ÜNİTE 1 DİLİN KÖKENİ TÜRK DİLİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Dilin Kökeni Dil ve Dünya Dünya Dilleri. Bu ünitede amaçlanan kazımlar;

Transkript

1 DİLİN KÖKENİ İÇİNDEKİLER BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZ Dilin Kökeni Dil ve Dünya Dünya Dilleri HEDEFLER TÜRK DİLİ Bu ünitede amaçlanan kazımlar; Dilin kökeni hakkında bilgi edinecek Dil ve Dünya arasındaki ilişkiyi kavrar Dünya dillerini sınıflandırabilir ÜNİTE 1

2 DİLİN KÖKENİ Başlangıçta Söz vardı Dilin kökenine dair insanlık tarihi boyunca birçok soru sorulmuştur: İlk insan ne zaman yaşadı, insan dilinin tarihi nereye kadar götürülebilir? İnsan türünün ilk konuşmaları hangi biçimde gerçekleşmiştir, nasıl bir bildirişme şekli kullanılmıştır? Diller tek bir kökenden mi yoksa farklı kaynaklardan mı dallanmıştır? gibi sorular her zaman güncel dilbilim problemlerinden biri olmuştur. Dünyada var olan diller ortak bir kökenden geliyor mu, gelmiyor mu? sorusuna bilimsel ilk yanıt biyoloji biliminin 19. yüzyılın ortalarında evrimle ilgili araştırmalara değinmesiyle gelmiştir. Ruhlen e göre (2012), Homo sapiens in tek kökenliliği, insan dilinin de mutlaka tek kökenli olmasını gerektirmeyeceği için Darwin in, Farklı dillerin ve farklı insan gruplarının oluşumu ve her ikisinin tedricî bir süreç içinde gelişmiş olduğunun kanıtları ilgi çekici bir şekilde birbiriyle paraleldir sözü bugün için çeşitli açılardan eksik kalmış bir görüştür. İnsan dilinin tarihi insan beyninin ve düşünsel yetilerinin de tarihidir aslında. İlk insanın hangi şekillerde iletişim kurduğunu tam olarak bilmiyoruz. Bildiğimiz bir şey varsa o da insan sözlü dilinin doğadaki hiçbir varlığın iletişim biçimine benzemediğidir. İnsan dili, dinamik, sembolik (eşleştirmeli değil) ve tamamen insan merkezli bir süreçtir. Bunun nedeni, insan sözlü dilinin, ayrı ve özerk bir işlev olarak, insan konuşma organlarıyla ve beyniyle birlikte evrim geçirmesidir (Fischer, 2010: 38). Her tür kendi türüyle iletişim kurabildiği gibi farklı türlerden gelen mesajları da çözebilmektedir. İnsan-hayvan denklemi üzerine kurulu bu düzende karmakarışık bildirişme ağlarına rastlamaktayız. İnsan türüne bahşedilmiş dil geni onu dünyaya egemen kılıyor, dünyanın inşasında pekala diğer türlere üstünlük sağlıyor. İnsan beyninin doğuştan dil öğrenmek için yeteneklere sahip olduğunu herhangi bir kimsenin içinde bulunduğu toplumun dilini kısa sürede öğrenebilmesinden anlayabiliriz. Noam Chomsky (2014b) insan dilinin kendisinde genetik kodla bağlı bir evrensel dilbilgisi ağına bağlı olduğunu ve bu sayede konuşmayı öğrenebildiğini düşünür. dil bir yandan bilişsel yetenekler-genellikle beynimizin sol yarımküresinde yer alan ünlü Broca ve Wernicke alanları- öte yandan da uyum sağlamış bir anatomi mekanizması gerektirir, yani bütün karmaşık seslilerimizi eklemlemek için çok hareketli ve geride olan bir dil ile sesleri çeşitli yeğinlik, vurgu ve tonlarda söylememize olanak vermesi için çok aşağıya Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 yutağa yerleşmiş bir gırtlak -buradan da âdemelması doğar- (Picq, Sagart, Dehaene ve Lestienne, 2013: 11). İnsanoğlu yüzyıllarca dilin gizemini merak etmekle kalmamış bu yolda birçok fikir üretmiş bazen de küçük deneylere başvurarak bu sırrı çözmeyi denemiştir. Tarihte bu anlamda ilk deneyimin İÖ VII. yüzyılda Mısır hükümdarı Psammetik tarafından gerçekleştirildiğini biliyoruz. Yunanlı ünlü tarihçi Heredot un kaydettiğine göre, Psammetik; yeni doğmuş iki bebekten biri normal koşullarda diğeri ise hiç konuşulmayan koşullarda büyütüldüğü takdirde dünyada ilk dilin hangisi olduğunu öğreneceğine inanarak iki yıl sonra dilin olmadığı koşullarda büyüyen çocuğun Frigya dilinde ekmek anlamına gelen bekos sözcüğünü söylediğine şahit olmuştur (Aksan, 2003: 95). Bu ve buna dair daha birçok küçük çabanın olduğu bilinmektedir. Dilin tarihi aslında insanlığın kendini anlama ve dünyayı anlamlandırma çabasının da tarihidir bir bakıma. Dilin doğuşuna dair çeşitli varsayımlar da bu yoldaki çalışmaları özetler niteliktedir. Bu görüşler temelde iki grupta toplanır: 1. Dillerin tek kaynaktan çıktığını savunan Tek Kökenci (monojenist) ve 2. Dillerin farklı kaynaklardan türediğini savunan Çok Kökenci (polijenist). 