Yaşam Döngüsü Analizi (LCA) ve Uygulama Örnekleri

Transkript

1 Yaşam Döngüsü Analizi (LCA) ve Uygulama Örnekleri Prof.Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Alanında Kapasite Geliştirme Projesi Entegre Ürün Politikaları ve Sürdürülebilir Kaynak Yönetimi Bölgesel Çevre Merkezi, REC Türkiye REW Ġstanbul 2011

2 ÇİP ÜRETİMİ

3

4 Son dönemde çevre ile ilgili konularda toplumsal duyarlılığın artmasıyla birlikte, her türlü proje geliştirme ve uygulama süreçlerinde verilen kararların çevresel boyutu daha da önem kazanmıştır. Teknoloji ve yaşam düzeylerindeki gelişmeler ile toplumdaki yükselen çevre duyarlılığına paralel olarak, maliyet, performans, vd. konvansiyonel parametrelere ek olarak doğal kaynak kullanımı ve küresel çevre sorunlarına yol açma gibi bileşenlerin de karar verme süreçlerinde gittikçe daha fazla yer almaktadır. Yaşam Döngüsü Analizi (YDA) 1990 ların başından bu yana karmaşık karar verme süreçlerinde gittikçe daha yoğun olarak kullanılan ve gelişmekte olan bir yöntemdir.

5 YDA yöntemi bir ürün ya da hizmet üretiminde kullanılan hammaddelerin eldesinden başlayarak, ilgili tüm üretim, sevkiyat, tüketici tarafından kullanım ve kullanım sonrası atık olarak bertarafı da kapsayan yaşam döngüsünün farklı aşamalarındaki çevresel etkilerini belirlemek, raporlamak ve yönetmek için kullanılır. Söz konusu çevresel etkiler iklim değişikliği, stratosferik ozon tabakasındaki incelme, ötrifikasyon, asidifikasyon, toksik emisyonlar, vb. ile doğal kaynak tüketimi bazlarında değerlendirilir. Ham Madde Enerji Ham Madde Temini Üretim Kullanım/Yeniden Kullanım/Bakım Geri Dönüşüm/Atık Yönetimi Atmosferik Salınımlar Su Kaynaklı Kirleticiler Katı Atıklar Beraberinde Oluşan Ürünler Diğerleri Sistem Sınırı

6 YDA bir ürün ya da hizmet eldesi sürecinin tüm yaşam döngülerini birbirleri ile ilintileri çerçevesinde bütünsel olarak değerlendirir. Bu bağlamda beşikten mezara bir perspektif ile tüm çevresel etkilerini kümülatif olarak ortaya koyar. Konvansiyonel çevresel etki değerlendirme araçlarında genellikle göz önünde bulundurulmayan hammadde eldesi, sevkiyat ve nihai bertaraf gibi aşamalar esnasındaki çevresel etkiler de YDA yöntemi ile göz önünde bulundurulur. YDA ile gerçekleştirilebilen kapsamlı ve bütünsel değerlendirme, söz konusu ürün ya da sürece ilişkin yapılacak olası modifikasyonların yol açacağı çevresel etkilerin farklı senaryonlar için karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesini ve ilgili karar alma süreçlerine yansıtılabilmesini sağlar.

7 Kullanım Alanları Çevresel Değerlendirme Bir Proses için Referans Bilgilerin Saptanması Bir Sistemin Basamak veya Proseslerinin Göreli Katkılarının Belirlenmesi Veri Eksiklerinin Belirlenmesi Kamu Politika Oluşturma Süreçlerini Destekler Ürün Sertifikalandırması Karar Vericilere Bilgi Sağlama ve Yön Gösterme Ürün ve proses geliştirme Örneğin: - Hangi ürün veya proses toplamda veya yaşam döngüsünün her bir basamağında en az çevresel etkiye neden olur? - Mevcut ürün/proseste yapılacak değişiklikler hangi yaşam döngüsü basamağında çevresel etkileri nasıl değiştirecektir? - Hangi teknoloji veya prosesler en az miktarda asit yağmuruna, hava kirliliğine, vb. neden olur veya doğal çevreye en az hasarı verir? - Çevresel etkileri azaltmak için ürün veya prosesler nasıl değiştirilebilir (örnek: küresel ısınma)?

