BEDR ŞÂKİR ES-SEYYÂB

Transkript

1 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI (ARAP DİLİ VE EDEBİYATI) ROMANTİZMDEN ÖZNELLİĞE BEDR ŞÂKİR ES-SEYYÂB Yüksek Lisans Tezi Zafer Ceylan Ankara-2011

2 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI (ARAP DİLİ VE EDEBİYATI) ROMANTİZMDEN ÖZNELLİĞE BEDR ŞÂKİR ES-SEYYÂB Yüksek Lisans Tezi Zafer Ceylan Tez Danışmanı Prof. Dr. Rahmi Er Ankara-2011

3 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI (ARAP DİLİ VE EDEBİYATI) ROMANTİZMDEN ÖZNELLİĞE BEDR ŞÂKİR ES-SEYYÂB Yüksek Lisans Tezi Tez Jürisi Üyeleri Tez Danışmanı: Prof. Dr. Rahmi Er Adı Soyadı İmzası.... Tez Sınav Tarihi:

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. ( / /20.) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı Soyadı İmzası.

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ....: I KISALTMALAR...: III TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ..: IV GİRİŞ...: 1-6 I. BÖLÜM BEDR ŞÂKİR ES-SEYYÂB......: Hayatı..: Eserleri.. : 28 II. BÖLÜM ŞİİRLERİ : Romantik Dönem...: Gerçekçi Dönem.: Komünist Gerçekçilik : Milliyetçi Gerçekçilik : Yeni Gerçekçi veya Temmûzî Dönem....: Öznel Dönem..: 98

6 SONUÇ...: 116 EKLER....: 119 Ek 1. Bedr Şâkir es-seyyâb ın Basra daki Heykeli. : 119 Ek 2. Şairin Kendi El Yazısından Mektup ve Şiir Örnekleri....: 120 ÖZET..: 123 BİBLİYOGRAFYA...: 124

7 I ÖNSÖZ Modern Arap edebiyatı son dönemlerde her ne kadar çeviri nesir örnekleriyle Türk okuyucusunun beğenisine daha fazla sunulsa da manzum eserleri için aynı şeyin söylenmesi pek mümkün değildir. Bu çalışmaların yetersizliğinden söz etmek şiir çevirisinin yapılıp yapılamayacağı tartışmalarını açabilecek olsa da hem kaynak dildeki hem de hedef dildeki çağın şiir dili göz önünde bulundurularak yapılacak çevirilerin bu alana büyük bir katkı sağlayacağı inkâr edilemeyecektir. Çağdaş Irak şiirinin öncü isimlerinden biri olan Bedr Şâkir es-seyyâb ve onun romantizmden öznelliğe kadar uzanan edebi yönelimleri, bu çalışmanın ana hatlarını teşkil etmektedir. Rahmi Er in hazırlamış olduğu Çağdaş Arap Edebiyatı Seçkisi kitabı ve yine Er in Bedr Şâkir es-seyyâb ve Yağmurun Türküsü adlı Littera Dergisinde yayınlanan makalesi ile Musa Yıldız ın Merdiven Aylık Sanat Dergisinde yayınlanan Nehir ve Ölüm şiir çevirisi bu çalışmanın Türkçedeki öncüleri konumundadır. Modern Arap manzumesinin yapı taşlarından biri olan es-seyyâb hakkında hazırlanan bu çalışmanın giriş bölümünde, on dokuzuncu yüzyılın sonları ile yirminci yüzyılın başlarında filizlenmeye başlayan modern Irak şiirinin bu alanda kaydettiği ilerleme ve bu süreçte oluşturulan zeminin yapı taşları olan isimler genel çizgileriyle ele alınmıştır. Böylece Bedr Şâkir es-seyyâb a kadarki dönemde edebi beğeni ve çalışmalara değinerek araştırma konusuna zemin oluşturulmuştur. Çalışma, iki bölüm halinde düzenlenmiştir. Birinci bölümde Bedr Şâkir es- Seyyâb ile ilgili biyografik bilgilere yer verilmiştir. Bu bilgiler verilirken, şairin hayatının belirli karelerinde şiirlerinden örneklemeler yapılarak yaşamı ile sanat çizgisi arasındaki paralelliğe dikkat çekilmiştir.

8 II İkinci bölümde ise es-seyyâb ın şiirleri, edebi eğilimleri ve bu eğilimler çerçevesinde içinde bulunduğu sosyal ve siyasi konum irdelenmiştir. Romantik, realist ve öznel duruşunun yanı sıra modern Arap edebiyatında önemli bir yer işgal eden Temmûzî Şiir Hareketindeki konumu ve bu konumu yansıtan şiirleri ele alınmıştır. Sonrasında yer verilen eklerdeki görsellerle de içerikte sunulan bilgiler biraz daha somutlaştırılmıştır. Bu bölümü ise çalışmadan elde edilen son değerlendirmeler takip etmektedir. Çalışmanın hem modern Arap şiirinin öncü bir ismi olarak Bedr Şâkir es- Seyyâb hakkında bilgi verici olmasını hem de onun genelinde Arap manzumesinin gelişimi konusunda bir boşluğu gidermesini ümit ediyor, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi dekanlığı gibi meşakkatli bir görevdeyken dahi değerli vaktini benden esirgemeyen ve üniversite hayatım boyunca entelektüel kişiliği ve duruşuyla benim için bir idol teşkil eden sayın hocam Prof. Dr. Rahmi Er e teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca kıymetli hocalarım Prof. Dr. Bedrettin Aytaç a, Doç. Dr. Mehmet Hakkı Suçin e, Yrd. Doç. Dr. Kemal Tuzcu ya, Dr. Derya Adalar Subaşı na, Dr. Osman Düzgün e ve değerli dostum Pınar Ali ye hoşgörü ve yardımları için teşekkür ederim. Çok kıymetli ailemi, nişanlım İman İsa yı ve saygıdeğer babası Dr. Memduh İsa yı burada anmadan geçmemeliyim. Onların manevi destekleri olmasaydı bu çalışma çok daha zor tamamlanırdı.

9 III KISALTMALAR A.Ü. : Ankara Üniversitesi a.g.e : Adı Geçen Eser a.g.m : Adı Geçen Makale bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren s. : Sayfa S. : Sayı vd. : Ve Diğerleri

10 IV TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ Bu çalışmamızda, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi nde uygulanan şu transkripsiyon alfabesi kullanılmıştır: Sesliler: Sessizler: : a : â ا ا ى : ı, i : î : u, o : û و ء : ض : ḍ ب : b ط : ṭ ت : t ظ : ẓ ث : s ع : ج : c غ : ġ ح : ḥ ف : f خ : h ق : ḳ د : d ك : k ذ : z ل : l ر : r م : m ز : z ن : n س : s ه : h ش : ş و : v ص : ṣ ي : y

11 V el-bârûdî gibi. Ayrıca, harf-i tarifler cümle başında küçük yazılmıştır. Örneğin: el-cevâhirî, Harf-i tarif ile gelen kelimelerin başındaki, şemsi harflerin okunuşu belirtilmiştir. Örneğin: es-seyyâb, ez-zehâvî gibi. Terkip halindeki ad ve lakaplar ayrı ayrı değil, bitişik yazılmış ve kaynaşan kelimelerden ilkinin bulunduğu yere göre irabında meydana gelen değişiklikler yazıda gösterilmiştir. Örneğin: Abdulkerîm, Abdulvehhâb gibi.

12 1 GİRİŞ Modern Irak edebiyatı, 1921 yılında Kral Faysal ın İngilizler tarafından Irak ın başına getirilmesi ve monarşinin kurulmasıyla başlatılır. Ancak bu çağdaş edebiyat, Bağdat ta değil İngilizlere karşı muhalefetin üssü olan Necef te filizlenmiştir yüzyıl Irak edebiyatı, bir taraftan Mısır daki modern edebiyat hamlesinin, diğer taraftan Osmanlı Devleti nin son dönemlerinde ortaya çıkan Edebiyât-ı Cedîde (Servet-i Fünûn) akımının etkisinde kalmıştır. Özellikle Mısır şiirinin etkisini taşıyan Aḥmed eṣ-ṣâfî en-necefî ( ), Muḥammed Rıḍâ eş-şebîbî ( ) ve Muḥammed Behcet el-eserî ( ) biçim ve içerik bakımından yeni şiirler yazsalar da 2 Irak şiiri, bu yüzyılın başında, Abbasi döneminin bir taklidi olarak, klasik formda kalmayı sürdürmüştür. Abdulmuḥsin Ḳâẓimî ( ) ise bu klasik formu İslamiyet öncesine kadar uzatarak, şiirlerinde ele aldığı çağdaş olayları dahi bu üslupta yazabilmiştir yılından itibaren İngiltere hegemonyası altında kalan Irak ın 1920 yılında İngiltere ye karşı geniş çaplı bir başkaldırıya girişmesi ve bu başkaldırıya modern Irak edebiyatının öncüleri de sayılan Muḥammed Mehdî el-basîr 4 ( ), Abdulḥuseyn el-ezrî 5 ( ) ve Ali 1 İbrahim Dakûkî, Kültür ve Medeniyet, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.19, İstanbul 1999, s.106; N. Marmara, Çağdaş Arap Edebiyatına Eleştirel Katkılar, /10/ada-arap-edebiyatna-eletir_ html, ( ) 2 Dakûkî, a.g.m, s Jacop M. Landau, Modern Arap Edebiyatı Tarihi (20. Yüzyıl), (Çev. Bedrettin Aytaç), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s.70 4 Muḥammed Mehdî el-basîr: İngiliz hegemonyasına karşı halkı devrime çağıran ilk Iraklı olarak bilinir. Fransız Devrimi nin önemli hatiplerinden Mirabeau Kontu Honoré Gabriel Riqueti ye atfen Devrimin Mirabeau su olarak lakaplandırılmıştır. 5 Abdulḥuseyn el-ezrî: Iraklı gazeteci şairdir yılında el-misbâh (Lamba) gazetesini çıkarmıştır. I. Dünya Savaşı esnasında Anadolu ya sürgün edilmiş, Irak Devrimi nin önemli isimlerinden biri olmuştur.

13 2 eş-şarḳî 6 ( ) gibi devrimci şairlerin de şiirleriyle destek vermesi, 20. yüzyılın başlarında Irak tarihine damgasını vurmuştur. 7 Hemen ardından, Kral Faysal ın 1921 de tahta oturmasını kutlayan ve İngilizlerin yandaşlığını yapan Cemîl Ṣıdḳî ez-zehâvî ( ), İngiliz manda politikasını eleştiren Ma rûf er-ruṣâfî ( ) ve Muḥammed Mehdî el-cevâhirî ( ) sahneye çıkan isimler olur. Bu dönemde, 1958 yılında krallığın ordu tarafından yıkılıp Irak ta cumhuriyetin kurulmasını sağlayan ihtilâlin fikir babalığını yaptığı iddia edilen el-cevâhirî den 8 daha çok ez-zehâvî ve er-ruṣâfî ön plana çıkan simalardır. Emîn er-reyḥânî ye göre bu iki isim, dönemin Irak ındaki en büyük şairlerdir: Bilgi ve hayal gücü bakımından Zehâvî; şiir sanatları ve şiire güzel bir başlangıç yapma bakımından Ruṣâfî daha üstündür. Zehâvî reformist ataklarında makineli bir tüfek; Ruṣâfî ise keskin bir kılıç gibidir. Zehâvî, şiir yazan ve okuyan bir filozof; Ruṣâfî ise felsefeye ilgi duyan bir şairdir. 9 Bu üç ismin, modern Arap şiirinde Maḥmûd Sâmî el-bârûdî nin ( ) öncülüğünde, klasik sonrası şiir geleneğini yapmacıklıktan ve modası geçmiş kullanımlardan kurtararak klasik Arap edebiyatını model almayı planlayan bir düşünceyle ortaya çıkmış neo-klasisizm (el-klâsîkiyyetu l-cedîde) olarak adlandırılan akımın Irak taki temsilcileri rolünü üstlendiklerini görürüz. 10 Bu öncülerden er-ruṣâfî 6 Ali eş-şarḳî: Iraklı şair ve siyaset adamı. Birçok resmi görevde bulunduktan sonra Irak parlamentosuna da seçilmiş ve bakan olmuştur. 7 William R. Polk, Irak ı Anlamak, NTV Yayınları, İstanbul 2007, s.85-86; Dakûkî, a.g.m, s Landau, a.g.e., s.75 9 Emîn er-reyhânî, Irak ın Kalbi, (Çev.: Muammer Sarıkaya), Anka Yayınları, İstanbul 2006, s Rahmi Er, Çağdaş Arap Edebiyatı Seçkisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2004, s.13-14; Mounah A. Khouri, Hamid Algar, An Anthology of Modern Arabic Poetry, University of California Press, London 1974, s.5-6

14 3 ile ez-zehâvî, sulṭânu ş-şu arâ (şairlerin sultanı) unvanını elde etmek için rekabete girmişler ve her fırsatta birbirleriyle mücadele etmişlerdir. Irak edebiyatının iki dünya savaşı arasındaki devrede klasisizmin biçim kurallarını kıran romantizmden, toplumun milli ve toplumsal konularını ele alan objektivizme yöneldiği sırada en popüler konu olan tesettür tartışmalarına bu iki ünlü şair de katılır ve aralarında şiddetli bir çatışma cereyan eder. Toplum hayatının güncel konularındaki tutumlarında Arap kadınının eşitlik hakları üzerinde tartışırlar. Tüm neo-klasik şairler gibi Irak taki bu neoklasikçiler de şiirde biçime verdikleri önem kadar şiirlerine kattıkları öğretici nitelikle de ön plana çıkarlar. Batının dinamizmi karşısında Arap dünyasının geri kalmışlığı, yoksulluk, cehalet ve fuhuş gibi toplumsal konular bu şairlerin şiirlerinde en çok işlenen temalar olmuş, özellikle er-ruṣâfî, sosyal konuları işleme eğilimiyle Irak şiir sanatına yeni ufuklar açmış ve Irak ın genç şairleri üzerinde derin bir etki bırakmıştır lara gelindiğinde ise romantizm, özellikle Mısır da etkili olan Divan Ekolü nde 12 ve Amerika dan tüm Arap ülkelerine seslenen Cubrân Halîl Cubrân ın önderliğindeki Mehcer Ekolü nde 13 zirveye ulaşır. Romantizm, Irak ta ise 1940 lı 11 Îsâ Bullâṭa, Bedr Şâkir es-seyyâb Ḥayâtuhû ve Şi ruhû, el-mü essesetu l- Arabiyye li d-dirâsât ve n- Neşr, Beyrut 2007, s ; Paul Starkey, Modern Arabic Literature, Edinburgh University Press, Edinburgh 2006, s.50-53; Maḥmûd el- Abaṭa, Bedr Şâkir es-seyyâb ve l-ḥareketu ş-şi riyye el-cedîde fî l- Irâḳ, Matba atu l-me ârif, Bağdat 1965, s Divan Ekolü: İngiliz romantik şair ve eleştirmenlerin etkisiyle Mısırlı yenilikçi şairler Abbâs Maḥmûd el- Aḳḳâd, İbrâhîm Abdulḳadîr el-mâzinî ve Abdurraḥman Şukrî tarafından oluşturulmuş bir ekoldü. Şiire çok önemli anlamlar yüklüyor; şiirin, varlığın önemli bir konumunun veya yaşamdaki bireysel bir felsefenin ifadesi olması gerektiğine inanıyorlardı. Yine de şiirlerinde işledikleri konulardan daha çok neo-klasik şairlere yönelttikleri eleştirilerle ön plana çıktılar. Yaptıkları, neo-klasik ekolün, yerine sağlam oturmuş normlarını yerlerinden oynatabilmenin ilk ciddi girişimleri olarak değerlendirilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Rahmi Er, Çağdaş Arap Edebiyatı Seçkisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2004, s.15-16; Salma Khadra Jayyusi, Modern Arabic Poetry, Columbia University Press, New York 1987, s.3-4; Paul Starkey, Modern Arabic Literature, Edinburgh University Press, Edinburgh 2006, s.44-58; S. Moreh, Modern Arabic Poetry , E.J.Brill, Leiden 1976, s Mehcer Ekolü: Kuzey ve Güney Amerika ya göç etmiş Suriyeli-Lübnanlı şairler grubunun oluşturmuş oldukları akımdır. Kuzey Amerika ya gidenler 1920 yılında Cubrân Halîl Cubrân, Mîhâ îl Nu ayme ve Emîn

15 4 yıllara doğru Nâzik el-melâ ike ( ) ve Bedr Şâkir es-seyyâb ( ) gibi genç şairlerin ilk çalışmalarında görülür. Yaşadığı işgal ve iç karışıklıklar nedeniyle edebiyatında romantizmi tam anlamıyla yaşayamayan Irak, ancak II. Dünya Savaşından sonra esen hürriyet ve demokrasi rüzgârlarıyla edebiyatını da yeni ufuklara taşımıştır. Başta ez-zevrâ olmak üzere bazı günlük ve haftalık gazeteler ile mizah dergileri edebiyata geniş sayfalar ayırmıştır. Şiirin fonksiyonunda görülen değişikliklere koşut olarak, şiirin yapısında da yeni bir anlayış, bir başka ifadeyle serbest şiir kavramı, geri dönülmez bir biçimde dillendirilmeye ve uygulamaya dökülmeye başlamıştır. Bu kırılmanın başka bir Arap ülkesinde değil de Irak ta yaşanmış olması, Irak ın o dönemde içinde bulunduğu siyasi koşullar ve bu siyasi koşullar altında yaşamaya çalışan entelektüel çevrenin başkaldırı hissiyatıyla açıklanabilir. O dönemde bölgenin Marksist düşünceyle tanışmaya başlaması da bu başkaldırıyı alevlendiren etmenlerdendir. Ancak bu başkaldırı, sadece siyasi bir baskı rejimine karşı değil aynı zamanda şiire de bazı sınırlandırmalar koyan aruz sistemine karşı girişilen edebi bir başkaldırı olur. Serbest şiirin bazı biçimlerine Cubrân Halîl Cubrân ın ve Emîn er- Reyḥânî nin mensur şiirleri ile ez-zehâvî ve Abdurraḥman Şukrî nin bazı ürünlerinde rastlansa, Alî Aḥmed Bâkesîr in Romeo ve Juliet çevirisinde görülse ve Luvîs Avvaḍ er-reyḥânî nin öncülüğünde er-râbiṭatu l-ḳalemiyye (Kalem Birliği); Güney Amerika ya gidenler de 1932 de el- Uṣbetu l-endelûsiyye (Endülüs Birliği) edebi derneklerini kurmuşlardır. Kafa yapılarını ve davranış biçimlerini doğrudan etkileyen Batı geleneği ile korumaya ve iyileştirmeye çalıştıkları Arap geleneği arasında kalmışlardır. Genel olarak romantik, hümanist ve daha çok da mistik olarak nitelendirilebilecek bu şairler, şiirlerinde insanın kişisel deneyimleri; doğa karşısındaki, temel insani meseleler karşısındaki tutumu ve varoluş problemleri üzerinde yoğunlaşıyorlardı. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Rahmi Er, Çağdaş Arap Edebiyatı Seçkisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2004, s.16-19; Hüseyin Yazıcı, Göç Edebiyatı, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2002; Salma Khadra Jayyusi, Modern Arabic Poetry, Columbia University Press, New York 1987, s.4-5; Paul Starkey, Modern Arabic Literature, Edinburgh University Press, Edinburgh 2006, s.60-73; S. Moreh, Modern Arabic Poetry , E.J.Brill, Leiden 1976, s

16 5 Bulûtulând ve Ḳaṣâ id Uhrâ divanında ilk ciddi çalışmalarını ortaya koymuş olsa da 14 önderliğini genç Iraklı şairlerden Bedr Şâkir es-seyyâb ve Nâzik el-melâ ike nin üstlendiği serbest şiir ekolü, vezin ve kafiyeye sadık kalma noktasından hareket ederek klasik şiir çerçevesini kırıp kendine özgü bir dil ve yeni bir biçimle ortaya çıkmış; kısa sürede de yeni bir çığır açarak Irak tan bütün Arap dünyasına yayılmıştır. 15 Bedr Şâkir es-seyyâb ve Nâzik el-melâ ike ile birlikte Abdulvehhâb el-beyâtî de Irak taki bu çerçevenin kırılmasını ve toplumsal yaşamdaki şiirin belirleyici, etkileyici ve yönlendirici işlevinin artmasını sağlayan kişilerden biri olmuştur. Abdulkerîm Ḳâsım ın öncülüğünde gerçekleştirilen 1958 devriminden sonra başlayan cumhuriyet döneminde ilerici-devrimci şiir hareketinin ilk sıralarında el- Beyâtî, Kâẓım Cevâd, Kâẓım es-semâvî ve Goran yer alır; komünistlerden ayrıldıktan sonra Bedr Şâkir es-seyyâb, Nâzik el-melâ ike, Ḥâfıẓ Cemîl, Hâlid eş-şevvâf ve Şefîḳ el-kemâlî ise bu dönemdeki milliyetçi edebiyat akımının önde gelen simalarını oluştururlar. 16 Özellikle doğumlu şairler, Batı şiirini; başta Azra Pound, Thomas Stearns Eliot, Edith Sitwell, Rainer Maria Rilke, Federico Garcia Lorca, Arthur Rimbaud, Saint-John Perse, Paul Eluard, Louis Aragon, William Butler Yeats, Wystan Hugh Auden, Pablo Neruda ve Nazım Hikmet gibi şairlerden takip etmiş, Batı şiir eleştirilerini de yakından izlemişlerdir. Bedr Şâkir es-seyyâb, Yûsuf el-hâl, Halîl Ḥâvî, Adonis (Ali Aḥmed Sa îd Eşber) ve Cebrâ İbrâhîm Cebrâ nın önemli temsilcileri arasında olduğu Temmûzî Şairler grubunun veya Temmûzî Şiir in ortaya çıkışı, Batılı modernistlerin, özellikle de T. S. Eliot ın bu şairler üzerindeki etkisinin bir sonucudur. Arap şiirinin bu öncüleri, özellikle İngiliz şiiri, İngiliz şiirinin Arap şiirine etkisi ve 14 Er, a.g.e, s Dakûkî, a.g.m, s Aynı Eser, s

17 6 Eliot ın teorileri üzerinde yoğunlaşmışlardır. Ayrıca bu şairler herhangi bir siyasi partinin boyunduruğu altına girmeme ve her türlü toplumsal baskıya karşı çıkma hususunda ağız birliği etmiş gibidirler. 17 Batı şiirinin üç yüzyılda (17. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın sonları) geçirmiş olduğu hemen hemen bütün edebi evreleri yirminci yüzyıl içinde elli yıla sığdırmış olan Arap şiirinin 18 bu kısa tarihini, temsilcisi olduğu veya öncülüğünü yaptığı tüm bu edebi akımlar kapsamında, Bedr Şâkir es-seyyâb ın hayatı ve poetikasıyla özetlemek, her ne kadar iddialı bir uğraş da olsa, mümkündür. 17 Er, a.g.e, s.24-25; Salma Khadra Jayyusi, Modern Arabic Poetry, Columbia University Press, New York 1987, s.15; Fâtiḥ Allâḳ, Mefḥûmu ş-şi r ınde Ruvvâdi ş-şi ri l- Arabî el-ḥurr, Menşûrât İttiḥâdi l-kuttâb el- Arab, Şam 2005, s.48-67; Khouri, Algar, a.g.e., s Er, a.g.e, s.20

18 7 1. BÖLÜM BEDR ŞÂKİR ES-SEYYÂB

19 HAYATI Modern Arap edebiyatının öncü isimlerinden biri olan Bedr Şâkir es-seyyâb, 1926 yılında Irak ta küçük bir köy olan Ceykûr da fakir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. 19 Babası Şâkir es-seyyâb, amcasının kızı Kerîme ile evlendiğinde Kerîme henüz 17 yaşında, okuması yazması olmayan bir kızdı. Gelenekler üzerine kayınpederi Abdulcebbâr Merzûk es-seyyâb ın Ceykûr daki evine taşınıp eşiyle beraber burada yaşamaya başladı. Bu geniş es-seyyâb ailesi, Ramazan akşamlarını, Ömer ez-zamân, Sindibâd, Ebû Zeyd el-hilâlî, Huzzâm, Afrâ ve Antara nın hayatı, Şam ın fetihleri, III. Napolyon, İran daki Araplar ya da köylülerin coşkularını besleyen halk destanları hakkında onlara hikâyeler anlatan birinin etrafında geçirirdi. Bu kişi çoğu zaman, ailenin en büyüğü Abdulcebbâr Merzûk es-seyyâb (es-seyyâb ın dedesi) olurdu. Bu evin Abdulḳâdir es-seyyâb a (es-seyyâb ın amcası) ait olan odasının duvarında ise üç kişinin portresi vardı: Ca fer Ebû t-temmen, 20 Sa d Zaġlûl 21 ve Mustafa Kemal Atatürk. Kendilerini Dinsizler Partisi olarak adlandıran gizli bir örgütün üyesi olan Abdulḳâdir, arkadaşlarıyla beraber toplantılarını bu odada düzenlerler ve Lübnan gazetesi eş-şems (Güneş) te yayınlanacak olan makalelerini de burada yazarlardı da Bedr i dünyaya getiren Kerîme, 1928 yılında ikinci oğlu Abdullah ı, 1930 yılında da üçüncü oğlu Mustafa yı dünyaya getirdi. Ancak Kerîme, 1932 yılında 19 Muḥammed et-tûncî, Bedr Şâkir es-seyyâb ve l-mezâhibu ş-şi riyye el-mu âṣıra, Dâru l-envâr, Beyrut 1968, s Ca fer Ebû t-temmen: Modern Irak Ulusal Hareketi nin öncü ismi. 21 Sa d Zaġlûl: İngilizlere karşı Mısır da gerçekleştirilen 1919 Devrimi nin lideri. 22 İḥsân Abbâs, Bedr Şâkir es-seyyâb Dirâse fî Ḥayâtihî ve Şi rihî, el-mü essesetu l- Arabiyye li d-dirâsât ve n-neşr, Beyrut 1992, s.11

20 9 kızının doğumundan kısa bir süre sonra, Bedr henüz 6 yaşındayken, vefat etti. 23 Bu durum onu öylesine etkiledi ki, bu acısını ve anne özlemini, yıllar sonra yazdığı Unşûdetu l-maṭar (Yağmurun Türküsü) adlı şiirine şu dizelerle yansıttı: 24 Akşam esniyorken, bulutlar hâlâ Döküyor, dökebileceği ağır gözyaşlarını, Tıpkı bir çocuk gibi, uyumazdan önce söylenip duran Bir yıldır uyanıp da bulamadığı; İstemeye başladığında, Yarından sonra dönecek dedikleri Annesinin mutlaka geri geleceğini. تثاءب المساء و الغيوم ما ت ازل تسح ما تسح من دموعيا الثقال. كأن طفال بات ييذي قبل أن ينام: بأن أمو التي أفاق منذ عام فمم يجدىا ثم حين لج في السؤال قالوا لو: "بعد غد تعود..." ال بد أن تعود. 23 Abbâs, a.g.e, s Rahmi Er, Bedr Şâkir es-seyyâb ve Yağmurun Türküsü, Littera Dergisi, Ankara 2006, C.: 18, s.96; Çeviri Rahmi Er e aittir. Şiirin özgün metni için bkz. Bedr Şâkir es-seyyâb, el-a mâlu ş-şi riyye el-kâmile, Dâru l-ḥurriyye, Bağdat 2000, s.253

21 10 Bedr in, annesinin gölgesinde geçirdiği ve ona aşırı derecede bağlı olduğu altı yılın dışında rahat bir hayatı hiçbir zaman olmamıştır. Annesinin hatırası yanında köyü Ceykûr un da Bedr için çok özel bir anlamı vardır. Bu köy, Güney Irak ta Basra eyaletine bağlı Ebu l-ḥasîb bölgesindeki üç köyden (Baḳî, Kût Bâzel ve Ceykûr) biridir. Farsçadan gelen bir sözcük olan Ceykûr, Körler Evi (Beytu l- Umyân) anlamındadır. Bazı kaynaklara göre 25 ise bu isim, köyün içinden geçen Buveyb Nehri nin bir kolu olan Ebû Fulûs deresine verilen Farsça Çû-i Kûr (Körler Deresi) ibaresinden gelmektedir. Burada yaşayan insanların tamamı olmasa da büyük bir bölümü es-seyyâb sülalesine mensuptur. Baḳî köyüyle iyi ilişkiler içinde olan es-seyyâb ailesi, Kût Bâzel köyüne ise eskiden kalma kin ve öfkenin yol açtığı bir çeşit nefretle bakar. Bu yüzdendir ki Ceykûr ile Kût Bâzel köyleri arasındaki ilişkiler iyi değildir. Bedr in şiirinde bu üç köyün konumunu incelediğimizde, Kût Bâzel i silik ve bulanık özellikleriyle görürüz. Baḳî ise annesinin köyü olması sebebiyle sıcak ifadelerle anılır. Ancak Ceykûr, Bedr in annesiyle buluştuğu yerdir. Ceykûr un insanlarıyla Buveyb in uzanıp gittiği otlakların arasında bulunan oyun alanlarını çok iyi bilir. Arkadaşlarıyla buralarda oyunlar oynamakta, birbirlerine hayalet öyküleri anlatmaktadırlar. Bedr, daha sonra bunları, köy çocukları tarafından hazırlanan ve bir süre Ceykûr ismiyle basılan gazetedeki kendi yazılarında da kullanmıştır. 26 Bedr in hayatında yaşadığı en büyük hayal kırıklıklarından biri, annesinin ölümünden üç yıl sonra babasının, başka bir kadınla evlenmesi olur. Kardeşleriyle beraber üvey annelerinin şiddetine maruz kalmış ve sonunda babası, onları babaanneleri 25 ( ) 26 Abbâs, a.g.e, s.14

22 11 Emine nin evine yollamıştır. Babaannesi Bedr in yeni sığınağıdır artık. Kendisini kötü hissettiği zamanlar babaannesine, anlattığı nüktelere, yanağına kondurduğu öpücüklere ve gülümsemelere koşmaktadır. Babaannesinin şefkati, içindeki anne özlemini bir nebze hafifletmiştir. Anlattığı hikâyeler, düş dünyasının gelişmesinde büyük pay sahibidir. Bunlar arasında en sevdiği, Abdulmâ nın (Suyun Oğlu) öyküsüdür. Abdulmâ, güzel köylü kızı Zeynep i, nehirden su testisini doldururken kaçırır, onu alıp denizin derinliklerine götürür ve onunla evlenir, çocukları olur. Sonra bir gün, Zeynep, ailesini ziyaret etmek için Abdulmâ dan izin ister. Abdulmâ, ona izin verir ancak tekrar dönmesi için de çocuklarının onunla gitmesine müsaade etmez. Ama Zeynep yine de dönmez. Abdulmâ, sudan çıkıp ona seslenip durur; çocuklarına olan şefkatini uyandırmak ister ama Zeynep dönmemekte ısrarlıdır. Ve sonunda kızın ailesi, bu canavarı ateşe vererek öldürür. Geride kalan çocuklarının akıbeti ise yaşlıların öykülerinde farklı farklı anlatılır. 27 İlköğrenimine Ebû Ḥasîb teki Bâb-ı Süleymân İlköğretim Okulunda başlayan Bedr, beşinci sınıfa geldiğinde Osmanlı Dönemi nde, Maḥmud Paşa el-abdulvâḥid in 1910 yılında kurduğu, günümüzde de aynı adla anılan Maḥmûdiye İlköğretim Okuluna kayıt yaptırır ve buradan 1938 Ekim inde mezun olur. Son sınıftaki en düşük notu (51) matematik, en yüksek notu (88) ise İngilizce derslerinden alır yılında Basra Lisesi ne kayıt olan Bedr, burada okul arkadaşı tarafından çıkarılan bir edebiyat dergisinin yöneticiliğini yapmaya başlar Abbâs, a.g.e, s ( ) 29 Hânî el-hayyer, Bedr Şâkir es-seyyâb Sevratu ş-şi r ve Murûratu l-mevt, Dâr Reslân, Şam 2009, s.8

23 Eylül ünde anne şefkatini kendisinde bulduğu, en kötü zamanlarında kendisi için bir sığınak olan babaannesini kaybeder yılında Basra Lisesinden mezun olan Bedr, Bağdat a giderek Erkek Yüksek Öğretmen Okulunun Arap Dili Bölümüne kaydolur. 31 Fellah çocuğu bir şair için Bağdat, bir dünya şehridir ve burada eğitimi burslu olarak karşılanmaktadır. Artık edebi konferanslara katılmakta; edebiyat ve siyasetin tartışıldığı kahvehanelere gitmektedir. Nâcî el- Ubeydî nin, sahibi olduğu el-ittiḥâd gazetesinde Bedr in yazdığı şiirleri yayımlamasının ardından şiirleri edebi çevrede yayılmaya ve kendisi de çok geçmeden tanınmaya başlar. Erkek Yüksek Öğretmen Okulunda bir yılın ardından Arap Dili Bölümünden İngiliz Dili Bölümüne geçmesi, ona, aruzun kalıplaşmış kurallarından serbest vezne geçen ilk Arap şairi Nâzik el-melâike ile tanışma fırsatı verir yılında bu buluşma gerçekleştiğinde Bedr, bir yıldır komünist parti üyesidir; okulun Öğrenci Birliği ne başkan olarak seçilmiş, isyankâr siyasi nutuklarına bu dönemde başlamış ve ilk gözaltı deneyimi de bu yıl gerçekleşmiştir yılında mevcut eğitime bir öğretim yılının daha ekleneceğine dair alınan bir kararı protesto etmek için düzenlenen boykotun öncülüğünü yapmasının ardından Yüksek Öğretmen Okulundan atılır. Ceykûr a geri dönen Bedr, Siyonizm e ve İngiliz siyasetine karşı düzenlenen gösterilere katılmak için ara sıra Bağdat a gitmektedir. Bu süreçte bir dönem Ba ḳûba Hapishanesinde yatarak ilk hapishane deneyimini yaşar yılının sonbaharında alınan af kararıyla Yüksek Öğretmen Okuluna geri döner Youssef Rakha, Badr Shakir al-sayyab, weekly.ahram.org.eg/2004/682/bo6.htm ( ) 31 Er, a.g.m, s. 97; Abbâs, a.g.e., s Rakha, a.g.m. 33 el-hayyer, a.g.e., s.9

24 yılında Filistin trajedisi patlak verdiğinde Bedr, Filistinlileri desteklemek için yapılan gösterilere katılır. Bu gösteriler esnasında Lemî a adında genç bir kızla tanışır. Bu kıza olan hayranlığı ve tutkusu tüm varlığını sarsa da aşkı hayal kırıklığıyla sonuçlanır. 34 Aynı yıl Erkek Yüksek Öğretmen Okulundan mezun olan Bedr, er-rimâdî deki bir okula İngilizce hocası olarak atansa da 25 Ocak 1949 da, siyasi görüşleri ve görevli olduğu okul içindeki ideolojik tutumu yüzünden öğretmenlikten el çektirilir daki bir hükümet değişikliğinde Bedr, kısa süreli bir hapishane macerası daha yaşar. Nûrî es-sa îd rejimi, özellikle komünistleri hedef almış, Bedr in gelecek on yıl boyunca öğretmenlik yapması da yasaklanmıştır. Ceykûr da sakin geçen birkaç ayın ardından bir süre Bağdat-Basra arasındaki taşımacılık sektöründe çalışan Bedr, daha sonra Basra da çeşnicibaşılık ve bir petrol şirketinde işçilik yapar. Ayrıca Iraklı şair Muḥammed Mehdî el-cevâhirî nin gazetesinde ve diğer Bağdat gazetelerinde editörlük, muhabirlik ve tercümanlık görevlerinde bulunur; kıt kanaat geçinecek kadar da olsa başka işlere tutunur. 36 Irak petrollerinin millileştirilmesi konusunda ısrarlarını ve es-sa îd in istifası için eleştirilerini sürdüren Bedr, 1952 de Bağdat ta yapılan geniş çaplı protesto gösterisinde okuduğu şiirinde hükümeti sert bir dille eleştirir. Bunun üzerine 25 Kasım da görevinden kovulur de ordunun iktidar iplerini tekrar eline alması ve Komünist Parti ye yönelik tutuklamaları ve idamları başlatmasıyla 1952 sonlarında önce İran a kaçan Bedr, orada İran Komünist Partisi TUDEH ile temas kurar. Bu parti 34 el-hayyer, a.g.e., s Er, a.g.m., s.98; el-hayyer, a.g.e., s Samîr Muḥyiddin Emîn, Revâ id min Ḳaṣâ idi ş-şâ ir Bedr Şâkir es-seyyâb, Dâru l-kunûz, Amman 2010, s.18; el-hayyer, a.g.e., s.10

25 14 mensuplarının kendisine sağladıkları sahte bir pasaportla 70 gün sonra, 1953 te Kuveyt e kaçar. 37 Daha sonra Basra da kaleme alıp bu kaçışı anlatacağı Firâr Ȃm 1953 (1953 Firarı) şiirinde şunları söyler: 38 في ليمة كانت ش اريينيا فحما و كانت أرض يا من لحود يأكل من أقدامنا طين يا تسعى إلى الماء إلى ش ارع مزق تو الرعود فوق سفين دون أضواء في الضفة األخرى.. يكاد الع ارق يومئ : يا أىال بأبنائي لكنا واحسرتا لن نعود. Atardamarlarının kömürleşip yeryüzünün mezarlığa döndüğü bir gecede, ayaklarımızı yiyor gecenin çamuru. İlerliyor suya doğru, gök gürültüsünün parçaladığı bir yelkenliye, ışıksız bir geminin üzerinde başka bir sahilde Neredeyse Irak 37 Bedr Şâkir es-seyyâb, Kuntu Şuyû ıyyen, Dâr Menşûrâti l-cemel, Bağdat 2007, s.33-39; Er, a.g.m., s.98; Rakha, a.g.m. 38 et-tûncî, a.g.e., s.9-10; Firâr Ȃm 1953, el-a mâlu ş-şi riyye el-kâmile, s.128

26 15 göz kırpıyordu, hoş geldiniz çocuklarım, diye Ancak biz, ne yazık ki, dönemeyeceğiz. Kuveyt te Kuveyt Elektrik Şirketinde bir büro memurluğu işi bulan Bedr, burada altı ay çalıştıktan sonra 1954 te tekrar Irak a döner. Ancak Irak a döndükten sonra Bedr in Irak Komünist Partisi ve komünist arkadaşlarıyla arası açılır ve Partiden ihraç edilir. Bunun başlıca nedeni, kendisinin sık sık Irak dışına kaçmak zorunda olduğu zamanlarda veya doğum yeri olan Ceykûr a gittiği sıralarda Parti nin başka bir şair olan Abdulvehhâb el-beyâtî yi yanına alması ve Bedr in gözden düşmesidir. Bunun yanında parti içi liderlik çekişmelerinde de adının geçmesi, diğer liderler tarafından hoş karşılanmamış, partililerce kendisine gösterilen eski ilgi artık önemli ölçüde azalmıştır. Aynı yıl Suheyl İdrîs in Beyrut ta 1953 te yayımlamaya başladığı el-âdâb dergisinde kendisine yer bulan Bedr, şiirlerini burada yayımlamaya başlar ve bu dergi aracılığıyla rakipleri Abdulvehhâb el-beyâtî yi ve Ṣalâḥ Abduṣṣabûr u hedef alan sert tonlu tartışmalara girişir. 39 Bu süreçte ed-difâ gazetesinde kendisine bir köşe yazarlığı da bulan Bedr, kısa bir süre sonra bakanlık emriyle İthalat ve İhracat Genel Müdürlüğüne memur olarak atanır ve Bağdat ta ilk kez bir ev tutar. Şimdiye kadar yaşadığı bütün aşkları tek taraflı olan ve sevdiği kızlardan herhangi bir karşılık bulamayan Bedr, 1 Haziran 1955 de amcası Abdulḳâdir in eşinin kız kardeşi İḳbâl ile evlenir. Temel öğretmenlik sertifikası bulunan İḳbâl Hanım, Ceykûr da öğretmenlik yapmaktadır. 40 İlk çocukları ise 24 Aralık 1956 da dünyaya gelen Ġaydâ ismindeki kızlarıdır. 39 Er, a.g.m, s el-hayyer, a.g.e., s.11 ; et-tûncî, a.g.e., s.15-16