1. Dilin Doğuşuyla İlgili İleri Sürülen Kuramlar 1.1. Spekülatif/Mimolojik (Yansıma-Taklit-İş) Kuramı Dilin doğal sesleri taklit veya yansıma sonucu ortaya çıkmış olabileceğini savunur. İnsanların çeşitli olaylar ve durumlar karşısında ruh ve bedenin tepkileri sonucu çıkarılan ünlemlerin sözcüklere dönüştüğünü ve daha sonra bunların kavramları karşılayan dilsel göstergeler şeklini aldığını ileri sürer. W. Oehl (Aktaran Altınörs, 2003: 23) dilin doğal seslere öykünme sonucunda doğduğunu düşünür. Her dilin söz dağarcığında ünlemleri ifade eden sözcükler yer almakla birlikte bunlar farklı şekillerde söylenir. Mesela, Türkçede şırıl şırıl, miyavvv, havv havv, takk takk gibi somut durumları karşılayan sözcükler yanında ruhsal durumları karşılayan inlemek, oflamak, böğürmek, horlamak gibi sözcükler her dilde farklı şekilde göstergelerle ifade edilir. Tr. miyav eylemi Alm. miauen, Fr. miauler dir. Kimi diller arasında fonetik bakımlardan benzerlikler görülse de bir dilin söz varlığındaki tüm kelimelere oranla yansıma kelimelerin sayısının çok az olduğu ve sözcük ile nesne arasında ses açısından bir ilişki bulunmadığı düşünüldüğünde bu kuram zayıf bir değerlendirme olarak kalır. L.Noıré e göre dil, toplu iş yapan insanlar tarafından çıkarılan seslerden doğmuştur. Zira, bu ortak yapılan ilk iş kazmak eylemidir ve ilk insan sesleri de bununla ilgilidir (Aksan, 2003: 97). Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

4 1.2. Empirist/Deneysel Kuram Bu görüşe göre insan, dilini oluşturan sözcükleri deneyim ve tecrübeleri sayesinde elde eder. Locke a göre, dili oluşturan kelimeler ve onların temsil ettiği ideler deneyimler yoluyla zihinde oluşmuştur. Ona göre, sözcükleri düşüncelerimizi kaydetmek ve başkasına iletmek için kullanırız (Eco, 1995: 98). Davranışçı kuramın önemli isimlerinden Skinner a göre, dilin kazanılmasında uyarıcı-tepki bağının olduğunu ve bir çocuğa uygun uyarıcılara maruz kaldığında ve bunlar pekiştireçle desteklendiğinde bir sözcüğü tekrarlaması alışkanlık hâline gelir Rasyonalist Kuram Bu görüş insan eylemlerinin bilinçli olması yönüyle hayvanlardan farklılaştığını ve bu yönüyle insan iletişiminde düşünceye vurgu yapar. Hayvanlar arası iletişim basit ve bilinçsizdir, oysa insan, kendisinde doğuştan var olan konuşma yeteneği sayesinde iletişim kurar. Chomsky (2014b), dilin oluşumunda evrensel gramer şemasından bahseder. Ona göre her insan yavrusunda bu şema doğuştan kalıtım yoluyla geçer. Bir bebek dünyanın neresine giderse gitsin kendinde kodlanmış ve bütün dillerde ortak olan bu derin yapı yoluyla bir başka dili öğrenir. Bugün modern biyolojinin verileri ve çeşitli hayvan türleri üzerinde yürütülen deneysel gözlemler her türün iletişim yetisine sahip olduğu fakat hiçbirinin insan soyununki kadar gelişme gösteremediğini ispatlamaktadır Evrimsel/Biyolojik Kuram İnsanoğlu konuşmayı 1,5 2 milyon yıl boyunca uğradığı fizyolojik ve nöro-psikolojik değişimler sonucu kazanmıştır. Diller de bu süreçte insan evriminin geçirdiği mutasyon sonucu ortaya çıkmıştır. İlk insan türü Homo 7 ile 5 milyon yıl önce, değişen iklim koşulları karşısında hayatta kalabilmek için beslenme şekillerinde değişikliğe giderek etobur hâle gelmiş, ayakta kalmayı, yürümeyi başararak yüksek kalorili besinler sayesinde beyin kapasitesini artırmıştır. 2,5 milyon önce Homo habilis türü değişen iklim koşulları karşısında çeşitli basit aletler yapmayı ve ateşi kontrol etmeyi öğrendi. Konuşma için gerekli fizyolojik yeterliliğe sahip olan bu türde Broca bölgesine -yani konuşma ve işaret dili için gerekli beyin bölgesi- sahipti. Göğüs kafesinde nefes kontrolü için gerekli kasların yeterli gelişmemesinden düzensiz konuşma kalıplarını kullanıyordu. Bir bebeğin hançeresine sahip oldukları için anlaşılır ses çıkarmıyordu. Homo erectus 2 milyon yıl önce Afrika dışına göç eden, avlanmak için balta kullanan ve grup şeklinde göç eden ilk insan türü kabul edilir. Toplumsal hareket etmesinin gereği şart kipini sıkça kullandığı düşünülen bu tür; basit, kısa fakat anlamlı ilk ifadeleri (ya da cümlecikleri) kullanmaktaydı. Bu toplumsal örgütlenmeyi