8 YDA nin Aşamaları 1. Amaç ve Kapsam: Bu aşamada çalışmasının amacı, kapsamı, sınırları ve detay düzeyi tanımlanır. 2. Envanter Analizi: Bu aşamada çalışılan sistem sınırları için enerji, su, hammade kullanımı ile çevresel emisyonlar belirlenir. 3. Etki Analizi: Envanter analizi aşamasında belirlenen enerji, su, hammade kullanımı ile çevresel emisyonların insan sağlığı ve çevresel değerler üzerindeki potansiyel etkileri değerlendirilir. 4. Yorumlama: Envanter analizi ile etki değerlendirmesi aşamalarının sonuçları değerlendirilerek karşılaştırılanlar arasından tercih edilecek ürün, süreç ya da hizmet seçilir. Bu seçim esnasında yapılan tahminler ve var olan belirsizlikler YDA çalışması kapsamında açıkça yer alır. Amaç ve Kapsam Belirleme Envanter Analizi Yaşam Döngüsü Analizi Çerçevesi Etki Analizi Yorumlama

9 Örnek: YDA Çok Veri Yoğun Bir Yöntemdir 1 Kg etilenin üretimi için yaşam döngüsü envanteri verileri Kategori Girdi veya Çıktı Birim Ortalama Enerji, MJ Hammadde (Enerji bazında), MJ Toplam Yakıt+Hammadde Hammadde, mg Kömür Petrol Gaz Hidroelektrik Nükleer Diğer Toplam Kömür Petrol Gaz Toplam Demir Kireçtaşı Su Boksit Sodyum Klorid Kil Feromanganez < < <1 69 Hava Emisyonları, mg Su Emisyonları, mg Katı Atık, mg Toz Karbon monoksit Karbondioksit Sülfüroksit Nitrojenoksit Hidrojen sülfüt Hidrojen klorid Hidrokarbonlar Diğer organikler Metaller Kimyasal oksijen ihtiyacı Biyolojik oksijen ihtiyacı Asit, H+ olarak Metaller Klorid iyonlar Çözünmüş oksijen Katı maddeler Yağ Fenol Çözünmüş katılar Diğer nitrojen Endüstriyel atık Mineral atık Cüruflar ve kül Zehirli olmayan kimyasallar Zehirli kimyasallar 1,

10 Eğer LCA çalışması yaklaşık 4000 parçadan oluşan bir ürün için yapılsaydı??

11 Etki Kategorileri Küresel Etkiler Küresel Isınma kutuplarda erime, toprakta nem kaybı, uzun mevsimler, orman kaybı/değişimleri ve rüzgar ve okyanus hareketlerinde değişmeler Ozon tüketmesi Ultraviyole radyasyonda artış Doğal Kaynaklarda tüketme Gelecek nesiller için doğal kaynaklarda azalma Bölgesel Etkiler Fotokimyasal dumanlı sis dumanlı sis ; görünürlüğün azalması, göz tahrişi, solunum sistemi ve akciğer tahrişi ve bitki örtüsüne zarar Asidifikasyon korozyon oluşumu, sucul ortamlarda asidifikasyon, bitki örtüsü etkileri ve toprak etkileri Yerel Etkiler İnsan sağlığı Hastalık ve ölüm oranında artış Karasal Zehirlilik Biyoçeşitlilik ve doğal yaşamda azalma Sucul Zehirlilik Su bitkilerinde, diğer canlı türlerde, biyo-çeşitlilikte, ticari veya hobi balıkçılıkta azalma Ötrofikasyon Besiyer maddelerin (özellikle azot ve fosfor) göller, haliçler ve yavaş-hareket eden nehirler gibi sucul ortamlara ulaşarak, aşırı bitki büyümesine ve oksijen tüketimine yol açması. Arazi kullanımı Doğal yaşam için gerekli olan karasal yaşam alanı kaybı ve düzenli depolama alanında azalma Su kullanımı Mevcut yüzey ve yer altı su kaynaklarında azalma

