Su Mitolojisi: Bafllang çta her fley fl ks z bir deniz gibiydi MAV /TAR H

Transkript

1 MAV /TAR H Su Mitolojisi: Bafllang çta her fley fl ks z bir deniz gibiydi HER fiey N BAfiLANGICINDA SU VARDIR D YEN THALES, AYNI NEH RDE K KERE YIKANILMAZ D YEN HERAKLE TOS, ÜÇ D fil YABASIYLA ÖFKES DEVASA DALGALAR OLUfiTURAN POSE DON, KOCA KOCA GEM LER SESLER N N BÜYÜSÜYLE KIYILARA ÇEK P KAYALIKLARDA YOK EDEN DEN Z KUfiLARI S RENLER LE DEN ZKIZLARI, NARK SSOS U KEND NE ÂfiIK EDEN NEH R, ORTAK DÜNYAMIZIN DÖRTTE ÜÇÜNÜ, BEDEN DÜNYAMIZIN % 99 UNU KAPLAYAN, BAS T B R K MYASAL B LEfi KTEN BARET OLMAYAN, GÖKTEN YA MUR OLUP TOPRA A, TOPRAKTAN BES N OLUP NSANA CAN KATAN, B R YUDUMUYLA HAYATIN KURTARICISI, TAfiKINLI IYLA ÖLÜMÜN SEVG L S OLAN SU

2

3 MAV /TAR H Eski Yunancada hikâye-masal anlam na gelen mithos ile söz anlam na gelen logos sözcüklerinin birlefliminden do ar mitoloji. nsanlar, Tanr lar, inan fllar, do ay ve do aüstü varl klar konu edinir. Öyle güçlü bir anonim etkiye sahiptir ki kal c l n ve önemini yitirmez. Mitolojiyle kültür iç içe geçmifl gibidir. Dolay s yla tek bir kültürden söz edemeyece imiz gibi, tek bir mitolojiden de söz edemeyiz. Ama kültürler ne kadar farkl olursa olsun, mitolojiler gösteriyor ki hayat benzer eksenler üzerinde sürüp gider. Yaflant lar de iflse de aflklar, ac lar, k skançl klar, h rslar, öfkeler; hayat n do as, insan n do as de iflmez Dünya mitolojilerinde motifler farkl laflsa da kökenlerin benzer oluflu bundan kaynaklan r biraz da. HAYATI arad m z her yerde önce suyu buluruz Tüm mitolojilerde önem tafl yan temel unsurlar n bafl nda gelir su. Neredeyse tüm yarad l fl efsanelerinde, tüm kutsal kitaplarda sudan bafllar, sudan ç kar, ço u kez suda kaybolur ya da yitip gideriz. Su ar nd ran, temizleyen, di er yandan bo an, al p götürendir. Nuh Tufan nda oldu u gibi y karak yeniden kurmaya da kaynakl k etmifltir; ab hayat gibi ölümsüzlü ün kap lar n da açm flt r. Bugün karfl karfl ya oldu umuz suya karfl ac mas z l na ra men, kesin olan; insan n tarihin her döneminde suyun izini sürdü ü, evini obas n su boylar na kurdu u; yani hayat suyun oldu u yerde arad. Bu anlamda suyla ilgili neredeyse bir su mitolojisi oluflturacak kadar çok ö enin varl flafl rt c de il. Hatta bir o kadar da ilgi çekici. Mitolojinin ola anüstü olana gösterdi i ilgi, zekân n yarat c l kla harmanlad kurguyla birleflince, dilden dile, nesilden nesile ak p gidiyor efsaneler Gerçeklik sorgulamas ndan öte yaflant lar, inan fllar, iliflkileri çözümlemede mitolojinin bilimsel anlamdaki de- eri de flüphe götürmez. Deniz Tanr lar, Tanr çalar, deniz canavarlar, rmaklar, göller, denizler, okyanuslar, deniz efsaneleri, deniz flark lar... Yunan mitolojisi: denizlerin hâkimi Poseidon Tüm mitolojiler aras nda Yunan mitolojisinin hem yeri farkl d r, hem de üzerinde yaflad m z topraklar, tarihsel olarak bu mitolojiye ev sahipli i yapm flt r. Üç diflli yabas, etraf n her zaman saran bal klar, denizlerin dibinde oldu u söylenen sualt saray, bitip tükenmez aflklar n n getirdi i yat flmaz öfkesiyle dalgalar kudurtan Poseidon, Yunan mitolojisinde su deyince akla gelen ilk Tanr lardan biridir. Kardefllerinden Zeus gökyüzü nü, Hades yeralt n al rken ona da denizler düflmüfltür. Athena yla girifltikleri bir flehir kurma yar fl nda, üç diflli yabas n yere vurmas yla Akropolis in ortas nda içi deniz suyuyla dolu koca bir çukur açar. Bu görkemli gösteriye karfl l k Athena, sadece görünüflte mütevaz denilecek bir zeytin a ac dikmifltir orac a. Çukur görkemli olsa da jüri, zeytin a ac n daha çok be enir. Hiddetiyle sular ikiye yarmaya muktedir Poseidon, o bölgeyi sular alt nda b rak r. Tanr ça Athena n n kendi ad n verece i Atina n n oluflumu bir baflka zamana kal r böylece. Kendine ait bir ada: Atlantis Söylencelere göre, Poseidon un kendine ait bir adas vard r. Türlü efsanelere konu olmufl Atlantis ten ilkça da Platon da söz eder. Platon a göre, büyük bir deniz k yameti sonucunda yok olmuflsa da tarih boyunca de iflik araflt rmalara konu olur Atlantis. Grekçede f flk ran su, kaynak anlam na gelen pegasus, yani yayg n bilinifliyle kanatl at da Poseidon la birlikte an l r. Çok güzel bir kad nken Poseidon la seviflti i için Athena n n gazab ndan kurtulamayarak hem saçlar y lana dönüflen hem de bir ölümlü haline gelen Medusa y da unutmayal m. Okeanus tan okyanuslara Yer (gaia) ile Gök ün (uranos) birleflmesinden do an ve en güçlü Tanr lardan biri olan Okeanus un ad okyanus olarak dilimizde yaflamaya devam ediyor. Tüm dünyay saran sular temsil eden Okeanus la denizlerin do urgan özelli ini kendinde toplayan Tethys in evlili inden üç bini aflk n çocuklar olur. Okeanidler, Nereidler, 98