başarabilmesinin Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 bir sonucuydu. Yaklaşık yarım milyon yıl önce yaşadığı sanılan, toplu avlarda kullanmak üzere uzun mızraklar yapan ve yerleşik yaşama geçtiği görülen ileri topluma ulaşmış yeni erectus kalıntıları bulunmuştur. Bu yerleşim yerinde ayrıca kemik, taş ve ağaçların işlendiği küçük atölyelere de rastlanmıştır. erectus türü yıl öncesinden itibaren açık seçik bir insan dilini geliştirdiği ve karmaşık planlamalar yaparak kişilere isim verdiği düşünülüyor. Neandertal ler, erectus un aksine ileri bir düşünce ve dil yapısına sahiptiler. Ön dişlerini elbise yaparken kullanıyor, ölülerini gömüyor ve çeşitli deri kazıyıcı aletler yapabiliyorlardı. Kas gücünü sıkça kullanan bu tür, bizimkine yakın temel bir dil kullanıyordu yıl önce dil kemiği günümüz insanınkine benzeyen bir Neandertal in Homo sapiens ler kadar konuşmaya yatkın, hızlı ve akıcı konuştuğu düşünülüyor. Bütün modern insan dillerinde akustik açıdan uzak noktaya ulaşabilen (a), (i) ve (u) sesleri sadece Homo sapiens e özgü bir ünlü çıkarma kapasitesidir. Ancak, Neandertal anatomik yönden bu sesleri çıkarma kapasitesinden yoksundu. En az yıl önce Homo sapiens ler ile Neandertal lerin sosyal etkileşimlerde bulunmaları sonucu iki tür arasında iki dillilik ve kelime alışverişinin olduğu görülüyor. Hatta fonetik olarak kimi değişimlerin de bu dönemde başladığı düşünülüyor yıl içinde Neandertal türü yok oldu. Yerini yıl önce ortaya çıkan, daha ileri teknoloji kullanan ve konuşma için gerekli tüm fiziksel özelliklere sahip modern insan türü olan Homo sapiens e bıraktı. Bunlar günümüzde kullandığımız dile çok yakın bir dil kullanıyorlardı yıl öncesine kadar devam eden süreçte kültürel anlamda birçok değişiklikleri yaşadılar. İnsanları, hayvanları, zamanı, sembolleri birçok sanatsal malzemeye işlemeye, mağara duvarları, kemikler, taşlar gibi şeylere resimler yapmaya hatta çeşitli müzik aletleri ve kaplar icat etmeye kadar birçok yeniliklere imza attılar. Kas gücü yerini beyin gücüne bırakıyordu. Tek bir dil hiçbir zaman olmamıştır. İnsanlar dil olmayan varlıklardan evrimleştiler. Beyin jest işlevini üstlenen görevini dil işlevine bıraktı. Sözlü dil, insan beyni ve konuşma organlarının eşzamanlı olarak binlerce yıl boyunca evrimleşmesiyle oluştu. Eklemlemeli dilin binlerce yıllık geçmişinde binlerce dil ailesi doğmuş çeşitli nedenlerle (savaş, açlık, iklim vb.) bu diller yok olmuştur. Binlerce yıl boyunca birbiri içine geçen prototip (ilk tip) diller daha geniş ailelerin karmaşık yapısını oluşturmuştur (Fischer, 2010: 25-51). Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 İnsan Dilinin Olası Evrimi Australopithecus Jestler, sesler (hırıltılar, çığlıklar, iniltiler vb.) (4,1 milyon yıl önce) Homo Habilis Jestler, sesler (hırıltılar, çığlıklar, iniltiler vb.) (2,4 milyon yıl önce) Homo Erectus Yaklaşık 1 milyon yıl öncesine kadar şart cümleleri (2 milyon yıl önce) dâhil, muhtemelen kısa ifadeler. 1.Homo Karmaşık cümleler muhtemelen karmaşık düşünce Neanderthalensis süreçleri mümkün kılıyordu; bu sayede konuşma ( den yıl temelli toplumlar ortaya çıkmıştı; fakat (i), (a), (u) öncesine kadar) sesleri bu tür tarafından telaffuz edilemiyordu. Karmaşık cümleler karmaşık düşünce süreçlerini 2. Homo Sapiens mümkün kılar; bu sayede konuşma temelli toplumlar ( yıl önce) ortaya çıkmıştır. Modern insanlar Günümüzde bildiğimiz anlamda konuşma için gerekli ( yıl önce) tüm fiziksel özellikler, yıl önce mevcuttur. Şekil I: İnsan Dilinin Olası Evrimi (Fischer, 2010: 49) 1.5. Mitolojik/Teolojik Kuram Hem mitolojik hem de teolojik görüşler dilin Tanrı tarafından verilmiş olduğunda birleşir. Çünkü ilk, Tanrı konuşmuş, varlıklara adlarını vermiştir: Tanrı ışığa gündüz ve karanlığa gece dedi Ve Tanrı kubbeye gök dedi (Eco, 1995: 21). İslami referansta bu konuda birkaç görüş üzerinde durulmaktadır (Aydar-Ulutaş, 2010): a) Varlıklara Allah tarafından isim konulduğu, dolayısıyla bütün dillerin Allah tarafından verildiğine inanılan, Allah, Âdem e bütün isimleri öğretti. ayeti başta olmak üzere bazı ayetler de buna delil gösterilir. Allah bunu, ya vahiy yolu ile ya insanda halk ettiği bir zorunlu bilgi ile yahut varlıklarda manalara delalet eden birtakım sesler yaratıp insanlara duyurması ile yapmıştır. Sonra da insanlar öğrendikleri bu dili, kendilerinden sonra gelen nesillere öğretmişlerdir. b) Mutezile âlimleri, Biz, her peygamberi, onlara hakikatleri iyice açıklasın diye kendi milletinin diliyle gönderdik (İbrahim/4) ayetini delil göstererek her varlığa onun anlamına uygun isimleri insanların verdiğini düşünürler. c) Bir kısım âlime göre, Allah insanlara ihtiyacı olan kadarını öğretmiş, gerisine ise toplum içerisinde yaşayan insanlar arasındaki uzlaşmayla isimler verilmiştir. Tevrat ta ilk insanın konuşmayı nasıl öğrendiği, varlıklara nasıl isim verildiği gibi konularda malumat yer almazken dilin ortaya çıkışı konusunda geniş teferruata değinilir: Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Ve Rab Allah dedi, Adamın yalnız olması iyi değildir, kendisine uygun bir yardımcı yapacağım. Ve Rab Allah, her kır hayvanını ve göklerin her kuşunu topraktan yaptı. Ve onlara ne ad koyacağını görmek için adama getirdi. Ve adam her birinin adını ne koydu ise, canlı mahlukun adı o oldu. Ve adam bütün sığırlara ve göklerin kuşlarına ve kır hayvanlarına ad koydu İncil de, Başlangıçta Kelam vardı; Kelam Allah ta idi ve Kelam Allah idi. Başlangıçta o Allah ta idi. her şey onun vasıtasıyla var oldu ve var olan hiçbir şey onsuz olmadı sözlerine yer verilir. Kur an da ilk insan Âdem in yaratılışı tıpkı Tevrat ta anlatıldığı gibidir. Allah varlıkların ismini ona öğrettiğini bildiğimiz Ve (Allah) Âdem e isimlerin tümünü öğretti ayetinden hareketle varlıklara ilk isim verenin Allah olduğunu öğreniyoruz. Âdem in konuşmayı nasıl ve ne şekilde öğrendiği, hangi dilde konuştuğuna dair kesin bilgi yoktur. Kutsal metinlere göre Allah Âdem e 700 dil öğretmişti. Âdem in çocukları bunların tümünü biliyor ve konuşuyordu. Âdem in çocukları farklı yerlere göç edince bu dillerin bir kısmı unutuldu ve her grup bu dillerden sadece birini konuştu. Böylece farklı diller doğmuş oldu. Bir diğer görüşe göre ise, Âdem in başlangıçta tek bir dil konuştuğu ve tüm dillerin bu dilden türediğine inanılır. Kur an da insanların tek bir ümmet olduğundan, Tevrat ta ise bütün dünyanın dilinin ve sözünün bir olduğundan bahisle dini referansta tüm dillerin tek bir dilden türediğini söyleyebiliriz. Mitolojide, Babil Kulesi efsanesi olarak bilinen olaya göre Tufan dan sonra tüm insanların dili birdi. Fakat, insanlar kibirde Tanrı ile yarışa girdiler. Tevrat ta bu olay şöyle anlatılmaktadır: Gelin inelim ve birbirlerinin dilini anlamasınlar diye onların dilini orada karıştıralım Bu olaydan sonra birbirini anlamayan insanlar dünyanın çeşitli yerlerine dağılmış, böylelikle diller de çeşitlenmiştir (Eco, 1995: 22) Kültürel/Antropolojik Kuram Dil, bir anda değil uzun bir zaman dilimi içerisinde insanın kültürel değişim ve gelişimine bağlı olarak değişir ve gelişir. Humboldt, her dilin kendine ait bir dünya görüşüne sahip olduğunu, dil ve kültürün birbirini etkilediğini düşünür. Kuşaktan kuşağa aktarılan dil çağlar boyunca sürekli değişen ve gelişen bir şeydir. Cassirer, dilin oluşumunda mimik, analojik iade ve sembolik ifade aşamalarının olduğunu savunur. Duyguları yansıtan mimikler analojik aşamada yeni göstergeler türetir. Son aşamada bu göstergeler kavramsal düşünceleri temsil eden sembollere dönüşür. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 DİL VE DÜNYA Dilin dünya ile ilişkisi söz konusu olduğunda iki temel soru ortaya çıkar: Dil yetisinin özellikleri fiziksel dünyada nasıl gerçekleşiyor?, İfadelerin gerçeği nasıl yansıttığı, sözcüklerin nesnelere nasıl atıfta bulundukları? yani, nesne ile onu ifade eden kavram arasındaki ilişki nedir? (Chomsky, 2014a: 24). Sınırlı malzemeyle sınırsız kullanımlar ortaya nasıl koyabiliyoruz? sorusunun cevabı, zihnin sınırlı yapısının her bireyde anlama ve kullanma arasındaki sınırsız ifadeyi açıklamasında yatar. Her dil sınırlı araçla nasıl birbirinden farklılaşabiliyor? Dilleri birbirinden farklılaştıran bu karmakarışık mekanizmalar dilbilgisi yapıları olarak açıklanır. Diller bu kadar karmakarışık ve farklı, dil edinen kişinin yararlanabileceği bilgiler de bir o kadar az. Öyleyse, dil öğrenimi nasıl mucizeye dönüşüyor? Chomsky (2014a: 27) bu soruyu tersten cevaplayarak diller bir şekilde son derece basit ve birbirine benzer olmalılar; aksi hâlde, onları edinmek mümkün değildir, der. Dilin kökeniyle ilgili araştırmalarda çığır açan sonuçlar tüm dillerde evrensel dilbilgisi denilen bir yapının olduğunu ortaya koyuyor. Diller insanların onları betimlemek amacıyla ortaya koyduğu sınıflamalardan dolayı bizlere karmaşık görünmektedir. Aslında tüm diller basit ve aynı gramer yapılarına sahiptirler. Dünya dillerinin sayısının bu kadar çok olması zihnin mimarisi tarafından dile dayatılan koşullarda gerçekleşmektedir. Binlerce yıldır sınırlı araçla sınırsız sayıda dilsel ifadeler üreten dil, bunu Ses ve Anlam (Duyu-motor ve Kavram-Niyet) arasındaki ilişkiyle başarmaktadır. DÜNYA DİLLERİ Bir dilin öldüğünü söylemek bir insanın öldüğünü söylemek gibidir. David Crystal (Nettle ve Romaıne, 2002: 17) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 Dünyada ne kadar dilin olduğu konusunda tam bir kesinlik yoktur. Comrie (1989: 2) bu sayıyı olarak kaydederken, 1929 da Fransız akademisi dünyada 2796 dil olduğunu ileri sürer yılında yayınlanan bir başka rapora göre ise dünyada 4994 dil tespit edilmiştir (Breton, 2007: 15). Ancak, 1980 lerden günümüze kadar çeşitli temel kaynaklarda ile arasında bir rakam verilmekte, fakat tahminler ile arasında değişmektedir (Crystal, 2010: 15). Ethnologue (Dünya Dilleri) 2013 raporunda dil ve lehçeye yer verilmiştir. Bu sayının değişebilir olmasının nedeni dil-lehçe-şive arasındaki ayrımın kesinleşmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü dildeki değişme süreklidir ve zamana, coğrafyaya, dillere, lehçelere göre farklılıklar gösterir. Kimi dillerde/lehçelerde değişim yavaş ve az kimilerinde ise daha hızlı ve yoğundur. Yaşanan toplumsal, siyasal, kültürel vb. dil dışı olgular da dilin değişim hızını ve boyutunu etkiler (Eker, 2010:7). Hatta kimi diller tıpkı insanlar gibi ölüm döşeğinde can çekişir ve ölür. Bugün dünya üzerinde çoğu dil yakın geçmişte maalesef son konuşucularını da yitirerek Dil Atlaslarında Ölü Diller başlığı altındaki yerini aldı. Batı Kafkasya dili Ubuhça son konuşucusu Tevfik Esenç le birlikte 8 Ekim 1992 de öldü. 1. Dillerin Sınıflandırılması Yaşadıkça evrimini sürdüren diller ve lehçeleri niteleme ve sayılarının tespiti Dilbilimcileri farklı araştırma yollarına iter. Dünya dilleri başlıca iki temel özellik bakımından sınıflandırılır: 1. Yapı (tipoloji) 2. Köken (genetik) 1.1. Yapı Bakımından Dil Sınıflandırmaları Alman Dilbilimci A. von Schlegel in çalışmalarına dayanan bu sınıflandırmada diller yapı bakımından üç temel ölçütte ele alınır. 1. Tek heceli diller 2. Eklemeli diller 3. Çekimli diller. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 1.2. Tek Heceli (Yalınlayan) Diller En belirgin özelliği ek almayışı yani son ekin olmamasıdır. Ayrıca çekime de girmezler. Sözcükler cümle içerisinde kullanıldıkları yere göre vurgunun ve kelimenin kendinde yer alan anlam ayırıcı ton sayesinde cümle oluştururlar. Çince bu gruptaki en tipik örnektir. Tibetçe, Tayca, Vietnamca, Bask Dili, Cava dili ve Afrika dilleri bu yapıdadır Çekimli (Bükünlü) Diller Kelime türetirken ya da çekim esnasında içten kırılma yoluyla kelimenin kök ünlüsü değişir ve kelime tanınmayacak hâle gelir. Fakat bu gruba dâhil olan bazı dillerde kelime kökü ile ondan türetilen kelime arasında bir bağın olduğu da görülür. Ekler kelimenin önüne, arkasına ya da içerisine gelebilir. Hint-Avrupa ve Hami-Sami dilleri bu gruptadır. Mesela, İng. sing/song/sung Ar. ketebe/kutibe/kitab/kütüb gibi Eklemeli (Bitişimli-Bitişken-Bağlantılı) Diller Kelimeler kök ve gövdelerin (morfemlerin) birbirine ulanmasıyla yapılır. Kelime isim ve fiil çekiminde ya da türetilirken kök ünlüsünde değişme olmaz. Kelimenin sonuna birtakım ekler getirilerek kelime türetimi ve çekimi yapılır. Ölü dillerden Sümerce, Elamca, Hattice, Hurrice ve Urartuca gibi diller ile yaşayan dillerden Ural, Kartvel, Kuzeybatı Kafkas, Kuzeydoğu Kafkas, Dravid, Eskimo-Aleut, Çukçi-Kamçatka, Astnonezya, Bantu, Atabaskan, Siu, Maya dilleri yanında