyasyon, elektrik akımının bir iletkene, örneğin bakır tele akımıyla başlar. Bakır teldeki elektron hareketi tel boyunca çepeçevre bir enerji alanı oluşturur. Bu enerji temelde iki farklı enerji alanından oluşur. Bu alanlar; - Elektrik ve - Manyetik alanlardır. Tekstil ürünü boyunca elektromagnetik enerjiyi termal enerjiye dönüştüren bu mekanizma genel olarak elektrik ve manyetik alan olarak gerçekleşir. Herhangi bir ürünü ısıtma mekanizması iletkenin doğasına ve fiziksel içeriğine, moleküler yapısına ve uygulanan frekansa bağlı olacaktır. Elektrik akımını iyi ileten bir iletken ile, tüm tekstil ürünleri RF elektromagnetik enerjiye maruz bırakılabilir. Burada ısı, genel olarak dielektrik histerisis (kapasitif ısıtma) ve iyonik iletkenlik (rezistif ısıtma) nedeniyle oluşacaktır. Bu 22

23 iki etkinin kombinasyonundan dolayı oluşan ısı çoğunlukla dielektirik kayıpların ısıtması olarak adlandırılır. Uygun molekülleri içeren ürün, alternatif elektromagnetik alana maruz kalırsa, moleküllerde polarizasyon meydana gelecektir. Bu polarizasyon bir elektirik alanı tarafından oluşur, fakat su gibi (dipol) belli moleküllerin doğal durumundan da oluşmuş olabilir. Moleküllerin oryantasyonu elektrik alanının yönü ve polarite yükü tarafından zorla yaptırılır. Eğer elektrik alanının polaritesi periodik olarak zıt uygulanırsa, elektrik alanı osilasyonunun frekansına göre dipollerin sürekli olarak yeniden aynı hizaya gelmelerine çalışılır. RF gibi yüksek frekans söz konusu olduğunda, elektrik alanının polaritesi saniyede birkaç milyon kez değişir, herbir molekülün çabuk bozulması sonucunda ısı meydana gelecektir. Bu durum, sanki elektromagnetik alan enerjisinin moleküllerin hızlı mekaniksel hareketinin etkisi nedeniyle absorblanması ve termal yani ısıl enerjiye dönüşmesi olarak yorumlanabilir. 6. TEKSTİL ÜRÜNLERİNİN ÖN TERBİYE İŞLEMLERİ Ön terbiye işleminde terbiye işlemi görecek tekstil ürünü boyama veya baskı için hazırlanır. Yıkama ve ağartma ön terbiye işlemlerinde yapılan ve en önemli olan iki işlemdir. Yıkama işleminin amacı, tekstil materyalini her türlü yabancı maddeden arındırmaktır. Bu yabancı maddeler doğal maddelerdir ; bunlar örneğin pamuklu kumaştaki kabuk kırıntıları veya daha önceki işlemlerde kullanılan haşıl maddeleri gibi kalıntılardır. Eğer, bu yabancı maddeler giderilmez ise boyama esnasında boyanın egalize olmaması ile karşı karşıya kalınır. Önterbiye yöntemleri : Yıkama Yakma Haşıl sökme Pişirme Ağartma Merserizasyon Karbonizasyon Termofikse Kurutma Ön Terbiye İşlemi Uygulanmış Kumaşlarda Aranan Özellikler; - iyi bir hidrofilite, - yeterli beyazlık, - oluşan etkilerde homojenlik, - optimum lif şişmesi, 23

24 - boyut değişmezliğinin iyi olması, - liflerin zarar görmemesi, - düşük buruşmazlık, - kırık oluşmaması, - ölü ve olgunlaşmamış pamuğun uzaklaşmış olması, - nötr ph-değeri ve - dokuma kumaşların haşıl artıklarından arındırılmış olmasıdır. Ön Terbiyede Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar; - Uygun ön terbiye işlemi basamaklarının seçilmeli Örneğin, Flanel bir tip kumaşa yakma uygulanmaz, iyi kalite istenen gömleklik kumaşa merserizasyon işlemi uygulanır, örme kumaşlara haşıl sökme uygulanmaz v.b., - Kumaş ağırlığı doğru tesbit edilmeli, - Dikişler düzgün olmali, - Reçete hesaplamalarında hata yapılmamalı, - Uygun olmıyan reçete uygulanmamalı, - Yardımcı madde şeçiminde hata yapılmamamlı, - Kumaş ve reçetede belirtilen maddeler doğru tartılmalı, - Makineye kumaş düzgün şekilde yerleştirilmeli, - Kimyasal maddeler uniform olarak ayarlanmalı, - Yeterli sıcaklık ve zaman uygulanmalı, - Etkin yıkama yapılmalı, yıkamalar mümkün olduğu kadar sıcak yapılmalı ve sonra soğuk durulanmalı, - Alkali işlemlerden sonra yıkama işlemi nötralizasyon işlemi ile kombine edilmeli, - Açık en halinde işlem görecek kumaşlar makinelere kırıştırılmadan verilmeli, - Halat halinde işlem görecek kumaşlarda kırışıklığı önleyici tedbirler alınmalı, - Ön terbiyede yağ lekeleri mutlaka çıkarılmalı ve - Pas lekeleri boyama ve baskıdan önce çıkarılmış olmalıdır. 6.1 Ham Kontrol Terbiye işletmesine gelen ham ürünler ön terbiye girişinde partiler oluşturmak için birbirinden ayrılır. Her bir partideki kumaşlar için kart düzenlenir. Bu karta refakat kartı (iş emri kartı) denir. Her işletmede kendi işyerine özgü bir düzenleme yaparak özel kartlar bastırılmıştır. Günümüzde ürün takibi artık bilgisayarlarda kurulan sistemlerde gerçekleştirilmektedir. Tekstil ürününün ön terbiye dairesine girmeden önce ham kontrolden geçirilmesinde fayda vardır. Bu işlemde daha sonra oluşacak reklamasyonlar önlenir ve kumaşta meydana gelmiş olan hatalar gözden geçirilir. Bunlar belirlenemez ise bu hataların sonuçları terbiyeciye yüklenmek zorunda kalır. Bazı hatalar terbiye işlemlerinde giderilmesine karşılık bazıları terbiye işlemleri sonunda giderilir. Örneğin liflerde yabancı madde miktarı vb. Bu kontrol sırasında farklı iplikler, açılmış iplikler, nepsli iplikler, uçuntular, doku hataları (desen hatası), gevşek veya gergin kenar, delikler, yağ lekeleri, atkı ve çözgü bantları gibi hatalar görülebilir. Ham kontrol ham kontrol masası adı verilen ışıklı ve 60 derece eğimli masalarda bakılarak yapılır. Bu masada dok a sarılı tekstil ürünleri gözlenerek masadan geçirildikten sonra tekrar dok a sarılır. 24

25 6.2 Hav Uzaklaştırma Bu işlemde tektil ürünü üzerinde oluşan lif uçlarının uzaklaştırılması gerçekleştirilir. Günümüzde 2 teknik yol ile bu işlem gerçekleştirilmektedir Yakma (Gazeleme) Bu işlemin amacı, Tekstil ürününü oluşturan ipliklerden kumaş yüzeyine doğru çıkan lif uçlarını (havları) yakarak düzgün bir yüzey elde etmektir. Genel olarak kumaşlar, bazı durumlarda iplikler örneğin merserize dikiş ipliği ve değerli poplin kumaşların dokunacağı iplikler yakılır. Yakma işlemi, çok parlak kumaş yüzeylerinin elde edilmesi ve baskı işleminde desenlerin keskin kontürlü olması yönünden önemlidir. Yakma işleminin tersi ise şardonlanmadır. Yakma ön terbiye işlemlerinde ilk uygulanan işlemdir ve kuru haldeki ürünler yakılır. Haşıl sökme ile kombine edilebilir. Genellikle pamuk ve pamuk karışımı ürünler yakılır. Bazen yün ve yapay liflerden üretilen kumaşlar da yakılabilir. Yakma işlemi için levhalı ve gazlı yakma makineleri kullanılır. Dünyada en fazla kullanılan gazlı yakma makineleridir. Yakma makinelerinin en hassas kısmı bekleridir. Yakma Uygulanan Kumaş Türleri - Selüloz liflerinden üretilen kumaşlar Bu tür kumaşlar yüksek sıcaklığa karşı hassas değildir. Kuvvetli bir yakma işlemi uygulanabilir. Pamuktan üretilen ürünler viskondan üretilen ürünlere kıyasla biraz daha kolay yakılabilir. Dolayısı ile pamuktan üretilenlerin yakılmasında kumaş daha hızlı geçirilir. - Yün liflerden yapılmış kumaşlar Yün lifi yüksek sıcaklığa hassastır. Ancak tutuşma sıcaklığı yüksek ve yanma özelliği kötüdür. Boyamada kullanılan boyarmaddeler aleve karşı dayanıklı değil ise boyanmamış kumaşlar yakılır. - Sentetik liflerden yapılmış kumaşlar Bu lifler sıcağa karşı hassastır ve kolayca erirler, yakma işleminde kısa süreli kuvvetli aleve ihtiyaç vardır. Yüksek sıcaklıkta lifler erimeye başladığından soğutulan valsler üzerinde yakılırlar. 25