12 Yaşam Döngüsü Analizi nin Kullanım Alanları YDA nın başlıca kullanım alanları şöyle özetlenebilir: 1.Bir ürünle ilgili problemlerin analiz edilmesi, 2.Ürün geliştirmesi için yapılacak bir çalışmayı etkileyen önemli parametrelerin belirlenmesi, 3.Yeni ürün tasarımı, 4.Birbirleri ile benzeşen ürünler, prosesler ve hizmetler arasında seçim yapılması. YDA kullanıcıları ile yapılan bir anketin sonuçlarına göre YDA nın başlıca kullanım alanları arasında iş geliştirme stratejileri (%18), araştırma ve geliştirme (%18), ürün ya da süreç tasarımı (%15) ve eko-etiket ya da ürün deklerasyonları (%11) yer almıştır. YDA nın spesik kullanım alanlarından birisi hem kamu hem de özel sektörde kullanılabilen yeşil satın alma uygulamalarıdır. Gerçekleştirilecek satın alma uygulamalarının doğal kaynak kullanımı ve çevresel etkiler göz önünde bulundurularak yapılabilmesi söz konusu alternatifler için YDA gerçekleştirilmesi ile olası olmaktadır. Eko-etiketler aracılığı ile tüketicilerin satın alacakları ürünleri tercih ederken yine doğal kaynak kullanımı ve çevresel etkiler göz önünde bulundurabilmelerine olanak sağlanması da YDA yöntemine dayanır. Almanya da kullanılan Blue Angel ve İskandinav ülkelerinde kullanılan Green Swan uygulamaları buna örnek olarak verilebilir. Çevreye duyarlı ürün tarasırı ya da eko-tasarım YDA nın bir diğer uygulama alanıdır. Ekotasarım çalışmalarında YDA genellikle geliştirilmesi düşünülen ürün ya da ürün bileşenleri için firma içinde kullanılır.

13 YDA ürünlere ve süreçlere ilişkin yukarıda özetlenen alanlarda doğrudan kullanılabileceği gibi, daha genel yaklaşımlı çalışmalar için de kullanılabilir. Ürün ve hizmet eldesi süreçlerinin tasarımı, iyileştirilmesi, optimizasyonu, vb. ile iş geliştirme stratejileri, üretim ve tüketim alanlarındaki kamu politikalarının geliştirilmesi çalışmaları bu kapsamda değerlendirilebilir. Aşağıdakiler bu tür kullanımlara örnekler verilmektedir: Çeşitli paketleme alternatiflerinin AB nin Paketleme Direktifine uygunluğunun değerlendirilmesi, Belediyelerin farklı atık yönetimi yaklaşımlarını değerlendirerek, kendilerine uygun olanı seçmeleri, Farklı biyokütle çeşitlerinin belli bir kullanım için (örneğin elektrik eldesi) karşılaştırmalı olarak değerlendirilerek, çevresel avantaj ve dezavanlajlarının belirlenmesi, Yapılacak bir kamusal yatırımın yönlendirilmesine yönelik kararın verilebilmesi için alternatifler arasında stratejik karşılaştırma yapılması. Örneğin belli bölge, sektör, vd. de ürün sevkiyatı için çeşitli nakliye biçimlerinin (karayolu, demiryolu, denizyolu) değerlendirilmesi. İnşaat sektörünün çevre ile uyumlu hale getirilmesi. Örneğin Hollanda da yeni yapılacak binalarda kullanılacak malzemelerin sadece enerji verimliliği bazında değil, çevresel emisyonlar içinde belli standardlara uygun olduğunun YDA çalışmaları ile gösterilmesi bir zorunluluktur.

