USAK RAPORLARI, RAPOR NO , MART KRİZDEKİ BİRLİK Euro Bölgesi nin Borç Sarmalı ve AB nin Geleceği

Transkript

1 USAK RAPORLARI, RAPOR NO , MART 2011 KRİZDEKİ BİRLİK Euro Bölgesi nin Borç Sarmalı ve AB nin Geleceği

2 Krizdeki Birlik Euro Bölgesi nin Borç Sarmalı ve AB nin Geleceği USAK AB Araştırmaları Merkezi Rapor Editörü Mustafa Kutlay USAK RAPORLARI N o : Mart 2011 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU International Strategic Research Organization

3 USAK Raporları N o : USAK Raporları Editörü Yardımcı Editörü : Mehmet GÜÇER : Dilek AYDEMİR Copyright 2011 USAK Derneği Tüm Hakları Saklıdır Birinci Baskı Küthüphane Katalog Bilgileri Krizdeki Birlik: Euro Bölgesi nin Borç Sarmalı ve AB nin Geleceği Harita ve şekil içermektedir. ISBN: Krizdeki Avrupa Birliği 2- Euro Bölgesinin Borç Sarmalı 3- Gelecek Senaryoları USAK Yayınları Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan / Ankara Tel: (0312) Faks: (0312) info@usak.org.tr

4 Rapor Özeti... 1 Giriş Küresel Krizden Euro Krizine: AB nin İçine Girdiği Ağır Borç Yükü Birinci Çıkarım : Üye Ülkelerin Borç Oranları ve Farklı AB Gerçekleri İkinci Çıkarım : Özel Sektör Borçları ve Ülkelerin Farklılaşan Öncelikleri Yunanistan, İspanya ve Portekiz deki Problemlerin AB için Anlamı Kurtarma Pakertleri Devreye Giriyor Euro Bölgesi nin Yapısal Problemlerinin Politik Ekonomisi Yapısal sorun 1: Para ve Maliye Politikalarının Uyuşmazlığı Yapısal sorun 2: Finansal Sistemin Mimarisindeki Zafiyetler Sonuç ve Öngörüler Euro Bölgesi İçin Üç Muhtemel Senaryo USAK HAKKINDA... 45

5 Tablo 1. AB nin Kamu Borç Stoku Tablo 2. Bazı AB Ülkelerinin Borç Yükü Oranları Tablo 3. Yunanistan ın En Uzun Dört Ayı Tablo 4. AB nin Uygulamaya Koyduğu Kurtarma Paketleri Figür 1. Gelişmiş Ekonomilerin Büyüme Hızları... 8 Figür 2. Euro Bölgesi Konut Fiyatları Artış Trendi Figür 3. Euro Bölgesinde Ekonomik Büyüme Figür 4. Güney Avrupa Ülkelerinin Cari Açıkları Figür 5. Euro Bölgesinde İşsizlik Figür 6. Euro Bölgesinin Cari Fazlaya Sahip Ülkeleri Figür 7. Güney Avrupa ya Verilen Banka Kredilerinin Hacmi Figür 8. Hanehalkı Finansal Borçluluk Oranı Figür 9. Banka Varlıklarının GSYİH ye Oranı Figür 10. Dünya Ekonomilerinin Büyüme Trendi Şekil 1. Euro Bölgesinde Kim, Kime, Ne Kadar Borçlu?... 22

6 Rapor Özeti - 2 USAK-ABAM Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu AB Araştırmaları Merkezi (USAK-ABAM), USAK çatısı altında yer alan merkezlerden biridir. AB nin tarihi, kurumları, hukuki statüsü, Avrupa ülkelerinde siyaset, Avrupa nın politik ekonomisi, Güney Avrupa, Kıbrıs sorunu ve Balkanlar, Merkez in temel çalışma alanlarındandır. Ayrıca Türkiye-AB ilişkileri ve Türkiye nin AB ye katılım süreci de Merkez in en çok önem verdiği konular arasındadır. Tüm bunlara ek olarak Merkez, Avrupa örneğinden yola çıkarak bölgesel bütünleşme hareketlerini kuramsal ve uygulamalı olarak incelemektedir. İlk olarak yüzyılın başında yeni bir para birimini hayata geçiren Birlik, 2004 yılında tarihinin en büyük genişlemesini gerçekleştirerek küresel ölçekte bir güce dönüşme yönünde önemli adımlar atmıştır. Ancak bu hamleler birtakım zaafları da beraberinde getirmiştir. Günümüzde AB bütünleşmesi ve AB nin en büyük başarısı Euro derin bir kriz yaşamaktadır. Bu krizin değişik boyutları olmakla birlikte en çarpıcı yönlerinin başında borç buhranı gelmektedir. Bu raporun amacı AB tarihinin en ağır ekonomik krizine ilişkin süreci analiz etmek, AB üyesi ülkelerin içine düştüğü devasa borç sarmalı hakkında bilgi vermek ve AB yi nasıl bir geleceğin beklediğine ilişkin öngörülerde bulunmaktır yılının yaz aylarında ABD nin finans sektörünün bir alt dalında (sub-prime mortgage) kriz ortaya çıktığında durum birçok analizci tarafından diğer krizler gibi değerlendirilmiş, küresel ekonomik sistem üzerinde yaratacağı tahribat yeterince kavranamamıştı. İlk başlarda likidite sıkışması şeklinde tezahür eden kriz, kısa sürede ABD finans sisteminin tümüne yayıldı. 14 Eylül 2008 Pazar günü, 158 yıllık geçmişiyle, ABD nin dördüncü büyük yatırım bankası olan Lehman Brothers isimli şirketin arkasında 683 milyar dolarlık bir borç bırakarak iflas başvurusunda bulunması, sorunun likidite sıkışıklığı ile sınırlı kalmadığının, aksine küresel ekonomik sistemde önemli bir dönüm noktasını teşkil ettiğinin habercisi gibiydi. Başta bankalar olmak üzere finans kuruluşlarının ardı ardına iflası, kısa sürede yansımasını gelişmiş ülkelerin reel ekonomilerinde buldu. Öyle ki gelişmiş ekonomiler 2009 yılında %3,4 küçüldü. 1

7 Krizin en fazla etkilediği ülke gruplarının başında ise AB geliyordu. Euro bölgesi %4,1 küçülerek tarihinin en büyük daralmasını yaşadı yılında ise Euro bölgesi sadece yavaş büyüme değil, üye ülkelerin yaşadığı devasa borç krizi ve en nihayetinde Yunanistan, İspanya ve İrlanda gibi ülkelerin iflas riski ile de mücadele etmek durumunda kaldı. Özetle küresel finansal kriz ilk önce AB nin ekonomik krizine, daha sonra ise Euro bölgesinin iflas krizine dönüştü. Gelinen noktada özelde Euro bölgesi, genelde ise AB tarihinin en büyük meydan okuması ile yüzleşmek durumunda kalmıştır. AB hükümetlerinin borç yükü (kamu borcu) 2006 yılında 7,1 trilyon Euro dan kurtarma paketlerinin de devreye girmesi ile 2009 sonunda 8,6 trilyon Euro ya yükselmiştir. GSYİH nin büyümesi dikkate alındığında ise üretim/borç oranının aynı dönemde %61,4 ten %73,6 ya çıktığı görülmektedir. Bu oran Euro bölgesi için daha da bozulmuş, %68,3 ten %78,7 ye yükselmiştir. Ayrıca bazı üye ülke ekonomilerinin borç yükü yönetilemez boyutlara varmış bulunmaktadır. Zira İspanya nın 2009 sonu itibariyle Almanya ya 238 milyar dolar, Fransa ya 220 milyar dolar, İngiltere ye ise 114 milyar dolar borcu bulunmaktadır. İspanya daki krizin İtalya yı da olumsuz etkileme riski Almanya-Fransa eksenini daha da tedirgin etmiştir. Zira İtalya nın Almanya ya borcu 190 milyar dolar, İngiltere ye borcu 77 milyar dolar, Fransa ya borcu ise 511 milyar dolardır. Hatırlatmak gerekir ki bu rakam Fransız GSYİH sinin yaklaşık beşte birine tekabül etmektedir. 2 Ayrıca, risk potasına giren Güney Avrupa ülkeleri kendi aralarında da girift bir borç ağı oluşturmuş durumdadırlar. Örneğin, İspanya nın İtalya ya borcu 31 milyar dolar, Portekiz e borcu ise 28 milyar dolardır. Portekiz ise İspanya ya 86 milyar dolar, İtalya ya 6,7 milyar dolar borçludur. İtalya nın İspanya ya borcu 47 milyar dolar, Portekiz e borcu ise 5,2 milyar dolardır. Son olarak kümülatif borçlar açısından bakıldığında ortaya korkutucu rakamlar çıkmaktadır. Zira Yunanistan ın Euro üyelerine toplam borcu 236 milyar do-

8 lar, Portekiz in borcu 286 milyar dolar, İspanya nın borcu 1,1 trilyon dolar ve İtalya nın borcu ise 1,4 trilyon dolardır. Başta Almanya olmak üzere kimi ülkeler ilk etapta bu gerçeği görmek istememiş, Yunanistan a yardım konusunda ayak diremiştir. Euro nun sahipsiz bırakıldığı hissi piyasaların panik havasına kapılmasına ve İspanya ve İtalya nın da potaya girmesine neden olmuştur. Durumun kontrolden çıktığını fark eden liderler, ilk başlarda daha küçük miktarlarla ve daha az maliyetlerle piyasaları sakinleştirebilecekken, en nihayetinde 10 Mayıs 2010 da AB-IMF ortak operasyonuyla 750 milyar Euro tutarındaki Avrupa bütünleşmesinin en büyük kurtarma paketini devreye sokmak durumunda kalmışlardır. Ancak son tahlilde sadece bir pansuman niteliği taşıyan bu kurtarma paketi AB nin yapısal sorunlarını hiçbir surette ortadan kaldırmamıştır. Bilakis, AB nin kronik yapısal problemleri gizlenemez ve ötelenemez bir noktaya ulaşmıştır. Gelinen noktada Euro bölgesinin yapısal problemlerini temelde iki sütunda toplamak mümkün gözükmektedir. Bu sütunlardan birincisi para ve maliye politikalarının uyuşmazlığı, diğeri ise AB finansal sisteminin mimarisindeki zafiyetlerdir. Bu sorunların analizi de göstermektedir ki Euro bölgesinin sorunları ciddi reformlar hayata geçirilmedikçe çözülebilecek türden değildir. Hatta yapısal problemlerin çözümüne dair irade gösterilmemesi durumunda Euro nun bir geleceğinin olmadığı da yaşanan son kriz ışığında ortaya çıkmış bulunmaktadır. Sonuç olarak bu raporun argümanı odur ki, Euro bölgesi eğer kapsamlı tedbirler alınmazsa uzun ömürlü olamayacaktır. Bu durumda ise hem AB bütünleşmesinin geleceği hem de AB nin küresel sistemdeki konumu büyük ölçüde değişebilecektir. Şüphesiz bu gelişme, AB üyesi olmak isteyen Türkiye yi de çok yakından ilgilendirmektedir. Bu kapsamda, Euro Bölgesinin geleceğine ilişkin üç muhtemel senaryo ön plana çıkmaktadır. 3

9 1. Euro bölgesinin geleceğine ilişkin birinci senaryo dağılmadır. Euro nun mimarisinden kaynaklanan yapısal sıkıntıların çözülememesi ve üye ülkelerin Euro nun hayatta kalması için gereken işbirliğini ve özveriyi sergilememesi durumunda ortaya çıkabilecek olan bu senaryo, başta Almanya olmak üzere her ülkenin ulusal para birimine geri dönmesi ve üye ülkeler arasındaki paritenin dalgalanmaya bırakılması sonucunu doğuracaktır. 2. Euro bölgesinin geleceğine ilişkin ikinci senaryo yeniden yapılanmadır. Bu senaryoya göre şu anda Euro bölgesinin optimum para bölgesi olmasını engelleyen yapısal sıkıntıların ortadan kaldırılması için kapsamlı bir reform/yeniden yapılanma sürecine girilmesi ve bunun kısa süre içerisinde gerçekleştirilmesi gerekecektir. İlk elden para ve maliye politikaları arasındaki uyumsuzluğun giderilmesi, mali alanda daha merkezi bir yönetişim sistemine geçilmesi ve Avrupa Para Fonu gibi mekanizmaların tesis edilerek finansal sistemin daha entegre bir şekilde yönetilmeye başlanması bu senaryoda ön plana çıkacak gelişmeler olacaktır. 3. Euro bölgesinin geleceğine ilişkin üçüncü senaryo yeniden şekillenmedir. Bu senaryo birinci ve ikinci senaryolar arasında yer almakta ve toptan dağılma ya da topyekûn kurtulma tezlerine alternatif teşkil etmektedir. Birlik üyesi ülkelerin Euro bölgesinin tümüyle dağılmasına rıza göstermemesi, ancak Euro nun tüm üyelerini bir arada tutacak reformları hayata geçirmeyi de başaramamaları durumunda Euro bölgesinin yeniden şekillendirilmesi gündeme gelebilir. Bu senaryoya göre, Euro bölgesinin zayıf halkaları elenecek ve ekonomik yapıları daha çok homojenlik gösteren üyeler yeniden şekillenen bir Euro bölgesinin üyeleri olarak kalmaya devam edebileceklerdir. 4 Euro bölgesinin geleceğinin nasıl şekilleneceği cevabı birçok değişkene bağlı bir denklem gibidir. Uluslararası sistem, üye ülkelerin ekonomik imkân/kısıtları ve politika yapıcıların politik girişimciliği bu denklemin en belirleyici üç parametresini oluşturmaktadır. Ancak, mevcut konjonktür dikkate alındığında üçüncü senaryo gerçekleşmesi en muhtemel senaryo olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira politika yapıcılar açısından en arzulanır,

10 reel politik açısından ise en uygulanabilir senaryo yeniden şekillenmedir. Şüphesiz bu senaryonun optimum çözüm olup olmadığı tartışma konusudur. Ayrıca Avrupa bütünleşmesinin geleceği ve çok vitesli Avrupa tartışmalarını ete kemiğe büründürmesi açısından da üçüncü senaryo en az diğerleri kadar önemli sonuçlar doğuracaktır. 5

11

12 2 - (subprime mortgage) - İlk başlarda likidite sıkışması şeklinde tezahür eden kriz kısa sürede ABD finans sisteminin tümüne yayıldı. 14 Eylül 2008 Pazar günü, 158 yıllık geçmişiyle, ABD nin dördüncü büyük yatırım bankası olan Lehman Brothers isimli şirketin arkasında 683 milyar dolarlık bir borç bırakarak iflas başvurusunda bulunması, 1 sorunun likidite sıkışıklığı ile sınırlı kalmadığının, aksine küresel ekonomik sistemde önemli bir dönüm noktasını teşkil ettiğinin habercisi gibiydi. Zira ABD nin batmak için çok büyük (too big to fail) olarak değerlendirilen bir şirketi batıyor, yetkililer ise müdahale etmiyordu. Lehman Brothers ın batışı sistemdeki güven krizini iyice tetikledi. 2 Bu tarihten sonra iflas dalgaları ardı ardına gelmeye başladı ve yatırımcılar hızla yayılan panik havasına teslim oldular. İflaslara paralel olarak sistemdeki yatırımlar aniden kurumaya başladı. Dünya Bankası bu tarihlerde yayınladığı Küresel Kalkınma Finansmanı: Küresel İyileşmenin Haritası başlıklı raporunda, dünya ekonomisinin geleceğine ilişkin karamsar bir tablo çiziyordu. Rapora göre 2007 yılında 1,2 trilyon dolarla zirvesine ulaşan gelişmekte olan ülkelere olan net sermaye girişi, 2008 yılında Türkiye ekonomisinin 2007 yılında 660 milyar dolar olduğu dikkate alınırsa Lehman ın arkasında nasıl bir yük bıraktığı daha net ortaya çıkmaktadır. 2 Son finansal krizi diğer krizlerle karşılaştırmalı inceleyen bir çalışma için bkz. Paul Krugman, Bunalım Ekonomisinin Geri Dönüşü ve Küresel Kriz, Çeviren: Neşenur Domaniç, Literatür Yayıncılık,

13 milyar dolara gerilemişti yılında ise bu rakamın çok daha düşük seviyelere, 363 milyar dolara, gerileyeceği tahmin ediliyordu. 3 Başta bankalar olmak üzere finansal şirketlerin iflası, yansımasını kısa sürede gelişmiş ülkelerin reel ekonomilerinde buldu. Öyle ki gelişmiş ekonomiler 2009 yılında %3,4 küçüldü. Krizin en fazla etkilediği ülke gruplarının başında ise AB geliyordu. 4 Bu dönemde, Euro bölgesi %4,1 küçülerek tarihinin en büyük daralmasını yaşadı. 5 Geli mi ekonomilerin büyüme h zlar IMF -4 *Projeksiyon * 2011* 2012* Geli mi Ülkeler 0,5-3,4 3 2,5 2,5 ABD 0,4-2,6 2,8 3 2,7 Euro Bölgesi 0,6-4,1 1,8 1,5 1,7 8 Figür 1 de de görüldüğü üzere Euro bölgesi gelişmiş ekonomiler arasında en çok küçülen ve krizden çıkışta en yavaş büyüme projeksiyonlarına sahip ekonomik blok olarak bir anda küresel krizin merkezi aktörü konumuna geldi yılında ise Euro bölgesi sadece yavaş büyümeyi değil, üye ülkelerin yaşadığı devasa borç krizi ve en nihayetinde Yunanistan, İspanya ve İrlanda gibi ülkelerin iflas riski ile de mücadele etmek durumunda kaldı. Özetle küresel finansal kriz ilk önce AB nin ekonomik krizine, daha sonra ise Euro bölgesinin iflas krizine dönüştü. Gelinen noktada özelde Euro bölgesi, genelde ise AB tarihinin en büyük meydan okuması ile karşı karşıya bulunmaktadır. AB nin karşılaştığı sorunun büyüklüğünü ve önemini göz önünde bulunduran bu çalışmanın amacı küresel krizin nasıl olup da hızlıca Euro krizine evrildiğini analiz etmektir. Bu kapsamda ikinci bölümde AB nin temel sorunlarından olan borç yükünün analizi yapılacak, üçüncü bölümde Güney Avrupa (İspanya, İtalya, Portekiz, Yunanistan) ülkelerinin içine girdiği krizin AB için ne anlama geldiği tartı- 3 World Bank, Global Development Finance 2009: Charting a Global Recovery, Washinton D.C.: The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank, May IMF, World Economic Outlook: Rebalancing Growth, Updated Version, Washington D.C.: IMF, Publication Services, June European Commission Economic and Financial Affairs Directorate General, Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2009, p. 1.

14 Bu çalışmanın çıkarımı odur ki AB geldiği seviye itibari ile sadece ekonomik bir krizle değil, aynı zamanda politik bir krizle de karşı karşıyadır. şılacaktır. Sonuç bölümünde ise AB nin yüzleşmek durumunda olduğu yapısal sorunlara kısaca değinilecek ve Euro bölgesinin geleceğine ilişkin üç muhtemel senaryo üzerine öngörüde bulunulacaktır. Son tahlilde bu çalışmanın çıkarımı odur ki, AB geldiği seviye dikkate alındığında sadece ekonomik bir krizle değil, aynı zamanda politik bir krizle de karşı karşıyadır. Bu noktadan hareketle bu çalışmanın vardığı sonuç, AB nin sadece ekonomik değil, politik geleceğinin de küresel krize verdiği cevaplara göre yeniden şekilleneceğidir. 9

15 2007 New Century iflas etti. Hedge fonlarından kaynaklanan riskler kriz yaratacak boyuta ula tı. Northern Rock likidite problemine girdi Eylül 2001 den bu yana borsalarda en sert dü ü ya andı (21 Ocak). Bear Stearns, JPMorgan Chase tarafından alındı. AMB faiz oranlarını %0.25 artırdı. Fannie Mae ve Freddie Mac kamula tırıldı. Lehman Brothers iflas etti (15 Eylül). AIG kurtarıldı (16 Eylül). Nisan A ustos Eylül 21 Ocak 14 Mart 7 Haziran Eylül ABD $700 milyarlık paketi devreye soktu (3 Do u Avrupa da kur krizi ortaya çıktı. Ukrayna $16,5 milyarlık IMF yardımı aldı (6 Kasım). Çin $586 milyarlık yardım paketini (9 Kasım) devreye soktu. Avrupa hisse senedi piyasasında büyük dü ü 2009 Barack Obama ABD Ba kanı seçildi (20 Ocak). Goldman Sachs ve Morgan Stanley yeniden yapılandırıldı (21 Eylül). Bradford and Bingley kamula tırıldı (29 Eylül). Ekim Kasım Aralık Ocak 17 ubat 2 Nisan Mayıs BNP Paribas Fortis'i aldı (10 Ekim). IMF Macaristan a $25 milyarlık kredi verdi (28 Ekim). EB resesyona girdi (14 Kasım). IMF zlanda ya $2.1 milyarlık kredi verdi (20 Kasım). AB anti-kriz stratejisini açıkladı (26 Kasım). Citigroup $20 milyarlık nakit deste i aldı (23 Kasım). Finansal krizden dolayı zlanda da hükümet devrildi (27 Ocak). Obama $787 milyarlık kurtarma paketini onayladı (17 ubat). G-20 Zirvesi ABD deki bankalara stres testi yapıldı. Kaynak: USAK 10

16 1. Küresel Krizden Euro Normal faizlerin 2 ila 4 puan üstünde faiz oranı uygulanan bu kesim bankaların en gözde müşterileri haline gelmiş ve ABD de riskli kredilerin toplam konut kredileri içindeki payı 2003 yılında %9 oranından 2005 yılında %20 oranına kadar yükselmiştir Hatta kredi koşulları o kadar uygun hale gelmiştir ki ABD de 30 Yıllık sabit faiz oranlı konut kredileri son elli yılın en düşük rakamı olan %5.25 seviyelerine gerilemiştir. Faizlerin bu kadar düşmüş olması da bankaları geleneksel müşteri gruplarından arzu ettikleri kar oranlarına ulaşamamaları sonucunu doğurmuştur. Bu durumda bankalar daha fazla risk alma ve normal şartlar altında kredi kullanması mümkün olmayan kesimleri de kredi piyasasına dâhil etme yarışına girmişlerdir. Bunun için en uygun alternatif olarak ise düzenli geliri olmayan ve kredi geçmişi iflaslarla dolu olan sub-prime (eşik-altı) tabir edilen kesim ön plana çıkmıştır. Normal faizlerin 2 ila 4 puan üstünde faiz oranı uygulanan bu kesim bankaların en gözde müşterileri haline gelmiş ve ABD de riskli kredilerin toplam konut kredileri içindeki payı 2003 yılında %9 oranından 2005 yılında %20 oranına kadar yükselmiştir. Reel gelirlerin neredeyse sabit kaldığı ve yaratılan yeni iş imkânlarının sınırlı olduğu bir sistemde esasında büyük kredi riskleri birikmeye başlamıştır. Özetle, verilen bu kredilerin oldukça riskli sayılabilecek kesimlere dağıtılması ve finansal mimarinin yapısı nedeniyle yeterli yasal takibin yapıl(a)maması ahlaki çöküntü (moral hazard) problemlerini ortaya çıkarmıştır. 6 Bu süreçte ev fiyatları da kaçınılmaz olarak astronomik rakamlara ulaşmış, enflasyona göre düzeltildiğinde 1953 ile 1995 yılları arasında neredeyse hiç değişmeyen ev fiyatları, bilhassa 2001 sonrası dönemde, dramatik artışlar sergilemiştir. Örneğin, The Economist in ev 6 Krize giden sürecin kapsamlı eleştirel analizleri için bkz. Joseph E. Stiglitz, Freefall: America, Free Markets and the Sinking of the World Economy, New York and London: W. W. Norton&Company, 2010; Raghuram G. Rajan, Fault Lines: How Hidden Fractures Still Threaten the World Economy, Princeton and Oxford: Princeton University Press,

17 The Economist in ev fiyatları endeksine göre arasında ev fiyatları ABD de %120 oranında artmıştır. fiyatları endeksine göre arasında ev fiyatları ABD de %120 oranında artmıştır. Bu durum ev fiyatları artınca zenginliğine zenginlik katan tüketicileri daha da iştahlandırmış ve daha fazla kredi kullanmak için teşvik etmiştir. Bankalar da karlarını artırabilmek adına eksik belgelendirmelere, yanlış beyanlara ve daha da kötüsü ev fiyatlarını olduğundan yüksek gösteren değerleme uzmanlarına göz yummuşlardır. Benzer şekilde Euro bölgesinde de, bilhassa İspanya, İrlanda ve İtalya gibi ülkelerde, konut fiyatları astronomik rakamlara yükselmiştir (bkz. Figür 2). Örneğin bu süreçte İspanya da sadece Madrid de yeni konut inşa edilmesine ve konut stoku iki katına çıkmış olmasına rağmen ev fiyatları arasında %150 den fazla artmıştır Küresel ekonominin oldukça olumlu seyrettiği döneminde birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülke sermaye fazlasından istifade etmiş; varlık fiyatları hızla ekonomik temellere dayanmayan artışlar göstermiş, ekonomik büyümenin ve artan talebin temel dinamiği ise sermaye akışları ve borçlanma olmuştur. 8 Euro bölgesinde ise Avrupa Merkez Bankası nın (AMB) enflasyonu %2 sınırının altında tutma çabası ve buna paralel uyguladığı para politikaları neticesinde kredi kullanımının ucuzladığı İspanya, 7 EIU, Country Profile 2008: Spain, London: Economist Intelligence Unit. 8 Detaylar için bkz. Mehmet Özcan et. al., Bundan Sonrası: Senaryo Analizleriyle Türkiye-AB İlişkileri, Ankara: USAK Yayınları, 2009, ss

18 İtalya gibi ülkelerde konut fiyatları hızlı artış göstermiş; ya da Yunanistan da olduğu gibi tüketimin patlaması sonucunu doğurmuştur.9 Bu dönem içerisinde dış kaynak akışına bağımlı olan AB üyesi ülkeler göreceli olarak farklı performans kaydetmekle birlikte varlık fiyatlarındaki ve tüketim oranlarındaki artışla kıyaslanamayacak büyüme performansları sergilemişlerdir. Figür 3 ten de görüldüğü üzere bu dönemde Euro bölgesinin ekonomik performansı çeşitlilik göstermiştir. Figür 3. Euro E bölgesinde ek konomik büyümee (%) Y Yunanistan rrlanda spanyya EB Bu kapsamda AB içerisindeki dengesizlikler de derinleşmiş, kimi AB üyesi ülkeler aşırı borçlanma eğilimine girmiştir. Ekonomik büyümeyle orantısız, dolayısıyla sürdürülebilir olmayan, borç seviyelerinin denetlenmesi dünya ekonomisinin genişleme safhasına denk gelen yıllarda mümkün olmamıştır. Yani işlerin yolunda gidiyor gözüktüğü dönemlerde kimse partiyi dağıtan olmak istememiş, tam tersine yapay bir konformizm temel paradigma olarak benimsenmiştir. Bu süreç içerisinde üye ülkelerin uymaları gereken temel mali kriterleri belirleyen İstikrar ve Büyüme Paktı birçok üye tarafından defalarca delinmiştir. Örneğin bütçe açığının GSYİH ye oranının üst sınırını %3 olarak belirleyen mali kural, arasında Yunanistan tarafından 8 kez, İtalya tarafından 5 kez, Portekiz tarafından 4 kez, Almanya tarafından 4 kez ve Fransa tarafından 3 kez ihlal edilmiştir. Böylesi bir ortamda AB nin borç yükünün sürdürülebilir olmaktan çıkması ve küresel konjonktürün olumsuza dönmesi halinde iflas dalgalarının yaşanması riski AB nin Aşil topuğu haline gelmiştir. Aşağıdaki tablodan da görüldüğü üzere AB hükümetlerinin borç yükü (kamu borcu) 2006 yılında 7,1 trilyon Euro dan kurtarma paketlerinin 9 Costas Lapavitsas et al., Eurozone Crisis: Beggar Thyself and Thy Neighbour, RMF Occasional Report, March USAK RAPORLARI, No: 11-01, Mart 2011 Kaynak: IMF 13

19 de devreye girmesi ile 2009 sonunda 8,6 trilyon Euro ya yükselmiştir. GSYİH nin büyümesi dikkate alındığında ise üretim/borç dengesi aynı dönemde %61,4 ten %73,6 oranına yükselmiştir. Bu oran Euro bölgesi için daha da bozulmuş, %68,3 ten %78,7 ye çıkmıştır. 14

20 Tablo 1. AB nin kamu borç stoku Euro Bölgesi (16) GDP Cari Fiyatlar (cf.) (milyon euro) Bütçe Dengesi (milyon euro) (%, GSYİH) -1,3-0,6-2,0-6,3 Kamu Harcamaları (%, GSYİH) 46,7 46,0 46,8 50,7 Kamu Gelirleri (%, GSYİH) 45,3 45,4 44,9 44,4 Kamu Borcu (milyon euro) (%, GSYİH) 68,3 66,0 69,4 78,7 AB (27) GDP (cf.) (milyon euro) Bütçe Dengesi (milyon euro) (%, GSYİH) -1,4-0,8-2,3-6,8 Kamu Harcamaları (%, GSYİH) 46,3 45,7 46,9 50,7 Kamu Gelirleri (%, GSYİH) 44,9 44,9 44,6 44,0 Kamu Borcu (milyon euro) (%, GSYİH) 61,4 58,8 61,6 73,6 Kaynak: Eurostat 15

21 Yukarıdaki tablo, AB nin borç stoku ile ilgili önemli bilgiler içermekle birlikte iki noktanın altı ayrıca çizilmelidir. İlk olarak yukarıdaki tablo genel bütçe açığını ve kamu borç seviyesini vermekle birlikte, bu bütçe açığının ülkelere göre nasıl dağıldığını göstermemektedir. Oysa AB üyesi ülkeler arasında hem bütçe açıklarının oranı hem de kamu borç düzeyleri açısından kıyaslandığında oldukça büyük farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin Yunanistan da bütçe açığının GSYİH ye oranı %13,6 ve kamu borcunun GSYİH ye oranı %115 iken, Almanya nın bütçe açığı 2009 itibariyle %3,3 tür. Bütçe açığı çok yüksek olan kimi ülkelerin ise (örneğin İspanya) kamu borç stoku daha yönetilebilir seviyededir (bkz. Tablo 2). Bu durum iki temel çıkarım yapılmasını mümkün kılmaktadır. Tablo 2. Bazı AB üyesi ülkelerin borç yükü oranları (2009) Bütçe açığı (GSYİH ye oranla) Kamu borcu (GSYİH ye oranla) İrlanda -14,3 64 Yunanistan -13,6 115,1 Büyük Britanya -11,5 68,1 İspanya -11,2 53,2 Portekiz -9,4 76,8 Letonya -9 36,1 Litvanya -8,9 29,3 Romanya -8,3 23,7 Fransa -7,5 77,6 Polonya -7,1 51 İtalya -5,3 115,8 Almanya -3,3 73,2 Kaynak: Eurostat Çıkarım 1: Üye Ülkelerin Borç Oranları ve Farklı AB Gerçekleri 16 AB nin borç krizi ile ilgili birinci temel çıkarım üye ülkelerin bütçe açığı ve kamu borcu seviyelerinin çok farklı olduğudur. Bu durumda üye ülkelerin çözüm için öncelikleri de doğal olarak farklılaşmakta, Birlik halinde hareket etmeleri zorlaşmaktadır. Yani bir AB üyesi için makul görünen çözüm önerisi diğer üyelerin öncelikleri ile çelişebilmekte ya da aynı politika iki ayrı ülkede farklı sonuçlar ortaya çıkarabilmektedir. Bu nedenle AB nin borç

22 yükünü bir bütün halinde değerlendirmek ve bütüncül bir çözüm önerisi geliştirmeye çalışmak hem pratik değildir hem de AB gerçeğini anlamayı zorlaştırmaktadır. Örneğin Figür 4, dış kaynak akışına bağımlı büyüyen Güney Avrupa ülkelerinin cari açıklarını göstermektedir. Bu figüre göre İspanya, Yunanistan ve Portekiz gibi ülkeler %10-15 bandında cari açık verecek düzeye gelmişler ve ekonomik büyümelerini sürdürebilmek için daha fazla dış kaynağa ihtiyaç duymuşlardır. Ancak Almanya başta olmak üzere kimi ülkeler büyük ölçüde cari fazla vermişlerdir. Dış kaynak akışının kesintiye uğradığı ve yeni normal in norm haline gelmesinin beklendiği kriz sonrası dönemde cari hesapları farklılık arz eden bu ülkelerin çözüm öncelikleri de değişik olacaktır. Örneğin İspanya ve Yunanistan gibi ülkelerin kendi kaynaklarına dayanarak büyüyebilmesi, bunun için de ya kur politikaları ya da mali politikalarında kapsamlı değişikliğe gitmesi gerekmektedir. 0-2 Güney Avrupa ülkelerininn cari aç klar (GSYH'ye oranla, %) IMF Yunanistan spanya Portekiz talya Dış ticaret açığının azaltılabilmesi ve bu sayede cari açığın kapatılabilmesi için birinci opsiyon, normal şartlarda, ulusal paranın değerinin düşürülmesi ve bu sayede ihracatta rekabet elde edilmesidir. Ancak Euro üyesi bir İspanya ve Yunanistan için bu opsiyon geçerli değildir. Bu durumda Güney Avrupa ülkelerinin önündeki diğer opsiyon rekabetin artırılması ve maliyetlerin düşürülebilmesi için işgücü piyasasında reformların yapılması, kamu sektörünün rasyonalize edilmesi ve teknolojik gelişmelere hız verilmesidir. Şüphe yok ki bu opsiyon acı reçeteyi içermektedir ve sosyal patlama riskini beraberinde getirmektedir. Nitekim Yunanistan ve İspanya da uzunca bir süredir devam eden grevler bu riski realize etmiştir. Muhtemeldir ki Güney Avrupa ülkeleri Euro bölgesi içinde kalmaya devam ettikçe yapısal uyum politikaları halkın tepkisini arttıracak, bu durum da bu ülkelerde sokak gösterile- 17

23 Almanya, Belçika, Avusturya, Hollanda gibi ülkeler döneminde ödemeler dengesi hesaplarını artıda tutmayı başarmışlardır rinin yaygınlaşmasını, sosyal dokunun zedelenmesini ve siyasete duyulan öfkenin körüklenmesini tetikleyecektir. Zira mevcut durumda dahi Euro bölgesi genelinde kronik bir işsizlik sorunu söz konusudur. Figür 5 ten de görüleceği gibi kriz öncesi dönemde dahi Euro bölgesinde %8-9 bandında seyreden işsizlik oranı kriz sonrası dönemde %10 un üzerine sıçramıştır. Mali disiplinini sıkılaştırması gereken ülkelerde ise bu oran çok daha yüksek seviyelerdedir. Örneğin Yunanistan %12, İrlanda %13,5, Portekiz %11 ve İspanya %20 nin üzerinde işsizlik oranları ile mücadele etmek durumundadır. İşsizlik oranlarının halk tarafından kabul edilemez seviyelerde olduğu bir ortamda daha rekabetçi bir ekonomi yaratmak adına işsizliğin artmasına göz yumulması ya da ücretlerin düşürülmesi bu ülkelerdeki siyasi otoriteler açısından hiç de kolay bir reçete değildir. 18 Yukarıda çizilen resim, cari fazla veren ülkelerin (örneğin Almanya nın) perspektifinden daha farklı görünmektedir. Aşağıdaki figürden de görüldüğü üzere Almanya, Belçika, Avusturya, Hollanda gibi ülkeler döneminde ödemeler dengesi hesaplarını artıda tutmayı başarmışlardır (bkz. Figür 6). Bu ülkeler de kamu borçları açısından İstikrar ve Büyüme Paktı nı ihlal etmiş olsalar da kriz döneminde finansman sıkıntısına düşmemiş olmaları nedeniyle borç yükleri yönetilebilir seviyede tutulabilmiştir. Ancak bu noktada gözden kaçırılmaması gereken husus, Euro bölgesinde cari fazla veren merkez ülkeler ile cari açık veren çevre ülkelerin aynı madalyonun farklı yüzlerini oluşturduğu gerçeğidir. Örneğin Almanya, ihracatının %60 dan fazlasını AB üyesi ülkelerle yapmaktadır. Almanya ile dış ticaretlerinde ciddi açıklar veren Güney Avrupa ülkelerinin Almanya ya ithalat açısın-

24 dan bağımlılığı ciddi oranlara varmaktadır. Örneğin Yunanistan ithalatının %13 ünü, İspanya %15 ini ve Portekiz %12,4 ünü Almanya ile gerçekleştirmektedir. 10 Figür 6. Euro bölgesinin cari fazlaya sahip ülkeleri (GSY H'ye oranla, %) Kendisini Birliğin temel finansörü ve başı sıkışan devletlerin kurtarıcısı olarak görmekten bıkmış bir görüntü sergileyen Almanya (ve benzer diğerleri) ev ödevlerini yapmamış olmalarının bedelini bir şekilde cari açık veren ülkelere ödetmek niyetindedir. Kaynak: IMF Almanya Belçika Hollanda Avusturya Borçluluk oranları ve rekabet seviyesi açısından daha az sorunlu ülkeler olan Almanya gibi merkez ülkelerin çevre ülkelerden istedikleri ise, çevre ülkelerin sosyo-politik fay hatlarını zorlamaktadır. Dolayısıyla, AB nin borç yükü ve bu borç yükünün nasıl döndürülebileceği konusundaki tartışmalarda merkez-çevre ayrımına dikkat edilmesi gerekmektedir. Zira bu ayrım mevcut durumda ana fay hatlarından birini oluşturmaktadır. Bu noktada Almanya nın oldukça kilit bir konumu bulunmaktadır. Kendisini Birliğin temel finansörü ve başı sıkışan devletlerin kurtarıcısı olarak görmekten bıkmış bir görüntü sergileyen Almanya (ve benzer diğerleri) ev ödevlerini yapmamış olmalarının bedelini bir şekilde cari açık veren ülkelere ödetmek niyetindedir. Bu kapsamda bu ülkelerin borçlarının yeniden yapılandırılmasına ve kurtarma paketlerine mazhar olmalarına olumsuz bir açıdan bakmaktadır. Çıkarım 2: Özel Sektör Borçları ve Ülkelerin Farklılaşan Öncelikleri AB nin borç yükünü analiz ederken dikkate alınması gereken bir diğer çıkarım ise özel sektör borç stoklarına gereken önemin verilmemesidir. Her ne kadar özel sektör borcu devletin doğrudan kontrolle mükellef olduğu bir alan olmasa da bir ülkenin özel kesiminin borcunun sürdürülebilir olmaması makroekonomik dengeleri etkilemekte ve kamu maliyesini bozucu etki yaratmaktadır. Daha da önemlisi Rogoff ve Reinhart ın altını çizdiği üzere kriz zamanlarında özel sektör borcu, kamu borcuna dönüşmektedir Carmen Reinhart and Kenneth Rogoff, This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton: Princeton University Press,