Baskça, Swahili, Çeyen, Çeroki, Zuluç. Mesela, Tr. göz+, göz+lük, gözlük+çü, gözlükçü+lük gibi Köken (Kaynakları) Bakımından Dil Sınıflandırmaları: Kaynakları bakımından dünya dilleri geçmişten günümüze sürekli değişme ve gelişme içerisinde olmuştur. Geçmişte daha az dil varken bugün ağızların lehçe, lehçelerin dil özelliği kazanmasıyla bu sayı daha da artmıştır. Eker e göre (2010: 59), 20. yüzyılın başlarında iki ana dile sahip olan Türkçe çeşitli siyasal ve tarihsel nedenlerden dolayı yirmiden fazla yazı dili (Kazakça, Kırgızca, Azerice, Altayca, Başkurtça vs ) ile temsil edilir. Bağımsızlığını kazanmış ve belli siyasal sınırlar içerisinde yaşayan her toplum kendi konuşma dilinin bağımsız dil olmasını ister. Hırvatça, Boşnakça ve Sırpça Slav dilinin ağızları olmasına rağmen tarihte yaşanan çeşitli siyasî, dinî vb. nedenlerden ötürü ayrı diller olarak ortaya çıktılar. Dünya dillerinin sınıflandırılmasında Cümle Ögelerinin Dizilişi de bir başka ölçüt olarak kabul edilir. Haspelmath (Aktaran Kerimoğlu, 2014: 283) evrensel dil tipolojilerine dair yapmış olduğu çalışmada dünya dillerinin öge dizilişi bakımından aşağıdaki özellikleri gösterdiğini belirlemiştir: Eklemelilik ve çekimlilik dil akrabalığına işaret etmez. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 Özne+Nesne+Yüklem : 497 dil Ö+Y+N : 435 dil Y+Ö+N : 65 dil Y+N+Ö : 26 dil N+Y+Ö : 9 dil N+Ö+Y : 4 dil Belirli bir baskın dizilişi olmayan : 172 dil Ö+Y+N dizilişinde olan diller: Arapça, İngilizce, İtalyanca, İspanyolca, Swahili, Tayca, Vietnamca gibi. Ö+N+Y dizilişinde olan diller: Türkçe, Moğolca, Tunguzca-Mançuca, Japonca, Korece; Çince, Hint, Fars, Ermeni vb. Hint-Avrupa dilleri; ölü dillerden Sümerce, Hititçe, Elamca. Dillerin kökeni tartışmalarında kabaca iki açıklamaya yer verilir: 1. Tüm dünya dilleri başlangıçta tek bir ata dilden doğmuştur. 2. Birden çok ata dil vardır. Ata dil (proto language) Bir dil ailesinin veya farklı dillerin aynı ata dilden türediğini ifade ederken kullanılır. Şekil III: Dil Ailelerinin Ortaya Çıkışı - Potor olarak adlandırılan hayali bir insan grubunda- (Fischer, 2010: 57) Bugün elimizde ata dil diyebileceğimiz bir dil mevcut değildir fakat çeşitli tarihî ve çağdaş dillerin dil aileleri karşılaştırılarak her dil ailesinin varsayımsal ata dili tespit edilir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 Ses, biçim, sözcük ve cümle bakımlarından karşılaştırmalara konu edilen bu dil ailelerinde yeniden kurma diye adlandırılan varsayımsal ortak ata dil yaratılır (Kerimoğlu, 2014: ). Hint-Avrupa Dil Ailesinde Akrabalık Terimleri İçin Yapılan Yeniden Kurma Örneği *Ana Hint- *brehter *swesor *dhughter *phter *mehter *sunu Avrupa Dili erkek kız kız baba anne oğul (Aryanca) kardeş kardeş evlat Anadoluca (Hititçe) Hint-İran (Sanskritçe) atta anna negna nega tidemei tuwatari pitar mâtar bhrâtar svasar sunu duhitar Grekçe pater meter adelphos adelphe huios thugater Latince pater mâter frâter soror filius fila Germence (İngilizce) Keltçe (Eski İrlanda) Baltık (Litvanca) Slav (Rusça) father mother brother sister son daughter athir mathir brathir siur macc ingen tevas motyna brolis sesuo sunus dukte otec mat brat sestra syn doç Ermenice hayr mayr elbayr koyr ordi dustr Şekil IV: Hint-Avrupa Dil Ailesinde Akrabalık Terimleri İçin Yapılan Yeniden Kurma Örneği (Aktaran Kerimoğlu, 2014: 262) (*) işareti kelimenin yeniden kurgulanmış şeklini gösterir. Dilbilimciler diller arasındaki yapısal özelliklerden hareketle dünya dillerini aynı ata dilden geldiklerine inanılan ve aile adı verilen gruplara ayırırlar. 20. yüzyılda artan karşılaştırmalı dil incelemelerinde yeryüzünde (dil tarihlendirmesi denilen matematiksel yöntemle yapılır) akraba olduğu düşünülen 150 dilin olduğu tespit edilmiştir. Bu ailelerin çoğu Amerika kıtasında yer almakta ve dünya nüfusunun çoğu Altay, Hint-Avrupa, Hami-Sami, Çin-Tibet ve Malezya-Polenazya dillerinden birini konuşmaktadır. Kaynaklarına göre dünya dilleri aşağıdaki aile ya da gruplardan oluşur (Eker, 2010: 60): Altay Dilleri, Ural Dilleri, Hint-Avrupa Dilleri, Çin-Tibet Dilleri, Bantu Dünyadaki bütün diller birbiriyle akrabadır. ( ) Ama ne yazık ki bu farklı grupların ana gövdeden nasıl bir düzenle ayrıldıklarını hâlâ bilmiyoruz. Merritt Ruhlen (L orıgıne des Langues. Sur Les Traces de La Langue Mére, Berlin, Paris, 1997) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12