14 YDA Alanında Faaliyet Gösteren Uluslararası Aktörler SETAC SETAC (the Society of Environmental Toxicology and Chemistry) YDA nın geliştirilmesinde rol almış ilk uluslararası şemsiye kuruluştur. Akademi, endüstri ve hükümetlerden üyelere sahip bu kuruluş YDA nın geliştirilmesinde bilimsel bazlı bir platform olarak rol oynamıştır. SETAC ın hedefleri arasında YDA metodunun bilimsel olarak geliştirilmesine ek olarak, YDA ile ilgili araştırma sonuçlarının çevre yönetiminin çeşitli alanlarında uygulanmasına destek verilmesi de yer almaktadır. ISO ISO (the International Organization for Standardization) pekçok ürün ve etkinliğin standartlaştırmasına yönelik pekçok ülkenin ilgili ulusal kurumunun katılımı ile faaliyet gösteren bir kuruluştur. En önemli etkinlik alanlarından birisi iş dünyasındaki uygulamalara kalite boyutunun entegrasyonu için kullanılan 9000 serisi standardların geliştirilmesidir. ISO nun daha çok Çevre Yönetim Sistemleri ile tanınan serisi standardları arasında YDA ya ilişkin standardların yer aldığı serisi de vardır. ISO nun 1994 yılından bu yana geliştirmekte olduğu standard serisi YDA nın hem teknik hem de organizasyonel yapısı ile ilgilidir. YDA sonuçlarının kritik değerlendirilmesi, sonuçlarının kamuoyu ile paylaşılması ve paydaş katılımı süreçleri YDA nın organizasyonel boyutu kapsamında yapılan çalışmalarda yer almaktadır.

15 UNEP YDA konusunda faaliyet gösteren diğer bir uluslararası kuruluş ise UNEP (the United Nationas Environmental Programme) tir. UNEP in odaklandığı alan YDA nın özellikle gelişmekte olan ülkelerde uygulanmasına yöneliktir. UNEP in YDA çalışmalarına en önemli katkılarından birisi 1996 da yayınladığı YDA Kılavuzudur. UNEP in konu üzerinden bir diğer önemli yayını ise 1999 da çıkan YDA nın Küresel Kullanımı na Doğru başlıklı çalışmaladır. Ayrıca UNEP, ABD Çevre Koruma Ajansı (USEPA) ve Leiden Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü (Hollanda) ile birlikte YDA nın çeşitli boyutlarına ilişkin uluslararası çalıştaylar düzenlemektedir. AB Sürdürülebilir kalkınma AB nin (Avrupa Birliği) en temel amaçlarından birisi olarak AB çalışmalarında gittikçe önem kazanan bir konudur. AB Ortak Araştırma Merkezi (Joint Research Center) AB nin sürdürülebilir kalkınma hedefini özel ve kamu sektörlerinde yaşam döngüsü bazlı düşünme ve analizinin yaygınlaştırılması bazında desteklemektedir. JRC nin bu kapsamda yürüttüğü çalışmalar arasında: Avrupa YDA platformu Uluslararası YDA referans sistemi el kitabı YDA bazlı izleme indikatörleri Yaşam döngüsü bazlı atık politikaları kılavuzu YDA bazlı arazi kullanım analizi Karbon ayakizi gibi araçlar bulunmaktadır.

16 Avrupa YDA platformu bir dizi çevre politikası ve enstrumanını destekleyecek çalışmalar gerçekleştirmektedir. Bu platformun önerdiği sürdürülebilir tüketim ve üretimi destekleyen yaşam döngüsü bazlı yaklaşımın sistematiği aşağıdaki şekilde verilmektedir.

17 Yaşam döngüsü yaklaşımlarının bilimsel bazlı karar verme süreçlerindeki önemini kavrayan AB Komisyonu 2003 yılında Entegre Ürün Politikası (IPP) başlıklı tebliği yayınladı. Buna ek olarak AB üyesi ülkeler Avrupa YDA platformu aracılığı ve konu ile ilgili paydaşlarında katılımı ile çeşitli yayınlar yaparak ve pilot çalışmalar düzenleyerek yaşam döngüsü perspektifinin öncelikli sektörler başta olmak üzere iligili politik süreçlere entegre edilmesine yönelik çeşitli çalışmalarda bulundu. Ayrıca AB nin 2005 de yayınlanan Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımı ve Atıkların Önlenmesi ve Geri Kazanımı Stratejileri, Çerçeve Atık Direktifi ve Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası (SCP/SIP) Eylem Planı yaşam döngüsü yaklaşımı kullanılarak oluşturulan AB nin Sürdürülebilir Üretim ve Tüketim alanında en temel politikalarıdır.