4 Naisalar (su perileri) bu ailenin genifl parçalar d r. Yunan mitolojisinde denizden ço alan bunca Tanr ve Tanr ça varken, hemen hemen tüm nehirlerin, akarsular n ve derelerin bir Tanr s ya da Tanr ças vard demek de yersiz olmaz. Skylle gibi deniz canavarlar da ço u zaman, reddettikleri aflklar n cezas olarak k skanç âfl k büyücüler taraf ndan canavara dönüfltürülür. Deniz orkestras ndan farkl sesler: Tritonlar ve Sirenler Poseidon la Okeanus un k z Amphitrite nin evlili- inden yüzü Tanr lara benzeyen ama yar bedeni bal k görüntüsü tafl yan Triton adl bir çocuklar olur. Sedef bir deniz kabu unu üfleyerek dalgalar n sesine benzer sesler ç karan Triton un çocuklar da kendisi gibi yar -bal k bedenlidir. Poseidon un saray ndan her ç k fl nda, Tritonlar onun etraf n sarararak deniz kabu undan borular n çalarlar. Bu sesi duyan güzel yüzlü ilham perileri deniz kuflu Sirenler de sakland klar kayal klar n alt ndan ç karak Tritonlara kat l rlar. Bu üç k z kardeflten biri lir, biri flüt çalarken di eri de flark söyler Bu muhteflem müzik gittikçe bir seremoniye dönüflür. Mitolojide deniz kufllar Sirenlerin yapt müzik yüzünden çok say da ge-

5 MAV /TAR H minin kayal klara çarp p parçaland söylenir. Hatta denildi ine göre, bu durumdan haberdar olan Odysseus, Sirenlerin oldu u yere yaklaflt klar nda bu öldürücü müzi e kap lmamalar için tayfalar na kulaklar n balmumuyla kapatmalar n söylemifltir. Dayanamay p oraya gitmesin diye tayfalar ndan da kendisini geminin dire ine ba lamalar n ve ne olursa olsun çözmemelerini ister. Ancak böylelikle kurtulurlar Sirenlerin elinden. Kendi gemileri olan Argonoutlar da, sesi Sirenlerden daha güzel Orpheus u gemilerine almay ak l ederek kurtar rlar canlar n. M s r mitolojisinde hayat n kayna : Nil Nehri Yunan mitolojisindeki çoklu un aksine M s r mitolojisini flekillendiren en önemli su Nil Nehri dir. Çift cinsiyetli oldu u düflünülen Nil Nehri, hayat n kayna olarak görülür. Ölüp yeniden dirilen 100

6 Bereket Tanr s Osiris, Nil Nehri yle özdefl say l r. M s r mitolojisindeki yarad l fl efsanesine göre, bafllang çta her yer suyla kapl d r. Mezopotamya mitolojisinde de suyun yeri çok önemlidir. Sevgilisi Tammuz u kurtarmak için yeralt ndaki ölüler ülkesine inen Aflk Tanr ças nanna ya ab hayat suyunu içirerek kurtaran Tanr Enki dir. Sümer mitolojisinde ise nanna n n yerini Tanr ça fltar al r. Bu kez kurtar c, Sümer mitolojisinin en büyük Tanr lar ndan Ea d r. Yeralt ndaki nehirlere hayat veren Abzu, tuzlu sular n temsilcisi Tiamat, bebeklerin do umunu kolaylaflt ran Batakl k Tanr s Dumuzi-abzu ve tatl sular n efendisi Enki bu mitolojinin suyla ba lant l di er Tanr lar d r. Ay Baba dan Yad Tafl na: Türk mitolojisi Do a olaylar n n ruhla iliflkilendirildi i Türk mitolojisinde, uzun süre ya an ya murlar n ard ndan, bir ma ara yar ndan do an Ay baba (Ay Atam) ilk Tanr lardan biridir. At gözlü kartal ismiyle tan nan Tanr Suyla ise göksel ruhlardan biri kabul edilir. Say lar 17 civar nda olan yer-su ruhlar hayat kolaylaflt r c iyi ruhlar d r. Denizlerin hâkimi ve yeryüzündeki tüm sular n koruyucusu Talay Kan n bir di er görevi, ölenlerin ruhlar n Tanr Ülgen e götürmektir. nsanlar ya mur ya d rmak için Yad Tafl ad verilen bir tafl kullan rlar. Bu mitolojideki mitoslar n birinde Tanr Ülgen bir kufla dönüflmüfl uçarken konacak yer bulamaz. Göklerden bir ses ona, denizin içinden gelen bir tafl a konmas n söyler. Ülgen bu tafla konar konmaz dünyan n da yarat laca n düflünür ama öyle olmaz. Suda yaflayan difli ruh Ak-ene, Ülgen e bunu nas l yapaca n anlat r. Tanr Ülgen önce yeri, sonra gö ü, ard ndan da dengesini sa layabilmesi için dünyaya destek olsun diye üç bal k yarat r. Dünyay tafl yan bal k simgesi bu nedenle Türk mitolojisinde çok önemlidir. fiaman elbiselerinde görülen mart, ku u gibi su kufllar n n motifleri de Türklerin suyla kurduklar kutsal iliflkinin göstergesidir. Ganj Nehri nin kutsal sular nda y kanmak: Hint mitolojisi Mezopotamya da Nil Nehri nin oynad rolü, Hint mitolojisinde Ganj Nehri üstlenir. Tanr lar n sularda yaflad na inan l r. Daha net bir ifadeyle su; yarat r, besler, olgunlaflt r r ama vakti geldi- inde de yok eder, al r götürür. Hint felsefesinde de yans malar n bulan bu durum, yaflamsal bir döngü olarak kabul edilir. Sular, canl cans z tüm varl klar n yarat c s d r. Bütün nehirlerin, sular n amac, simgesel bir flekilde denize ulaflmak t r. Ganj Nehri nde y kanmakla insan kirlerinden, ruhunun a rl ndan, varsa hatalar ndan ya da kötü yanlar ndan kurtulabilir. Hint mitolojisinde bu törene Abiheflaka denir. Di er mitolojiler: Kuzey Avrupa, Çingene, ran Elbette suyun mitolojiyle iliflkisi bu bilgilerle s n rl de il. Yine bir su döngüsünün yer ald Cermen mitolojisi, Tanr lardan kaçan Loki nin bir somon bal olarak tasvir edildi i zlanda mitoloji- 101

7 102 Potansiyeline ve dünyam z aç s ndan önemine ra men, okyanuslardan enerji elde etmeye yönelik yeni teknolojiler çok ciddi bir yat r m maliyeti gerektirdi i için günümüzde henüz bafllang ç aflamas nda.

8 Tunus Bardo Ulusal Müzesi nde bulunan Roma mozai i Neptün ün Zaferi, MÖ 2. yüzy l sonu. si, iki keçinin çekti i arabas yla gezen ama çok ac kt nda dayanamay p bu keçileri yiyen, ya murlar n ve y ld r mlar n Tanr s obur Thorr un yer ald skandinav mitolojisinden, yani kabaca Kuzey Avrupa mitolojisinden de söz edebiliriz. Ya da hiçlikle bafllayan ve bafllang çta var olan tek fley olan Büyük Ruh Maheo nun, sular ve suda yaflayan canl lar yaratt na inan lan K z lderili mitolojisinden... Tanr n n yaratt 7 kutsal fleyden birisi olan suyun ran mitolojisindeki yeri de çok özeldir. Yüzü hep yere dönük oldu u için alçakgönüllülük le an lan suyu temiz tutma çabas n n, temiz bir hayat sürdürmeye efl oldu una inan l r. Tanr n n suya soktu u de ne in filizlenip bir a aca dönüflmesiyle hayat bulan Çingene mitolojisi suya ayr bir de er yükler Suyun sonsuz kez do uflu ve ölüflü Tüm mitolojilerde görülece i gibi, su sonsuz kere do uyor, do uruyor; öfkeleniyor, yok ediyor; kirletiyor, temizliyor Dirilere hayat verdi i kadar, ölülerin huzur bulmas n da sa l yor ve ruhlar n koruyuculu unu üstleniyor. Belki bugünlerde, suyun öneminin yeterince fark nda de iliz. nsan suya olan ihtiyac n, basit, alelade, yeri baflka bir fleyle doldurulabilirmifl gibi görerek, sadece suyu de il, ayn zamanda suyla hayat bulan bütün evreni de yok etti inin fark na varm yor, varmak istemiyor. Ama mitolojinin akl m zdan eksik etmedi i bu söylencelere bak l rsa, suyun kendi gücünü gösterme zaman çok uzak görünmüyor. Kafkas ve Güney Amerika mitolojileri Denizlerin karaya taflmas n engelleyenin Kades adl bal k biçimindeki bir Tanr oldu una inanan Çerkezlerin inan fl, kahraman Nartlar n ya da Osetlerin suyla kurduklar iliflkiler Kafkas mitolojisinin özge yanlar d r. Güney Amerika mitolojisinde de suyun izleri sürülebilir. Bal k pullar yla kapl tek bir Tanr yla, Viracocha ile bafllayan nka mitolojisi ile ya murun ya mas için insan (genellikle kad nlar) kurban edilen Aztek mitolojisi, suyun her yeri kaplad ilk zamanlarda nilüfer in ilk çiçek, timsah n da yarat lan ilk canl oldu una inan lan Maya mitolojileri de bu anlamda zengin örnekler sunar. 125