13 Dilleri, Kafkas Dilleri, Avustronezya Dilleri, Diğer Dil Aileleri 1980 lerin sonunda genetik biliminde yaşanan gelişmeler ABD de monogenist teoriyi (insan dilinin tek kökenliliği) tekrar gündeme getirdi. Genetikçilerin insan topluluklarını dilcilerin dilleri sınıflandıran araştırmaları birbiriyle örtüşüyordu. Dünya dillerinin tamamını 27 kelime ile karşılaştıran Ruhlen ve arkadaşları yeryüzündeki dilleri daha büyük ailelerin içerisinde değerlendiriyor önce 23 sonra 12 büyük aileye ayırıyordu (Ercilasun, 2010: 30): Yeryüzündeki Dil Aileleri 1 Hoysan (Güney Afrika) 1 Hoysan 2 Nijer Kordofan (Orta ve Güney Afrika) 2 Nijer-Kordofan a.kordofan, b. Nijer-Kongo 3 Nil-Sahra (Orta Afrika) 3 Nil-Sahra 4 Afro-Asyatik (Kuzey Afrika) 4 Avustralya 5 (Kuzey) Kafkasya (Güney- Doğu Avrupa) 6 Kartvel (Güney Avrupa) Hint-Avrupa (Güney ve Batı Avrasya) Ural-Yukagir (Kuzey Avrasya) 5 Hint-Pasifik 7 Ostrik a. Astroasyatik b. Miao-Yao c. Day d. Astronezya Dene-Kafkas a. Bask b. (Kuzey Amerika) c. Buruşaski d. Nahali e. Çin-Tibet f. Yenisey g. Na-Dene 8 Afro-Asyatik 9 Dravit (Güney Hindistan) 9 Kartvel 10 Altay (Orta Asya) 10 Dravit 11 Yenisey (Merkezi Asya) 11 Avrasyatik a. Hint-Avrupa b. Ural-Yukagir c. Altay Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 13

14 Kore-Japon-Aynu (Doğu- 12 Asya) Çukçi-Kamçatka (Kuzey- 13 Doğu Asya) Eskimo-Aleut (Kuzey 14 Amerika) 15 Çin-Tibet (Doğu Asya) Astroasyatik (Güney-Doğu 16 Asya) Miao-Yao (Güney-Doğu 17 Asya) Day (=Kaday) (Güney-Doğu 18 Asya) Astronezya (Pasifik 19 Okyanusu) 20 Hint-Pasifik (Yeni Gine) 21 Avustralya (Avustralya) 22 Na-Dene (Kuzey Amerika) 23 Amerind (Kuzey ve Güney Amerika) d. Kore-Japon-Aynu e. Gilyak f. Çukçi-Kamçatka g. Eskimo-Aleut 12 Amerind Şekil IV: Dillerin Yeryüzüne Dağılışını Gösteren Harita (Breton, 2007: 13) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 14

15 Tartışma Dil sözcüğü tüm konuşma biçimleri için kullanılabilir mi? Özet İlk insanın ne zaman ve ne şekilde konuştuğu konusunda bugün için bilgimiz yeterli değildir. Dilin doğuşuna dair öne sürülen fikirler de ne yazık ki eksik kalmaktadır. Bu görüşler şunlardır: 1. Spekülatif/Mimolojik (Yansıma-Taklit-İş) Kuram 2. Empirist/Deneysel Kuram 3. Rasyonalist Kuram 4. Evrimsel/Biyolojik Kuram 5. Mitolojik/Teolojik Kuram 6. Kültürel/Antropolojik Kuram Dünyada ne kadar dilin olduğu konusunda tam bir kesinlik yoktur lerden günümüze kadar çeşitli temel kaynaklarda ile arasında bir rakam verilmekte, fakat tahminler ile arasında değişmektedir. Ethnologue (Dünya Dilleri) 2013 raporunda dil ve lehçeye yer verilmiştir. Bu sayının değişebilir olmasının nedeni dil-lehçe-şive arasındaki ayrımın kesinleşmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü dildeki değişme süreklidir ve zamana, coğrafyaya, dillere, lehçelere göre farklılıklar gösterir. Dünya dilleri başlıca iki temel özellik bakımından sınıflandırılır: 1. Yapı (tipoloji) 2. Köken (genetik) 1. Yapı bakımından dil sınıflandırmaları: Diller yapı bakımından üç temel ölçütte ele alınır: Tek heceli diller, Eklemeli diller, Çekimli diller 2. Kaynakları (köken) Bakımından Sınıflandırma: Dillerin kökeni tartışmalarında kabaca iki açıklamaya yer verilir: 1. Tüm dünya dilleri başlangıçta tek bir ata dilden doğmuştur. 2. Birden çok ata dil vardır. Bugün elimizde ata dil diyebileceğimiz bir dil mevcut değildir fakat çeşitli tarihî ve çağdaş dillerin dil aileleri karşılaştırılarak her dil ailesinin varsayımsal ata dili tespit edilir. Ses, biçim, sözcük ve cümle bakımlarından karşılaştırmalara konu edilen bu dil ailelerinde yeniden kurma diye adlandırılan varsayımsal ortak ata dil yaratılır. 20. yüzyılda artan karşılaştırmalı dil incelemelerinde yeryüzünde akraba olduğu düşünülen 150 dilin olduğu tespit edilmiştir. Bu ailelerin çoğu Amerika kıtasında yer almakta ve dünya nüfusunun çoğu Altay, Hint-Avrupa, Hami-Sami, Çin-Tibet ve Malezya-Polenazya dillerinden birini konuşmaktadır. Kaynaklarına göre dünya dilleri aşağıdaki aile ya da gruplardan oluşur: Altay Dilleri, Ural Dilleri, Hint-Avrupa Dilleri, Çin-Tibet Dilleri, Bantu Dilleri, Kafkas Dilleri, Avustronezya Dilleri, Diğer Dil Aileleri Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 15

16 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi dilin kökenine dair ileri sürülen görüşlerden biri değildir? a) Teolojik Görüş b) Empirist Görüş c) Biyolojik Görüş d) Rasyonel Görüş e) Göreceli Görüş 2. Aşağıdakilerden hangisi dilin kökeni araştırmaya yönelik sorulardan biri değildir? a) İlk insan hangi dili konuşuyordu? b) Diller nasıl birbirinden farklılaşıyor? c) Dil kalıtımsal mıdır? d) Dil organının yapısı nasıldır? e) İnsan dilinin tarihi nereye kadar götürülebilir? 3. Dil akrabalığı sözüyle ne kastedilmez? a) İki dilin de aynı ata dilden ayrıldıkları b) İki dilin de aynı yapısal özellikte oldukları c) İki dili konuşanların da aynı soydan geldikleri d) İki dil arasında kültür birliği olduğu e) İki dil arasında kelime alışverişi olduğu 4. Dünya dillerinin sayısıyla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a) Yaklaşık ile arasında olduğu b) Dil-lehçe-şive arasındaki farklılıklardan dolayı kesin sayının belli olmadığı c) Dilde zamana, mekâna ve coğrafyaya göre değişmeler meydana geldiği için dillerin sayısı da değişir. d) Dünya dillerinin sayısı sürekli artmaktadır. e) Dillerin sayısını dil ölümleri de belirler. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 16

17 5. Diller yapı ve köken bakımından sınıflandırıldığında aşağıdakilerden hangisi dışarıda kalır? a) Eklemeli diller b) Çekimli diller c) Tek heceli diller d) Tek ata dilden gelişen diller e) Aynı milletten gelen diller 6. Kaynakları bakımından dünya dilleri içerisinde aşağıdakilerden hangisi yoktur? a) Altay Dilleri b) Yemen Dilleri c) Ural Dilleri d) Hint-Avrupa Dilleri e) Çin-Tibet Dilleri 7. Dilin doğal sesleri taklit veya yansıma sonucu ortaya çıkmış olabileceğini savunan görüş aşağıdakilerden hangisidir? a) Teolojik Görüş b) Empirist Görüş c) Biyolojik Görüş d) Rasyonel Görüş e) Spekülatif Görüş 8. Aşağıdaki ölü dillerden hangisi eklemeli yapıda değildir? a) Sümerce b) Elamca c) Aramca d) Hurrice e) Urartuca Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 17

18 9. Aşağıdaki dillerden hangisi Hint-Avrupa dillerinden biri değildir? a) Arapça b) Latince c) Almanca d) Farsça e) Slavca 10. Aşağıdaki görüşlerden hangisi Chomsky nin fikirleriyle örtüşür? a) Dil uyarıcı-tepki arasındaki bir ilişkidir. b) Dil bir kültürlenmedir. c) Dil sonradan kazanılan bir olgudur. d) Dil nesiller boyu biriken mirastır. e) Dil kişiye kalıtımsal olarak yüklü evrensel dilbilgisidir. CEVAPLAR e d c d e b e c a e Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 18

19 KAYNAKLAR Aksan, D. (2003). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim (Cilt I-II). Ankara: TDK Yayınları. Altınörs, A. (2003). Dil Felsefesine Giriş. İstanbul: İnkılap Yayınları. Aydar, H., & Ulutaş, İ. (2010). Dilin Kökeni: Kur'an-ı Kerim ve Diğer Kutsal Kitaplara Göre Dil Olgusu. Turkish Studies(5/4), Breton, R. (2007). Dünya Dilleri Atlası. (O. Türkay, Çev.) İstanbul: NTV Yayınları. Chomsky, N. (2014a). Dilin Mimarisi. (İ. K. Bayırlı, Çev.) İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Chomsky, N. (2014b). Dil ve Zihin. (K. Ahmet, Çev.) Ankara: BilgeSu Yayınları. Comrie, B. (1989). The World's Major Languages. London: Loutledge. Eco, U. (1995). Avrupa Kültüründe Kusursuz Dil Arayışı. (K. Atakay, Çev.) İstanbul: Afa Yayıncılık. Fischer, S. R. (2010). Dilin Tarihi (II b.). (M. Güvenç, Çev.) İstanbul: İş Bankası Yayınları. Kerimoğlu, C. (2014). Genel Dilbilime Giriş (II b.). Ankara: PEGEM AKADEMi Yayınları. Nettle, D., & Romaıne, S. (2002). Kaybolan Sesler. (H. Ö. Turan, Çev.) İstanbul: Oğlak Yayınları. Picq, P., Sagart, L., Dehaene, G., & Lestienne, C. (2013). Dilin En Güzel Tarihi. (S. Rifat, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Ruhlen, M. (2006). Dilin Kökeni: Ana Dilin Evriminin İzinde. (İ. Ulutaş, Çev.) Ankara: Hece Yayınları. Ruhlen, M. (2012, Bahar). Dilin Kökeni: Geçmişi ve Geleceğe Bakış. (A. B. Ercilasun, Çev.) Dil Araştırmaları(10), Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 19