18 ÖRNEKLER Örnek 1. Ariel actif a froid Çamaşır Deterjanı Tüketim alışkanlıkları ve müşteri tercihlerindeki değişim ile çevreye olan duyarlılıklardaki artışa paralel olarak Procter & Gamle 2005 yılında Ariel actif a froid isimli bir deterjan geliştirmiştir. Bu deterjan düşük ısılarda (normalden ~8,5 C daha düşük) çamaşır yıkamak için üretilmiştir. Bu yeni ürünün çevresel performansını belirlemeye yönelik olarak Procter & Gamle ın 1998 ve 2001 yıllarında Fransa da piyasaya sürdüğü iki farklı deterjan (Ariel 1998 ve Ariel 2001) ile karşılaştırıldığı bir YDA çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu YDA çalışması ile Ariel actif a froid kullanımının enerji tasarrufu ve çevresel etkiler bazında yol açacağı kazanımların belirlenmesi hedeflenmiştir. Yapılan YDA çalışmasında fonksiyonel birim olarak her bir yıkama için kullanılan deterjan miktarı seçilmiştir. Yapılan çalışmada karşılaştırılan deterjanların özellikleri aşağıda verilmektedir. Karşılaştırılan deterjanların özellikleri Toz Deterjan Seyreltik Sıvı Deterjan Ürün Actif a froid Actif a froid Bir yıkama için tavsiye edilen doz Ortalama yıkama sıcaklığı ( C) 150 g 122 g 95 g 150 ml 120 ml 120 ml 47,8 45,1 32,9 47,8 45,1 32,9

19 Gerçekleştirilen YDA çalışması sonuçlarına göre Ariel actif a froid Ariel 1998 ve 2001 e göre toplam birincil enerji kullanımında %27 lik bir azalmaya yol açmaktadır. Ayrıca enerji kullanımı bazlı çevresel indikatörlerde de önemli bir iyileşme söz konusudur. Örneğin Ariel actif a froid kullanımı ile iklim değişikliğine yol açan emisyonlardaki azalma Ariel 2001 e göre % 18 dir. Bunlara ek olarak Ariel actif a froid Ariel 1998 ve 2001 e göre değerlendirilen hiçbir çevresel indikatör için (sucul ekotoksisite, ötröfikasyon, asidifikasyon, fotokimyasal oksitleyici oluşumu, ozon tabakasının incelmesi, katı atık oluşumu, su kullanımı, vd.) negatif bir etkiye yol açmadığı bulunmuştur. Ariel actif a froid in Ariel 2001 e göre sağladığı çevresel etki azaltımları Tablo 4 de özetlenmiştir (Proctor&Gamle, 2006). Ariel actif a froid in Ariel 2001 e göre sağladığı çevresel etki azaltımları Normalize edilmiş Çevresel İndikatör Fransa da bir yıl boyunca Ariel 2001 yerine Ariel actif a froid kullanımının sağladığı çevresel etki azaltımı Toplam katı atık (ton) Toplam su kullanımı (ton) İklim değişikliği (kg CO2 eşdeğeri) Ötröfikasyon (kg PO4 eşdeğeri) Asidifikasyon (kg SO2 eşdeğeri) Toksisite (kg 1,4-diklorobenzen eşdeğeri)

20 Örnek 2. Etanol ve Petrol Bazlı Yakıtların Karşılaştırılması Mısır bazlı etanolün petrol bazlı yakıtlara göre çevreye daha az olumsuz etkisinin olduğu genel kabul gören bir önermedir. Ancak yapılan YDA çalışması sonuçlarına göre mısırın yetiştirilmesinde kullanılan pestisit ve gübrelerin çevresel etkileri bundan farklı bir resme işaret etmektedir. Pestisit ve gübre kulanmadan yetiştirilmiş organik mısırdan elde edilen etanol için yapılan YDA sonuçları gayet olumludur. Diğer bir deyile YDA kullanıldığında, mısırdan elde edilen etanolun petrol bazlı akaryakıttan daha çevresel olmadığı oysa organik olarak yetiştirilen mısırdan ele edilen etanolün petrol bazlı akaryakıta göre çok daha çevreye duyarlı olduğu bulunmuştur.