26 6.2.2 Enzimle Hav Uzaklaştırma (Biyo-Parlatma) Günümüz tekstil terbiyesinde biyo-teknolojik yöntemler yoğun olarak uygulanmaktadır. Çevreye karşı zararlı etkilerinin az, işlemlerden sonra geri kazanımının kolay ve uygulama alanlarında yüksek performansa sahip olması, biyo-teknolojik yöntemlerin tekstil terbiyesindeki öneminin her geçen gün daha fazla artırmasına neden olmaktadır. Ayrıca işlemler sırasında az enerji gerektirdiğinden avantaj sağlamaktadır. Son yıllarda tekstil sanayiinde enzimlerin kullanımı giderek yaygınlaşmıştır. Amilaz enzimlerinin çok eskiden beri nişasta haşılını uzaklaştırmada kullanıldığı bilinmektedir. Selülozu hidroliz eden selülaz enzimleri; kumaş yüzeyini düzgünleştirmede, boncuklanma eğilimini azaltmada, biyo-parlatmada ve denim kumaşlara eskimiş görünüm kazandırmada kullanılmaktadır. Proteaz enzimlerinden ise, yünlü ürünlere keçeleşmezlik özelliği sağlamada ve boyarmadde alımını arttırmada, ipeklilerde serisini uzaklaştırma işleminde yararlanılmaktadır. 6.3 Fırça Amaç; ham kumaş üzerinde bulunan koza kabuğu kırıntıları, toz, partiküller, uçuntu vb istenmeyen yabancı maddeleri gidererek daha sonraki işlemlerde (kalandır, press vb.) ortaya çıkabilecek hataları önlemektir. Bu işlem kumaş temizleme makineleri yani fırça makineleri yardımıyla yapılır. Makinelerde temizlemeyi testere ağızlı taraklar, düz bıçaklar veya dönen zımpara silindirleri sağlanır. 6.4 Yıkama Yün lifleri çok yüksek miktarda yabancı madde içerdiklerinden, yün ipliklerde de az veya çok miktarda harman yağları bulunduğundan yünlü ürünlerin, üretilmeleri sırasında en az iki veya üç kez yıkanmaları gerekmektedir Bu yıkamalara normal yünlü terbiye işlemlerinin ve boyamaların sonunda yapılan yıkamalar ile durulamalar dahil değildir. Yünlü ürünlerin yıkanmasının bir taraftan birkaç kez tekrarlanması zorunluluğu, diğer taraftan yıkamaların gereken titizlik gösterilmediği takdirde ürünün kalitesini büyük ölçüde bozması gerçeği, yıkamayı yün ön terbiyesinin en önemli işlemi durumuna getirmiştir. Yünlü kumaşların temizlenmesi 26

27 çoğunlukla sulu ortamda yapılan normal bir yıkamayla sağlanmaktadır. Daha az uygulanan bir çalışma şekli ise, ürünün önce organik çözücülerle bir kuru temizleme işleminden geçirildikten sonra yıkanmasıdır. - Yün liflerinde yapılan yıkamalar;.yapak yıkama.tops yıkama. İplik yıkama. Kumaş yıkama şeklindedir. Yıkamayı zorlaştıran ve büyük bir özen gösterilmesini gerekli duruma getiren etkenler Yün liflerinin bazik işlemlere karşı, özellikle yüksek sıcaklıklarda çok hassas olması hususları birinci derecede rol oynamaktadır. Bu nedenle yünlü ürünlerin yıkanması ve terbiye işlemleri boyunca fazla hareket, kuvvetli bazik çözeltiler ve bazik ortamda yüksek sıcaklıklardan kesinlikle kaçınılmalı, işlemlerde ph 10.5 ve sıcaklık 55oC olmalıdır. Yün liflerinin fazla hareket ve mekanik zorlanmalara karşı keçeleşme özelliği göstermesidir. Yün lifleri yapak halinde yıkama durumunda farklı niceliklerde yabancı maddeler içermektedir. Bu miktarlar aşağıdaki gibidir. Yün lifleri % Yün yağı % 5-40 Yün teri %2-20 Bitkisel artıklar ve kirler % 5-40 Nem % 4-24 Yün yıkama yöntemleri 4 ana grup altında toplanabilir. 1. Sulu ortamlarda 2. Organik çözücü kullanılan ortamlarda 3. Dondurma yöntemi ile yün yağı 30 o C de dondurularak temizleme yapılır. 4. Adsorbsiyon yöntemi ile susuz ortamda yün yağını, yün elyafının ve bazı yabancı maddelerin adsorbe etme özelliği olan maddeler kullanılarak temizleme yapılır. Bu yıkama işlemlerinden en çok tercih edileni sulu ortamlarda yapılan yıkama işlemidir. Sulu ortamda yapılan yıkama işlemleri; - Soda Sabun yıkaması - Nötr deterjan yıkaması - Soda deterjan yıkaması - İsoelektrik ( asidik) yıkama - Yün teriyle yıkama Soda Sabun Yıkaması: En çok uygulanan yöntemdir. bazik ortamda ( Soda) ve yıkama maddesi kullanılarak yıkama işlemi gerçekleştirilir. Ancak dikkat edilmesi gereken husus kullanılan suyun yumuşak olmasıdır, aksi taktirde sert su kalsiyum ya da magnezyum ile çökelek oluşturur. Bazik ortamda liflerin zarar görme olasılığı fazladır ve keçeleşme meydana gelebilir. ph 10 civarında olmalıdır. Sıcaklık ise C dereceyi geçmemelidir. Nötr deterjan yıkaması Nötr deterjan yıkamalarında noniyonik yıkama maddesi kullanılır. Yıkama banyosunun ph ı 8 civarında olmalıdır. Soda deterjan yıkaması 27

28 Yıkama işlemi soda deterjan ile yapılmaktadır. Yıkama banyosunun ph ı 9.5 civarında olmalıdır. Yıkama 20-25oCde veya 45-48oC de yapılır. İsoelektrik ( asidik) yıkama Yün yıkamada liflerde zarar görme ve keçeleşme etkisinin en az olduğu yıkama işlemidir. Yün liflerinin tuz köprüleri sayısı isoiyonik bölgede (ph 5-6 da) en fazla olduğundan, zayıf asidik ortamda yün lifleri şişer ve çeşitli etkilere karşı en yüksek dayanıklılığı gösterir. Yün teriyle yıkama Yün teri, içinde bulunan çeşitli organik asitlerin potasyum tuzları ile iyi bir yıkama etkisi yaratır. Ilık ortamda yapılan bir yıkama işlemidir ve liflerin zarar görme olasılığı yoktur. Yüne tops halinde iken yıkama işlemi yapılmaktadır. Özellikle yünlü ürünlerin ham topslarına, boyanan topslarına, vigore baskıdan gelen tops bandlarına yıkama işlemi uygulanır. Burada amaç; ham yünden üzerindeki kirleri, yağları, yabancı maddeleri, bitkisel artıkları uzaklaştırmak, iplik haline gelmeden önce liflerdeki keçeleşme oranını düşürmek, boyalı ya da vigore baskıdan çıkmış tops bandlarında ise tutunamamış yani iyi fikse olmamış boyarmaddeyi uzaklaştırmak için yıkama işlemine gerek duyulmasıdır. Ancak bu yıkama işlemi bilinen yıkama makinelerinde gerçekleştirilmemektedir. Bunun için özel yün yıkama makineleri vardır ve bu makinelere LİZÖZ adı verilir. Makine prensip olarak en az 5 tekneden oluşmaktadır. Her bir teknede ayrı bir banyo çözeltisi bulunmaktadır. Genelde 1.teknede 60oC de sabunlama yapılır. 2. tekne ise yıkama ve ıslatma maddesi içerir. Eğer boyama sonrası bir yıkama ise amonyak kullanılır. Böylece boyarmaddenin akması önlenir. 3.tekne eğer boyama sonrası yapılan bir yıkama işlemi ise asitleme banyosudur. Nötralize için 4. tekne sadece durulama banyosudur. 5. tekne ise durulama ya da antistatik madde içeren banyodur. %100 yün için 40oC de yıkama işlemi yapılır. Eğer poliester/yün karışımı veya sadece poliester de ise 60oC de yıkama işlemi tamamlanır. İşlemler sonunda yünlü ürün için 90oC de kurutma, yün/poliester karışımlarında 110 oc de kurutma gerçekleştirilir. Lizös makinesı Sentetik Liflerde Yıkama Üretim sırasında çeşitli maddelerden (eğirme yağları, haşıl maddeleri, makine yağları vs.) ileri gelen kirlenmeleri gidermek için yapılır. Bu amaçla poliester ürün 70-80oC de, içinde soda ve sabun bulunan yıkama çözeltisi ile dakika muamele edilir, durulanır, sonra asetik asitle nötralize edilir. Poliamid lifleri, diğer sentetik lifler gibi temiz ve beyaz liflerdir. Bu nedenle; yoğun bir temizleme işlemi gerektirmez. Poliamid ürünler, üzerindeki elyaf eğirme işleminden gelen preparasyon maddesi, makine yağı gibi kirlerin uzaklaştırılması için, boyamadan önce ön yıkama işleminden geçirilir. İplik ve kumaş halinde iken işletmede kirlenen poliamid ürünler noniyonik ya da anyonik yıkama maddeleri ile yıkanabilir. 6.5 Ön Yıkama ve relaksiyon (kumaşın rahatlatılması) Ön yıkama ve kumaş relaksiyonu önemli işlem basamaklarıdır. Örmeden ve dokumadan dolayı ürünler bünyelerinde çok yabancı madde içerirler. Yarı kesikli (haspel, tamburlu, yıkama makinesi) sistemle çalışarak özel yağ sökücü yıkama maddeleri kullanarak bu istenmeyen yağlardan ürünler temizlenebilir. Bu yıkama işlemi ayrıca kesiksiz sistemde de yapılabilir ve çözücü maddeyi tekrar geri kazanmak ta mümkündür. Islak sentetik ürünler, esasında ön yıkama işleminden sonra dinlendirilir ve daha sonra 28

29 sıcak su banyosundan geçirilir veya gerilmeden bir buharlayıcı içerisine asılır. Bu relax işleminde kumaş yüzeysel bir form stabilizitesi kazanır, çünkü daha önce çeşitli işlemler esnasında kumaş gerilmelere maruz kalmıştır ve relaksiyon sayesinde bu gerilmeler giderilir. 6.6 Haşıl sökme Amaç; Çözgü ipliklerine dokuma öncesi uygulanmış olan haşıl maddelerinin uzaklaştırılmasıdır. Haşıl maddeleri, çözgü ipliklerinin liflerinin birbirine daha iyi yapıştırmasını sağlayarak daha sağlam hale gelmelerini ve kayganlıklarının artmasını sağlayarak dokumada performansı, dokuma randımanını artırır. Haşıl maddelerine bakıldığında bu maddelerin makromoleküllü, film oluşturan ve liflere belli bir yapışma özelliği sağlayan maddelerdir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan haşıl nişasta haşılı ve PVA (polivinil alkol) haşılıdır Haşıl Maddelerinin Uzaklaştırılması, Haşıl Sökme - Su ile haşıl sökme, - Kimyasal katalizörler - Enzimlerle haşıl sökme, -Oksidatif haşıl sökme işlemi olmak üzere 4 yöntem uygulanır. Haşıl maddesine bağlı olarak haşıl sökme işlemlerinden biri tercih edilir. Kullanılan haşıl maddesinin daha sonra sökülmesi gerekir Oksidatif Haşıl Sökme Yükseltgen maddeler ( persülfat, perborat, veya aktifklor içeren kloramin, hidrojen peroksit) ile nişasta makromoleküllerindeki fonksiyonel gruplar yükseltgenir. Aynı zamanda glikoz halkaları ve zincirler arasındaki bağlar koparılabilir. Bazik ortamda çalışılır. Bazik ortam soda ya da sodyum hidroksit ile sağlanır. En çok kullanılan persülfattır. Ancak bu maddenin nişastayı parçalamasına karşın life yani selülozada zarar verir. Lifin asetal bağlarını koparabilir. Böylece lifin polimerizasyon derecesi düşmektedir Enzimlerle Parçalama Enzimler bitkisel ve hayvansal mikroorganizmalardan oluşan biokatalizörlerdir. Kimyasal yapıları proteindir. Nişasta parçalanmasında kullanılan enzimler amilaz adı altında toplanır. Amilazlar: Pankreas Amilazı: Kesilmiş hayvanın pankreasından su veya tuz çözeltisiyle ekstrakte edilerek elde edilir. Malt Amilazı: yeşermeye başlayan arpadan elde edilen maltın su ile ekstraksiyonundan elde edilir. Bakteri amilazı: Uygun bakterilerin üretilmesi ve bakteriyel faaliyetlerin sonucu oluşan enzimlerin ekstrakte edilmesi ile elde edilir. Piyasada bulunan enzimler saf değildir. Genellikle su, tuz, stabilizatör, gibi maddeler bulunmaktadır. Çizelge 3: Enzim çeşitleri ve özellikleri Haşıl sökme işleminde en çok amilaz bakteri amilazıdır. Yüksek sıcaklıkta ve geniş ph aralığında etkinliğini koruyabilmektedir. Haşıl sökme işlemi için g/l bakteri amilazı kullanılması yeterlidir. 29

30 En iyi haşıl sökme etkisi enzimlerin uzun zaman ve optimal koşullarda çalışılması ile elde edilir.sodyum klorür, fosfat asidi tuzları, şeker vb aktivatörler enzim aktivitesini arttırırlar. Ancak kullanılan bu maddelerin enzimler uyuşmak zorundadır aksi takdirde aktiviteyi azaltıcı etki gösterirler. Haşıl sökme işlemi kesikli, yarı kesikli, kesiksiz yöntemler ile yapılabilmektedir. Kesikli yöntemlerde haspel jigger emdirme (fulard), makinaları kullanılır. Flotte emdirildikten sonra 6-12 saat arasında bekletme işlemine tabi tutulur.ve sonra iyice durulanır. Yarı kesikli yöntemde ise fulardan geçirilir. Levende sarılır oCde bekletme odalarında saat bekletilir. Sonra yıkama işlemi ile bitirilir. Kesiksiz işlemde ise kumaşa banyo emdirilir dakika arasında 70-95oC de gerçekleştirir. Daha sonra yapılan yıkama işlemi ile haşıl sökme işlemi tamamlanmış olur.en yaygın kullanım şekli yarı kesikli yöntemdir. Haşıl Sökme işlemi iyi yapılmamışsa Kumaş üzerinde kalan haşıl maddesi abrajlı boyamalara neden olabilir.haşıl maddesi kumaş üzerinde kalırsa şardonlama işleminde tüylendirme zayıf kalır.haşıl giderme işlemi için gerekli süreden fazla beklerse bakteriler kumaşın küflenmesine neden olmaktadır. Haşıl Sökmede dikkat edilmesi gereken durumlar ise, Uygun yöntem seçilmeli Enzimatik haşıl sökmede mutlaka noniyonik ıslatıcı kullanılmalı Enzime uygun ph ve sıcaklık seçilmeli Doklarda bekletme süresini aşılmamalı Yıkama işlemi mutlaka yapılmalıdır. Genel olarak haşıl tespiti iki şekilde yapılır. Su ile ekstrakte edilmiş banyoda Direkt kumaş üzerinde Çizelge Haşıl maddesi tespit çözeltileri hazırlama miktarları Reaktif madde İyot 1,3 g 0,13 g Potasyum iyodür 2,4 g 2,6 g Borik asit 4 g Potasyum bikromat 11,58 g Sülfürik asit 25 ml Sodyum hidroksit 30 g Bakır sülfat 10 g Uranil nitrat 4 g Su 1000 ml 100 ml 50 ml 70 ml 96 ml 90 ml Çizelge Haşıl türü ve tayin yöntemi Haşıl türü Tayin Yöntemi Sonuç Nişasta 2 damla 1 nolu çözelti Mavi PVA 2 damla 3 nolu, 4 damla 4 nolu çözelti 5 sn sonra baget ile Kahverengi ovulur PVA 2 damla 2 nolu çözelti Purpur Pvac 2 damla 1 nolu çözelti Kırmızı kahverengi Poliakrilat esteri Astrazon Rot testi veya 5 damla 6 nolu çözelti Kırmızı beyaz 30

31 Pes Astrazon Rot testi Kırmızı CMC Uranil testi veya 5-10 damla 6 nolu çözelti Sarı çökme, Yeşil çökme kolloid 6.7 Pamuklu Mamullere Uygulanan Bazik İşlem (Kasar) Pamuklu mamulü sodyumhidroksit ile muamele ederek yabancı maddelerin( yağ, yaprak ve koza artıkları gibi bitkisel artıklar mum, pektin, hemiselüloz, pigment ve protein ) uzaklaştırılarak kumaşa hidrofilite sağlamak bazik işlemde temel amaçtır. Ham halde su ile ıslanmayan pamuk lifi, kasarlandıktan sonra ıslanabilen hale gelir. Bundan sonra su kullanılarak yapılan terbiye işlemleri rahatça uygulanır. Pamuktaki yabancı maddeler Bazik İşlemlerde NaOH konsantrasyonu : Sodyumhidroksit miktarı alışagelmiş miktarın üzerine çıkıldığında beyazlık derecesinde oldukça yüksek bir artış görülür. Bu artış belli bir maksimum değerinden sonra azalmaya başlar dolayısı ile lif sararır. Sıcaklık yükseldikçe en iyi beyazlık derecesinin elde edildiği sodyumhidroksit konsanrasyonu azalır. Zaman sıcaklık arttıkça iyi bir beyazlık derecesi eldesi için gerekli zaman kısalmaktadır. Bazik işlemin iyi bir hidrofilite kazanıp kazanmadığını anlamak için hidrofilite testi yapılır. 6.8 Tekstil Ürünlerinin Ağartılması (Beyazlaştırılması) Bir kumaşın beyaz olması veya hafif açık tonlara boyanması isteniyor ise veya üzerine baskı yapılacaksa, ham kumaşın ağartılması şarttır. Ağartma işlemi doğal esaslı liflerdeki doğal pigmentlerin uzaklaştırılması ve yapay liflerin beyazlık derecesinin artırılması için uygulanır. Pamuklu ürünlerin ağartılması ve bu işlemin diğer terbiye işlemlerinin daha iyi olması için yapılması alışılagelmiş bir işlemdir. Ağartma için yükseltgen maddeler ve nadir olarak indirgen ağartma maddeleri kullanılır. Ağartma maddeleri olarak hidrojenperoksit (H2O2), sodyumhipoklorit (NaClO), sodyumklorit (NaClO2) gibi yükseltgen maddeler kullanılırken, sodyumditiyonit (Na2S2O4) gibi indirgen maddeler de kullanılır. Doğal pigmentler, yükseltgendiğinde renksiz ve suda çözünebilen maddelere parçalanarak liflerin üzerinden kolayca atılabilir hale dönüşürler. Günümüz tekstil ağartma işlemlerinide sodyum klorit ve sodyum hipoklorit ağartması önemini yitirmiş olup, hidrojen peroksit ağartması yaygın olarak yapılmaktadır. 31

32 Hidrojen peroksit (H2O2) ağartması Hidrojenperoksit ile ağartma günümüzde en çok kullanılan ağartma yöntemidir. Bunun en önemli nedeni hidrojen peroksit atıklarının çevreye zarar vermemesidir. Hidrojenperoksit ağartma en çok pamuk ve yün ağartma işlemlerinde uygulanır. Hidrojenperoksit piyasada genelde %50 lik ve %35 lik konsantrasyonlarda bulunur. % 30 luk H2O2 e perhidrol denir. Derişik H2O2 in taşınmasında ve depolanmasında dikkatli olmak gerekir. Çünkü H2O2 kolaylıkla su ve oksijene parçalanarak patlayabilir. Işık ve ve ısı parçalanmayı artırır. Bazı maddeler demir, bakır, mangan vb. metallerin oksitleri ve iyonları katalitik etki göstererk parçalanmayı artırırlar. Bazı maddeler ( sülfürikasit, benzensulfonikasit) ise parçalanmayı azaltacak etki gösterir. Parçalanmayı yavaşlatan bu tip maddelere stabilizatör denir. H2O2 ile yapılan ağartma alkali veya asidik ortamda gerçekleştirilebilir. Ancak alkali ağartma, selüloz liflerine zarar vermemesi nedeniyle daha çok uygulanır. Genelde selüloz lifleri ph arasında ağartılır.bazik ortamda yapılan ağartma işleminde reaksiyonlar aşağıdaki gibi oluşmaktadır. Formülde organik bileşik olarak görülen maddeler lif üzerinde bulunması istenmeyen (yağ vaks, renk verici madde vb) bileşikleridir. Organik renkli bileşikler yükseltgenince parçalanır, bozunur ve renklerini kaybederler. H2O2 ağartmasında ph, sıcaklık, zaman, ağartıcı madde konsantrasyonu katalitik etki gösteren metaller ve metal iyonları, stabilizatör cinsi ve miktarı çok önemlidir. Hidrojen peroksit ile yapılan ağartmalarda yarı kesiksiz ve kesikli yöntemlerle çalışılabilir. Yün ağartma işleminden önce sabunlanır ve yıkanır. Ağartma işlemi yükseltgen veya indirgen yapan maddelerle çalışma prensibine dayanır, yükseltgen bir madde olan peroksit (H2O2 ) ile yapılan ağartmanın iyi bir beyazlık sağladığı görülmüştür. Ağartma İşlemi Uygulanacak Tekstil Ürünü Miktarına Göre; - Kesikli (diskontinü) Ağartma: Bu ağartma sisteminde tüm ağartma işlemi yalnız bir makinede yapılır. Örneğin gergin ağartma; haspel, jet makinesi, açık en halinde çalışan jiggerler ve HT levent boyama makinesi bu iş için uygun makinelerdir. Küçük hacim ve metrajdaki uygulamalar için tercih edilir. - Yarı-kesikli (yarı kontinü) Ağartma: Yarı kesikli ağartma üretimin bazı bölümlerinde ürün kesiksiz devam eder, bazı yerlerde ise ürün istasyonlu yani durarak işlem görür. Örneğin açık-en ağartma, fulard ( emdirme) ve soğuk bekletme şeklinde uygulanır. - Kesiksiz ağartma: Ağartma işlem aşamasında hiç kesilmeden ürünün işlem görmesidir. Örneğin fulard (emdirme) ve buharlama şeklinde uygulanır. Uzun hacim ve metrajdaki tekstil ürünlerinin ağartılmasında uygulanır. 32

33 6.9 Merserizasyon Amaç: Merserizasyon pamuklu kumaşların gergin bir şekilde soğuk ortamda, derişik NaOH çözeltisi içerisinden geçirilerek yapılan bir işlemdir. Bu işlem pamuklu ürünlere daha fazla parlaklık, daha iyi boyarmadde çekme özelliği, daha fazla mukavemet ve boyutsal stabilizite, daha iyi ve daha dolgun bir tutum sağlamak için yapılır. Reaksiyon oda sıcaklığında en az 30 saniye içinde yapılır. NaOH i emen kumaş liflerin şişmesi nedeni ile enden çeker. Bunu izleyen bir dizi gerdirme silindiri ve sıcak hava ile kurutma yapan bir kontinü kurutma kabininde kumaşın eski boyutlarına getirilmesi için yağlanır. Şişen ve yuvarlak hale gelen elyaf kumaşın kurutulması sırasında büzülür, fakat elyaf kesiti yuvarlak olarak kaldığında parlaklık kalıcı olur. Merserizasyon işlemi değişik terbiye basamakları arasında yapılabilir: -Ham kumaşın merserizasyonu -Kumaş haşıllandıktan sonra merserizasyon Haşıl söküldükten sonra -Ağartma işleminden sonra veya iki ağartma basamağı arasında hatta boyama işleminden sonra Pamuk ve poliester karışım kumaşlarda sadece yüksek oranda pamuk içeren karışım kumaşlara merserizasyon işlemi uygulanır. En çok masa örtüleri, yatak örtüleri, gömlekler, ve elbiseler için kullanılan pamuklu kumaşlar merserizasyon işlemine tabi tutulurlar. Merserizasyon ipliklere de çile ya da çözgü halinde uygulanmaktadır. Pamuk ve poliester karışım kumaşlarda sadece yüksek oranda pamuk içeren karışım kumaşlara merserizasyon işlemi uygulanabilir. Selülozun sodyumhidroksit ile reaksiyonu Pamuk lifinin merserizasyon esnasında kesit durumundaki değişiklik Sell_OH +2 NaOH Sell_OH.NaOH Sell_ ONa + H2O a) NaOH in parlaklık artışına etkisi: Bir maddenin parlaklığı o maddenin ışığı yansıtması yada geçirgenliği ile ilgilidir. Merserizasyon işlemi sonunda lif yüzeyindeki düzgünsüzlükler azaldığından yani lif kesiti yaklaşık dairesel bir şekil aldığından liflerin ışığı yansıtma yeteneği artar. Bunun sonucu da lif parlak görünüme sahip olur. Merserizasyon işlemi gerilimsiz yapılırsa şişme meydana gelmesine rağmen parlaklık az artar. Sebebi ışık geçirgenliğinin farklı olmasındandır. Bir lifin ışık geçirgenliği yalnız yüzey yapısı ile değil aynı zamanda lifi oluşturan lif elementlerinin lif içersinde yerleşme şekline de bağlıdır. Pamuk lifi kalitesi parlaklığa etkiler. b) Boyama özelliklerine etkisi: Pamuk lifi derişik NaOH ile muamele edildiğinde, NaOH miseller arasına ve içine girerek lifi şişirmekte dolayısıyla lifin yapısı değişime uğrayarak daha farklı bir yapı kazanmaktadır. Bu sebeple merserize edilmiş pamuk liflerinin boyarmadde ve bitim maddelerini alması özelliği gelişir. Boyarmaddenin life çekilmesi NaOH konsantrasyonu arttıkça artar. Fakat 22oBe- lik NaOH ile yapılan merserize işlem sonucunda da yeterli sonuçlar elde edilir. Bu çözeltinin en yüksek parlaklığı sağlaması 33

34 yanında boyama özellikleri de düzeltir. Ancak parlaklığı bir tarafa bırakıp boyarmadde alınmasını arrtırmak amaçlandığında aşağıdaki gibi çalışır; Gerilimsiz 18-22o Be NaOH ile 25-30oC de saniye muameleden sonra mümkünse kurutma yapılmadan yaş durumda boyama yapılır. c) NaOH in mekanik özelliklere etkisi: NaOH ile muamelede selüloz zincirlerinin yönlenmesinde değişme olur. Lif elementleri (makrofibril, mikrofibril, fibril) düzgün bir şekilde yerleşir.. Birbirine daha yakın ve düzgün şekilde yerleşmiş makromoleküller ve bunların oluşturduğu lif elementleri arasındaki özellikle H- köprüleri sayısı fazlalaşacağından liflerin kopma dayanımları (mukavemetleri) artar. Merserizasyon işleminde esas amaç pamuklu ürünlerin kopma dayanımını arttırmak olduğunda ise aşağıdaki gibi çalışır. 30 o Be NaOH Ürün merserizasyondan önceki boyutlarına kadar gerilir, 5-8 oc de çalışılır ve iyi sonuçlar verir. Merserizasyon optimizasyon için aşağıdaki parametreler gözönüne alınmalıdır. Alkali işlem Sıcaklık İşlem süresi Germenin etkisi 1. Alkali konsantrasyonu En fazla şişme 180g/L NaOH ile çalışıldığında elde edilir yani o Be- lik sodyum hidroksit ile şişme sağlanır. Konsantrasyon devamlı kontrol edilmelidir. Ürün alkaliyi bağladığı için NaOH konsantrasyonu gittikçe azalır. 2. Sıcaklık Düşük sıcaklıkta elde edilen parlaklık derecesi yüksektir. Ancak 15o C altında sıcaklıklarda parlaklıkta çok büyük artışlar görülmez. Ayrıca düşük sıcaklık için gerekli enerji pahalıdır. Bu nedenle pratikte oc de merserizasyon yapılmaktadır. Ayrıca merserizasyon ısı veren (ekzotermik) bir reaksiyondur. 3. İşlem süresi : Pişirme işlemi uygulanmış pamuklu kumaş 18 o C de 60 saniyede tamamen şişer. Ancak bu süre istenirse kısıtlanabilir. Ayrıca ıslatma maddesi ilavesi emdirme süresini kısıtlar. Islatma maddesi çok derişik ortamda aktivitelerini kaybeder. Bazı yeni ilave maddeler ile bu aktivite artırılabilir. 4.Germenin Etkisi: Gerilme ne kadar fazla ise parlaklık o kadar iyi olur. Ancak aşırı germe pamuğun mekanik özelliklerini olumsuz etkiler İyi bir parlaklık elde etmek için Kullanılan pamuğun lifleri uzun olmalı Kullanılan pamuk liflerinin doğal yapıları parlak olmalı Lifler iplik eksenine paralel olacak şekilde düzgün yerleşmeli Merserizasyondan önce kumaşa yakma işlemi uygulanmalı udkostik konsantrasyonu 0-22 o Be olmalı Banyo sıcaklığı o C olmalı İşlemi süresi 50 saniyenin altına düşmemeli Ürünün boyutları, merserizasyondan önceki düzeyde tutulmalı. Sıvı Amonyak İle Merserizasyon Alkali olarak NaOH yerine NH3 de kullanabilir. İşlem Sıvı Amonyak veya Sıvı amonyak buharı ile gerçekleştirilir. 34

35 NH3, o C den daha düşük daha düşük sıcaklıklarda sıvı haldedir. Sıvı Amonyak ile çalışmalar 33o C ile 45 o C arasında yapılır. Sıvı amonyağın yapısı suya benzer. Fakat sıvı amonyak ın yüzey gerilimi suya kıyasla düşüktür. Bu nedenle tekstil ürünün ıslatılması gerekir. İpliklerin NH3 ile merserizasyonunda 33o C deki amonyak dan geçirilir. ( saniye) Çıkan iplikler yaş iken germe donanımından geçirilir. Gerilmiş iplikler 95o C de su bulunan banyodan geçirilir. Sıcak su banyosundan çıkan iplikler sıcak hava ile kurutulur. Kumaşların NH3 ile merserizasyonunda Kumaş amonyak ile emdirilir. Uygun germe donanımı yardımıyla gerilir ve Isıtılmış silindirlerden geçenken kumaştaki amonyak uzaklaştırılır. Çıkan Amonyak ın uzaklaştırılması aşağıdaki 3 ayrı yöntemle yapılır. Yakma işlemi uygulanır ve amonyak N2 ve H2 ye ayrılır. Kondanse edilir. (%25 lik sulu NH3 çözeltisi), NH3 gazı su içinden geçirilerek %25 lik sulu NH3 çözeltisi elde edilir. Geri kazanılır. NH3 havadan ayrılarak sıvı hale getirilir ve tekrar kullanılır. Amonyak (NH3 ) Zehirlidir Çeşitli metallere zarar verebilir. Bugün için techizat eksikliği nedeniyle işletmelerde az kullanılan bir yöntemdir Merserizasyon Makineleri Pamuklu ürünler iplik veya kumaş halinde merserize edilebilir. İplik merserizasyon işleminde üretimin verimi daha düşüktür. İplik merserize makineları İplikler kesikli veya kesiksiz yöntemler ile merserize edilir. Genelde kesikli çalışılır. Kesikli çalışmalarda çile iplik halinde iplikler yatay veya dikey konumda askı kollarına takılır. Çileler önce, NaOH banyosunda döner ve gerilir. İpliklerin şişmesi tamamlandıktan sonra durulama yapılır. Nötralleştirilir. Tekrar durulanır. Kumaş Merserize makineler Zincirli ve zincirsiz olmak üzere ikiye ayrılır. Zincirli makineler Emdirme bölümü, çekme silindirleri ( çözgü yönünde), gergef ( atkı yönünde), durulama, nötralleştirm ve son durulama bölümlerinden oluşur. Zincirsiz (Silindirli) Makineler Zincirli Merserizasyon Makine 35

36 Makine; Giriş ve enine gerici bölüm, merserizasyon bölmesi, stabilizasyon kısmı, baz artıklarının uzaklaştırma kısmı, nötralizasyon ve yıkama bölümlerinden oluşur. Kumaş kauçuk silindirlerden geçirilir. Normal olarak tek bir kumaş geçer. Bazen iki kumaş ile yan yana veya üst üste çalışılabilir. Merserizasyon bölmesinde gergin durumda lifin şişmesi sağlanır. Stabilizasyon kısmıda merserizasyon kısmına benzer. Burada alkali seyrelmeye başlar. Taze buhar sevk edilerek alkali giderilir. Stabilize kısmındaki büzülmeyi önleyerek, Kumaş enini kaybını azaltmak için bu bölüme açıcılar yerleştirilmiştir. Sonrada asetik asit ile nötralizasyon yapılır. Bir merserizasyon işleminin ekonomik olması ancak kullanılan NaOH in miktarına bağlıdır. NaOH miktarları; 8-10 obe ise özel buharlamaştırma ile geri kazanım sağlanabilmektedir. 6 obe ise veya daha düşükse boyama veya kasar işleminde kullanılır. Örme Kumaşların Merserizasyonu Zincirsiz makinalarda merserize işlemi yapılır. Merserizasyonla parlaklık arttığı gibi, örme kumaşlar sıklaşır ve stabilize olurlar. Boy % 25-30, en %15-25 çeker. Örgü kumaşlar daha çok boyamadan önce merserize edilir. Sıkma kırışıklıkları önlenir Karbonizasyon Kirli yün liflerinde ağırlıklarının %5-40 ı kadar bitkisel artıklar bulunur. Pıtrak, diken, ot, yaprak ve yem artıklarından oluşan bu bitkisel kaynaklı maddelerin bir kısmı yünün yıkanması sırasında uzaklaştırılabilmektedir. Başta pıtrak olmak üzere liflere sıkı bir şekilde tutunmuş artıklar yıkama ve mekaniksel işlemlerle uzaklaştırılmaz. Yündeki bitkisel artıkları uzaklaştırmak için yapılan kimyasal işleme karbonizasyon denir. Karbonizasyon işlemi başlıca 3 ana yöntem ile yapılır. Hidrojenklorür (HCl) gazı ile Alüminyumklorür çözeltisi, Seyreltik sülfürik asit çözeltisi ile yapılmaktadır Hidrojenklorür gazı ile karbonizasyon Teorik olarak hidroklorik asit çözeltisi ile işlem yapılmaktadır. Tuz asidi bitkisel artıkları çok iyi yok etmesi yanında, yüne bir miktar zarar verebilmektedir. Bu nedenle tuz asidi ile karbonizasyon sulu ortamda değil, gaz formundaki hidrojen klorür gazı ile yapılmaktadır.bu yöntem daha çok kumaş formu dışındaki yünler için uygulanmaktadır. 36

37 Hidrojenklorür gazı ile karbonizasyon işleminde özel makineler gerekmektedir. Kuru halde gelen veya karbonizasyon tamburunda kurutulan yün üzerine özel bir sistem ile hidrojenklorür gazı gönderilir ve bu yöntemde sıcaklık 60-70o C dir. İşlem sonunda asidi uzaklaştırmak için seyreltik soda kullanılmaktadır Alüminyumklorür çözeltisi ile karbonizasyon Bu yöntem daha çok yün/asetat, yün/poliester karışımlarında önem taşır. Çünkü poliester ve asetat sülfirik asit çözeltisinde zarar görür. Bu nedenle 6-8 o Be lik alüminyum klorür çözeltisi emdirilir.emdirme işleminde sonra ise kurutma ve yakma işlemi yapılır. Kömürleştirme işleminde sıcaklık o C dir. Bu sıcaklıkta hidrojenklorür açığa çıkar ve bitkisel artıkları parçalar. Ancak bu sıcaklıkta yüne dikkat etmek gerekir. İşlem sonunda iyi bir nötralizasyon işlemi yapılması gerekir. Aksi takdirde tuz asidi daha sonraki işlemlerde life zarar verebilir Seyreltik sülfürik asit çözeltisi ile karbonizasyon Seyreltik sülfürik asit çözeltisi ile yapılan karbonizasyon işlemi yapak ve kumaş halindeki kumaşların karbonizasyon işleminde en çok kullanılan yöntemdir. Sülfürik asit bitkisel artıklara zarar verirken, yüne ise zararı pek fazla değildir. Karbonizasyon işleminde 4-6 o Be lik sülfürik asit çözeltisi kullanılır. Emdirme işleminde kumaş dakika arasında işleme tabi tutulur. Karbonizasyon işlemi Asit ile emdirme Ön kurutma Kurutma ve Kömürleştirme Ufalama ve toz dökme Nötralleştirme Asit ile Emdirme: Asitle yapılan emdirme işleminde amaç kumaşın ve bitkisel artıkların oda sıcaklığında düzdün bir şekilde asit çözeltisini almasını sağlamaktır. Bunun için % lik sülfürik asit çözeltisi ile o C de saniye süre ile yapılmaktadır. Ön Kurutma: Bu işlem gerçekleştikten sonra bir ön kurutma işlemi uygulanır.burada yapılan işlem silindirlerden sıkma vasıtası ile kumaştaki fazla olan asit çözeltisi alınır Kurutma ve Kömürleştirme işlemi: Ön kurutma işlemi gerçekleştirildikten sonra kumaş o C nin üzerinde bir kömürleştirme işlemine tabi tutulur. Asit ve yüksek sıcaklığın etkisi ile C6 H10 O5 6C + 5H2 O Selüloz Karbon + Su Karbonizasyon işleminde her zaman kömürleşme meydana gelmez. Çoğunlukla selüloz Hidroselüloz haline gelir ve parçalanır. Ufalama ve toz dökme: Kömürleştirme işleminden sonra yün lifleri taşıma bandları vasıtası ile öğütücü merdanelere gelir. Burada sıcak ve kömürleşmiş olan bitkisel artıklar, kırılgan oldukları için öğütme silindirleri tarafından dökülür. Nötralleştirme işlemi: Nötralleştirme işleminde ise karbonizasyon işlemi uygulanan kumaşın üzerinde %4-8 lik sülfürik asit bulunur. Kumaşın bu şekilde depolanması life zarar vereceğinden yün lifini asitlenden uzaklaştırmak gerekir. Bunun içinde sodyum asetat veya soda ile nötralleştirme işlemi yapılır. Nötralleştirme işlemini yaptıktan sonra iyi bir yıkama işlemi yapılarak soda artıklarından arındırılır. Karbonizasyon işlemi genelde Straygarn kumaşlara uygulanır. Melanj vedesenli kumaşlardan daha çok düz kumaşlara, 37

38 Üst yüzeyi düz olmayan tüylü kumaşlara ve Açık ve orta renkli kumaşlardan çok koyu kumaşlara uygulanır Dinkleme Dinkleme işlemi genelde, kamgarn kumaşlara uygulanır. Ayrıca kamgarn (kaba) ve straygarn (ince) Karışımı ipliklere de uygulanabildiği gibi bazen kamgarn kumaşlara hafif bir dinkleme de yapılabilir. Bu işlem özellikle keçeler ve şapkaların keçeleştirilmesi için gerekli olan bir prosestir. Dinkleme işleminin amacı kumaşın keçeleştirilerek daha dolgun ve tok olmasını sağlamaktır, ayrıca bu işlem ile dokuma kumaşın desen yapısı büyük bir ölçüde veya az miktarda kaybolabilir. Dinklenmiş kumaşlara yüzey havı gibi iyileştirilmiş bir bitim kazandırılmış olur. Boyanmamış kumaşlar dinklendiği gibi renkli ipliklerden üretilmiş fantezi kumaşlarda dinklenebilir ancak burada boyarmaddeler dinklemeye dayanıklı olmalıdır. Dinkleme işlemi, ıslak haldeki kumaşa sıkma işlemi ile yapılır ve böylece lifmigrasyonunun ve kilitlemenin sağlanması gerçekleştirilerek kumaşta çekme ve keçeleşme sağlanmış olur. Ayrıca ya asit ya da sabun gibi bir ilave madde kullanılarak gerekli olan dinkleme kolaylaştırılmış olur. İlk işlem keçe şapkalar ve battaniyeler için uygulanmıştır, fakat sabun normalde kumaşların dinklenmesinde kullanılır. Birçok terbiyeci büyük çoğunlukla sert su kullanılarak sodyum seterat ve palmitat içeren jelatinimsi çözeltiler ile uygulanan işlemsıcaklıklarında ortalama bir dinkleme temin etmişler ve bu şekilde bir lubrikasyon (yağlama) etkisi sağlamışlardır. Kumaş %5-10 luk sabun çözeltisi içinde ıslatılır ve okların yönünde makine boyunca geçirilir. Bir çift düşey silindirler kumaşı halat formuna sokar, daha sonra yatay pozisyondaki bir çift silindir arasında basınca tabi tutulur. Bu silindirlerin arasından geçen kumaş halat sıkıştırma kanalına sevk edilir; bu kısım uzun ve dar kanal olup üzerinde ağırlık bulunan inip kalkabilen bir kapak vardır. Kumaş bu kanal içerisinde basınç kapağı açıncaya kadar yığılır ve bir miktar kumaş uzunluğu dışarı çıkar ve daha sonra kapak tekrar kapanır. 38

39 William-Peace yıkama ve dinkleme makinelerini birleştirerek bu her iki işlemi aynı makinede ve oldukça daha az bir zaman içinde yapmıştır. Bu makine aynı zamanda örme kumaşlara hafif bir dinkleme yapmak için kullanılabilir ve bu makine yıkama yapmak için de uygundur. Sabun dinkleme işleminde sıcaklığın 40oC yi geçmemesi gerekir; asitli dinklemede bu sıcaklığın 70-80oC ye kadar çıkmasına izin verilebilir. Genelde, kumaş dinklemeden önce yıkanır, fakat bazı kumaşlar sabun çözeltisi yerine soda sabun çözeltisi ile dinklenir. Her iki durumda da kumaşdaki sabun dinklemeden sonra tamamen yıkanarak ya da durulanarak uzaklaştırılmalıdır. Kumaşların dinklemesi aynı zamanda dolgunluk sağlamak için de yapılır Bunun için materyal sabun çözeltisinde ıslatıldıktan sonra otomatik olarak tahta dövücülerle dövülür bu da kumaşın dönmesini ve dinkleme için uygun yüzeyin oluşması sağlanmış olur. Bu tip makineler, kışlık üniformaların, şapkalık keçelerin, yün keçe parçalarının dinklenmesi için uygundur. Diğer taraftan, tüylü keçe şapkalara çoksilindirli makinelerde salınımlı silindirler ile asit dinkleme yapılır Krablama Bazı kumaşlar yıkandıktan sonra desenin, dokuma konstrüksiyonunun bozulmasından ötürü istenildiği gibi olmayan görünümler oluşabilir. Kusurlar özellikle, karışım ipliklerden oluşturulmuş dokumalarda yaygın olarak ortaya çıkar, fakat ayrıca bazı giyimlik kumaşlarda ve özellikle bezayağı örgüsündeki takım kıyafetlerinde görülmektedir. Bunun sonucunda, bu tip kumaşlar yıkama ve boyama işleminden önce krablanır; örneğin kumaşlar rulo formunda kaynar su ve buhar ile muamele edilerek kalıcı bir şekilde fikse edilmiş olurlar. Krablama aynı zamanda yün ve nylon karışımı kumaşlardaki kalıcı kırışıklığı gidermek için de uygulanır. Bu amaçla kullanılan krablama makinelerinde iki krablama ünitesi, iki buharlama ünitesi ve soğuk su kısmı vardır. Kumaş, pamuklu uç kumaş ile birleştirildikten sonra bir kılavuz silindir ile hem tam ende açılır hem de düzgün bir gerilim altında kaynar su içerisinden geçirilir ve 24 inch lik silindir altına sarılır ki böylece yarı su içerisine daldırılmış olan kumaş bu şekilde hareket edebilsin. Bu işlem yaklaşık olarak 5 dakika sürer. Daha sonra, kumaş kaynar su içeren ikinci bir krablama ünitesinden geçer; bunun amacı ise işlemi dengelemek içindir ve böylece ilk işlemde kumaşın dış yüzü ikinci işlemde kumaşın iç yüzü krablanmış olur. İşlem, genelde iki kez buharlama ile son bulur. Kumaş, pamuklu kumaş kaplı delikli buhar silindire sarılır ve sonra yine üstü pamuklu kumaş ile sarılarak lb basınçta dakikada buharlanır. Kumaş rulosu bu süre içerisinde döner. İşlemin düzgün olabilmesi için kumaş ikinci bir buharlama silindirinden geçer ve işlem tekrar edilmiş olur. Son olarak ise, kumaş açık ende soğuk sudan geçirilir ve sıkılır. Krablama ve buharlamanın çok düzgün yapılması gerekir; aksi durumlarda bu işlemler yünün daha koyu boyanmasına neden olur ve düzgün olmayan işlemler daha sonra düzgün olmayan boyamaların oluşumuna sebep olur. Bu tip hatalar, boyamalarda daha koyu hatlar oluşturur. Kumaş kenarları orta kısımlara ve sonlara kıyasla daha az işlem görmüş olurlar ve böylece kumaş kenarları, sonlara ve orta kısımlara göre daha koyu boyanırlar. Bazı durumlarda, karışım haldeki yünü yıkama ve çile boyamadan önce fikse etmek gerekebilir. Bu, çileleri kaynar su içerisine daldırılmış iğ çerçevesi arasında 30 dakika sıkıca germek suretiyle yapılır, işlem süresinin yarısında çileler döndürülür. Çerçeve daha sonra kaldırılır ve çilelerin gerilimsiz olarak soğumaları sağlanır Dekatürleme Bu işlem, krablamaya benzer ve bazı yüksek kaliteli yünlü kumaşlara uygulanarak parlak bitim ve yumuşak tuşe kazandırılır. Kumaş dikkatlice pamuklu materyalle kaplı olan delikli silindire sarılırak rulo haline getirilir ve rulo düşey pozisyonda soğuk su tankına girer. Suyun sıcaklığı daha sonra, yavaşça kaynama noktasına yükseltilir ve kaynama sıcaklığında 3-5 saat bırakılır. Soğutmadan sonra, kumaş tekrar sarılarak dış yüzü içe getirilir ve işlem tekrar edilir. 39

40 6.14 Termofikse Sentetik liflere uygulanan en önemli terbiye işlemlerinden biri ısıl işlemdir. Bu lifler kendilerine uygulanan ısıl işlemler esnasında; sıcaklık gerilim ve süreye bağlı olarak değişime uğramaktadır. Termoplastik liflere uygulanan ısıl işlemin amacı ürünün boyutsal stabilitesini sağlamak, örme kumaşların kenar kıvrımlarını önlemek, buruşmaya ve halat halinde terbiye işlemlerinde kırık oluşumuna mani olmaktadır. Düzelerden püskürtme sırasında sentetik lifler çok hızlı bir şekilde soğumaya maruz bırakılır. Bu koşullar altında düzensiz lif yapısı hemen hemen amorf haldedir.daha sonra kristalizasyon sağlamak üzere yapılan çekim sırasında makromoleküller lif eksenine paralel bir şekilde düzenlenmektedir. Çekim sırasında oluşan ve kristalizasyonla absorbe edilen gerilimler lif camlaşma noktası üzerinde ısıtılmaya başladığında büzülmeyle serbest kalmaya meyillidir. Lifin fiziksel yapısındaki bu değişmeler sadece yüksek sıcaklıktaki ısıl işlemler değil aynı zamanda düşük sıcaklıklarda su ve organik çözücülerle yapılan işlemlerde gerçekleşmektedir. Bu nedenle var olan gerilimlerin rahatlatılması, hem terbiye işlemlerinde hem de kullanım sırasında oluşabilecek muhtemel sorunların önlemesi açısından ürüne bir ısıl işlem uygulamak gerekir. Camlaşma sıcaklığı üzerindeki ısıl işlemlerde makromolekül arasındaki bağların bir kısmı kopmakta ve yeni bağlar oluşturmaktadır. Yeni oluşan bu bağların kopması daha zordur. Bu bağların kopması ancak ısıl işlem sıcaklığın 10o C üzerine çıktığında gerçekleşebilir. Isıl fiksaj ile lifin fiziksel özellikleri ve boyanabilirliği değişirken, aynı zamanda üzerindeki haşıl maddeleri ve safsızlıkların uzaklaştırılması zorlaşmaktadır. Sentetik lifler petrol ürünü olduğu için bunların yağ, katran gibi organik maddelere karşı affinitesi yüksektir. Isıl işlem uygulaması ön terbiye işlemlerinden önce yapılırsa bu safsızlıklar ısı etkisiyle lifin içine nüfuz eder veya lifin yüzeyinde fikse olurlar. Bu durumda ise, bu safsızlıkların uzaklaşması zordur. Eğer dokumadan gelen kumaş oldukça temiz ise ısıl işlem ilk kademede yani yıkamadan önce gerçekleştirilebilir. Bu; sadece çok az miktarda "spin-finish" (yağ, emülgatör, antistatik) içeren çözgülü örme ürünler, halat halinde yıkamada ısıl işlem görmeden önce örgü yapısı bozulabilen veya ilmek kayması olan ürünler için faydalı olur. Isıl fıkse yıkamadan sonra yapıldığında temiz kumaşın fiksesi gerçekleşir, boyama sırasında büzülmeler (çekmeler) önlenir ve boyamadan sonra ürünün yüksek sıcaklık (HT), tabi tutulamasına kalmasına gerek kalmaz. Genel bir kural olarak ısıl fikse boyamadan önce fakat lifteki safsızlıkları fikse etmemek için yıkamadan sonra yapılır. Bu tüm ürün tipleri içinen emin, en uygun ve en faydalı yoldur. Boyamadan önce ısıl işlemin avantajı; ürünü boyama sırasında kırık oluşumuna daha az meyletmesidir, ve ürünü oluşturan liflerin daha önceki farklı ısıl işlemlere maruz kalmasından, doğan boyama hatalarının daha az olmasıdır. Boyamadan sonra yapılan ısıl işlem yani fiksaj boyama sırasında oluşan hafif kırışıklıkları giderir ve ürünün istenen ende stabilitesini sağlar. Isıl işlemin en son kademede olduğu işlem akışı; tamamen stabilize edilmiş ipliklerde ve buruşmanın çok fazla olmadığı durumlarda faydalıdır. Bu ekonomik, olarak oldukça dikkat çekicidir. Poliester liflerin iç gerilimleri giderek kumaşın boyut ve stabilite kazanmasını sağlıyan termofikse işlemi sıcak hava, sıcak su, doymuş buhar veya sıcak silindirler vasıtasıyla gerçekleştirilir. Genelde poliester kumaşlar için en yaygın olan iğneli kurutucularda sıcak hava ile o C de yapılan saniyelik termofikse işlemidir. Hedeflenen çekmeye göre kumaşın eni ve boyu ayarlanır. Hacimli ve tekstüre ipliklerden yapılmış kumaşlar için sıcaklık o C ile sınırlıdır. Isıl işlemden sonra ürün hemen soğuk hava ile soğutulmalıdır. Çünkü lifin istenilen boyutta kalabilmesi için bu soğutma işleminin yapılması gerekmektedir. Poliamid liflerinde ise ısıl işlem yani fiksaj buharla fiksaj veya hidrofiksaj şeklinde yapılmaktadır. Termofiksaj koşulları nylon6 için o C de nylon66 için o C arasında saniye arasında yapılmalıdır. Nylon dokuma kumaşlar boyamadan önce yada sonra termofikse yapılabilmektedir. Su ve 40

41 su buharı moleküller arası bağları koparıp lifin şişmesini sağladığın poliamid materyaller için iyi bir fikse ortamı sağlar. Sıcak hava ile elde edilen fiksaj işleminde elde edilen etki su ve doygun buharla elde edilenlere göre daha düşüktür, lifin sararması ve sertleşmesine neden olmaktadır.en basit fiksaj ise sıcak veya kaynar su ile yapılmaktadır. Gerilimsiz ortamda lifin hacmi sabit olmasına ve yumuşak bir tutum elde edilmesine karşılık istenilen boyuta getirmek için mutlaka gerilimin uygulanması gerekir. Hidrofiksaj için kumaş delikli otoklavda nylon 6 için o C de ve nylon o C de 30 dakika doygun buharla fikse edilmektedir. Nylon çoraplar ise 110o C ye kadar 1-3 dakika içersinde fikse edilir. 7. TEKSTİL RENKLENDİRME Geçen yüzyılın ortalarına kadar sentetik organik boyarmaddelerin elde edilmeleri bilinmediği için yalnız tabii boyarmaddeler tekstil boyacılığında kullanılabiliyordu. Tabii boyarmaddeler bitkisel, hayvansal veya anorganik kaynaklı olabilirler. Bitkisel kaynaklı boyarmaddeler arasında orta veya kuzey Avrupa da yetişen bir bitkiden elde edilen indigo vardır. Hayvansal kaynaklı boyarmaddelerden purpur çok kıymetli bir boyaydı. Doğu Akdeniz sahillerinde (özellikle Lübnan da) yaşayan mureks salyangozunun salgısından elde edilirdi. 1.5g boya elde edebilmek için tane salyangoza ihtiyaç vardı. Anorganik boyalar olarak krom sarısı kurşun kromat (PbCrO4), Ultramarine (çivit), tabii zinnober gibi boyalar ekseriye bir yapıştırıcı vasıtasıyla kumaşlara bağlanırlardı (Pigment boyaları). İlk olarak 1849 senesinde sentetik olarak elde edilmiş olan pikrik asit (sarı) ipek boyacılığında kullanılmaya başlamış ise de ekseriye 1856 senesinde Perkin tarafından sentezi yapılan Mauveine denilen menekşe renkli boyarmadde ilk sentetik boyarmadde olarak kabul edilir. Bundan sonra sentetik boyarmaddelerin elde edilmeleri ve yeni yeni boyarmadde sınıflarının bulunması hızla gelişmiştir trifenil metan boyarmaddeleri (Verguin) 1862 azo boyarmaddeleri (P.Griess) 1870 sentetik indigo (Bauer) 1901 indanthren blau (R.Bohn) 1922 indigosol boyarmaddeleri 1929 ftalosiyanin boyarmaddeleri 1956 reaktif boyarmaddeler Başlangıçta reaktif boyarmaddelerin sentezleri bir tesadüf eseridir. Bugün ise organik bir bileşiğin yapısı ile rengi arasındaki bağıntılar hakkında bilgilerimiz o kadar artmıştır ki artık boyarmaddeler üzerindeki araştırmalar bilinçli bir sistematiğe göre yapılabilmektedir Renk ve Konstitüsyon (Molekül Yapısı) Renkten bahsedebilmek için ışığa ihtiyaç vardır. Fiziksel olarak ışık, belli dalga boyu ve frekanstaki elektromanyetik dalga olarak tanımlanabilir. Yalnız bir dalga boyundaki elektromanyetik dalgalardan meydana gelen ışığa monokromatik ışık denir. Bizi ilgilendiren güneş ışınları ve lamba ışınları çeşitli dalgaboylarındaki ışık çeşitlerinin bir bileşimidir. İnsan gözü, bütün elektromanyetik dalgaları renk olarak görmeyip ancak dalgaboyu nm arasında olan elektromanyetik dalgaları görmektedir. Buna göre her dalgaboyuna ait bir renk vardır. 41

42 Elektromanyetik spektrum ve görünür bölgedeki renk dağılımı Bir maddeye çarpan ışınların tümü bir değişiklik olmadan yansırlarsa (refleksiyon) bu madde beyaz olarak görülür. Eğer maddeye çarpan ışınların tümü tutturulursa (absorbsiyon ), o madde siyah olarak görünür. Maddeye çarpan ışınların nm dalgaboyunda olanlarından yalnız bir kısmı absorbe edilirse, geri kalan kısmı renk olarak görünür. Demek ki, absorbe edilen ışınlar (görülmeyen) ile yansıyan (görülen) ışınların toplamı beyaz olarak görünür. Mesela sarı renk ( nm) absorbe ediliyor ise o madde mavi görülür. Çünkü sarının tamamlayıcı rengi mavidir. Aşağıdaki tabloda belirli bir dalga boyundaki ışınların absorbe edilmesi halinde hangi rengin absorbe olduğunu (ikinci sutun) hangi rengin göründüğünü (üçüncü sütun) göstermektedir. Tamamlayıcı renkler ve dalga boyları 42

43 Acaba niçin maddeler üzerine gelen ışınları hiçbiri absorbe etmez veya tamamen absorbe eder veya belirli dalga boylarındakileri absorbe ederler? Bilindiği gibi ışınların belirli bir enerjileri vardır. Bu enerji, ışını meydana getiren elektromanyetik dalgaların frekansıyla doğru orantılı, dalgaboyu ile ters orantılıdır. Bir ışının absorbe edilmesi, onun enerjisinin bileşiğin molekülerindeki elektronların aktifleşmesi için gerekli enerjiye cevap vermesi ile mümkündür. Yani ışınlar, maddenin üzerine gelince, elektronların aktifleşmeleri için gerekli enerjiyi bu ışınlardan alırlar (o enerjiyi tekabül eden ışınları -rengi- absorbe ederler) ve geri kalan kısmını yansıtırlar. Çift bağlardaki π-elektronları kolaylıkla aktifleşebildikleri için, görülen spektrum bölgesinde ( nm) bir absorbasyon için madddede çift bağlar bulunması şarttır. Çift bağların sayısı arttıkça (özellikle konjuge yani yan yana çift bağlarda) absorbsiyon görünen spektrum bölgesinde olmaya başlar. Bugün kullanılan sentetik boyaların çoğunda, çift bağ içeren molekül olarak aromatik halkalar (benzen, naftalin, antrasen gibi) bulunmaktadır. Bu aromatik çekirdekler, tek başlarına renksiz (beyaz) olarak görülürler, çünkü bunlar morötesi ışımalarını (enerji bakımından zengin ışınlar) absorbe ederek aktifleşirler ki bunu da insan gözü fark edemez. Belli grupların moleküle bağlanması suretiyle aromatik halkaların morötesi ışınlar bölgesinde olan absorbsiyonu görünür spektrum bölgesine kaydırılabilir. Bu şekilde etki gösteren gruplara kromofor (renk meydana getirici) gruplar denir. Kromofor grupların hepsi, çift bağlar içeren gruplardır. Kromofor gruplar 43