21 Örnek 3. Evsel Katı Atık Yönetimi Metotlarının Karşılaştırılması: Ankara Örnek Çalışması Bu çalışmada Ankara da evsel katı atık yönetimine ilişkin çeşitli metotlar YDA kullanılarak karşılaştırılmıştır. Çalışmanın amacı Ankara için çevresel etkileri en düşük ve en ekonomik evsel katı atık yönetim opsiyonun belirlenmesi olarak tanımlanmıştır. Çalışma kapsamında incelenen senaryolar evsel katı atıkların toplanması, taşınması, kaynakta ayrı toplanmasını, transfer istasyonlarında ayrıştırılması ile yakma, anaerobik bozundurma ve düzenli depolama süreçlerini içermiştir. YDA sonuçlarına göre, kaynakta ayrıştırmayı içeren senaryonun çevresel etkiler ve enerji kullanımı bazında en uygun yöntem olduğu, yakmayı içeren senaryonun en yüksek maliyet ve toksisiteye karşılık geldiği ve anaerobik bozundurmayı içeren senaryonun en düşük küresel ısınma potansiyeline yol açtığı bulunmuştur.

22 Örnek 4. Ketçap Üretimi Yiyecek üretimi için kullanılan mevcut sistemlerin çevreye çeşitli olumsuz etkileri bulunmaktadır. Hızla artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılamak bu sistemler çevresel boyutu da içerecek biçimde optimize edilmektedirler. Bu çalışmanın asıl amacı domates ketçabının yaşam döngüsündeki önemli çevresel girdi ve çıktıları ve çevresel etki bazında etkin noktaları belirlemektir. Çalışma tarımsal üretim, endüstriyel üretim, paketleme, taşıma, tüketim ve atık yönetimi süreçlerini kapsamaktadır. Bunun yanı sıra enerji tüketimi ve emisyonlar da değerlendirilmiş ve potansiyel çevresel etkileri incelenmiştir. İncelenen etki kategorilerinde paketleme ve yiyecek işlemenin önemli etkin nokta lar olduğu görülmüştür. YDA çalışmasının sonuçları aşağıda özetlenmiştir: Yiyecek işleme ve paketleme aşamalarında yakıt tüketimleri çok fazla olduğundan, küresel ısınmaya olan katkıları da yüksek olmaktadır. Yiyecek işleme aşaması asidifikasyona yol açmaktadır. Ötröfikasyona ve toksisiteye en büyük katkıyı yapan aşama domateslerin yetiştirilmesidir. Toplam çevresel emisyonlar en fazla üretim aşamasından daha sonra ise domateslerin yetiştirilmesi aşamasından kaynaklanmaktadır.

23 YDA NIN GELECEĞĠ 1960 lı yıllarda çeşitli ürünlerin karşılaştırılması ve çevreye olan etkilerinin tüm yaşam döngüleri bazında belirlenmesi amacıyla başlatılan çabaların bir sonucu olan YDA yaklaşımı günümüzde AB ülkeleri, ABD, Japonya, Kore, Kanada ve Avusturalya gibi pekçok ülkede çevre politikalarının ve gönüllü pekçok girişimin temel aracı haline gelmiştir. Bu yoğun kullanıma paralel olarak YDA ya farklı etki kategorileri (biyoçeşitlilik, gürültü, vd.) eklenmiş ve çeşitli projelerin toplumsal ve ekonomik boyutları da YDA ile değerlendirilmeye başlanmıştır. AB nin YDA nın geliştirilmesi ilişkin desteklediği CALCAS (Co-ordination Action for innovation in Life Cycle Analysis for Sustainability) projesinin en önemli çıktılarından birisi de Yaşam Döngüsü Sürdürülebilirlik Analizi (YDSA) yaklaşımıdır. Bu yaklaşım YDA nın sürdürülebilirlik çalışmaları özelinde gereksinim duyduğu bilgi, model, araştırma, vb.ye ilişkin gereksinimlerin saptanıp, tamamlanmasına yöneliktir. YDSA ağırlıklı olarak çevresel etkilere odaklanan mevcut YDA yaklaşımını sürdürülebilirliğin üç boyutunu (insan, gezegen, refah) da kapsayan bir biçimde genişletilmiş hali olarak düşünülebilir. YDSA ürün spesifik YDA yaklaşımını göre sektörel ya da ekonomik boyuta taşıyan daha geniş kapsamlı bir araç olarak kurgulanmıştır.

24 TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tel: , Faks: e.posta: