YATIRIM PROJELERİ VE YÖNETİMİ YATIRIMLARIN SEÇİMİNDE TEŞVİK TEDBİRLERİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI

Transkript

1 YATIRIM PROJELERİ VE YÖNETİMİ YATIRIMLARIN SEÇİMİNDE TEŞVİK TEDBİRLERİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI 1

2 Teşvik Tedbirleri Teşvik tedbirleri genel olarak, yatırım kararlarının alınması ve/veya gerçekleştirilmesi aşamasında oldukça etkin olabilmektedir. Ülkelerdeki yatırım teşvik sistemi kamunun öncelikli gördüğü alanlarda yapılması tasarlanan sabit yatırım projelerinin desteklenmesi suretiyle, yatırımların artırılması ve yönlendirilmesini hedefleyen önemli bir kamusal yönlendirme aracıdır. 2

3 Teşvik Tedbirlerinin Tanımı ve Amaçları Devletin ekonomi politikası çerçevesinde bazı faaliyetleri desteklemesi konusunda geliştirdiği ve uyguladığı politikaların tarihi geçmişiyle ilgili detaylı ve güvenilir bilgiler yeterli olmamakla birlikte, teşviklerin tarihi sürecinin verginin gelişimiyle birlikte değerlendirildiği söylenebilir. Nitekim, Devlet tarafından emeğin, sermayenin, malın veya bazı faaliyetlerin vergiden muaf tutulması vergi sisteminin önemli bir unsuru olarak gelişmiştir. 3

4 Teşvik Tedbirlerinin Tanımı ve Amaçları Özellikle endüstriyel faaliyetlerin desteklenmesine ilişkin teşvik yöntemlerinin kullanılması ile ilgili ilk bulgular 12. yüzyıla kadar gitmektedir. Dünya Bankasının yürüttüğü bir araştırmaya göre; 1160 yılında Güney İtalya da kumaş dokuma işiyle uğraşanların Brella Bölgesine yerleşmeleri için bir takım vergisel teşvikler sağlandığına ilişkin somut bilgiler bulunmaktadır 4

5 Teşvik Tedbirlerinin Tanımı ve Amaçları Ancak, teşviklerin sistematik kullanımına ise, Sanayi Devriminden sonra başlanmıştır. Sanayileşmede bazı ülkelerin diğerlerine göre daha erken davranarak (özellikle imalat sanayinde) avantajlı konuma geçmesi, görece rekabet avantajı olmayan diğer ülkelerin yerli sanayileri destekleme yönünde politika geliştirmesinde etkili olmuştur. 5

6 Teşvik Tedbirlerinin Tanımı ve Amaçları Tarihsel gelişimlerin seyri ve ülkelerin durumuna göre, teşvik kavramı, kullanılış amacına göre farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Uluslararası anlaşmalarda (DTÖ, AB vb.) karşılaşılan yatırım kavramları, genelde sübvansiyon ve devlet yardımlarıdır. Ayrıca yatırım teşviklerinin genel bir tanımı da OECD tarafından yapılmıştır. Bu tanıma göre yatırım teşvikleri; bir yatırımın maliyetini veya potansiyel kârını etkileyerek veya yatırımla ilgili risklerini değiştirerek yatırımın büyüklüğünü, bölgesini ve sektörünü etkilemek için hazırlanan hükümet 6 önlemleridir.

7 Teşvik kavramının daha iyi anlaşılabilmesi için temel özelliklerini altı ana başlıkta incelemek mümkündür: Teşvikler, devlet tarafından verilir. Teşvikler, genellikle özel kesime verilmekle birlikte kamu teşebbüslerine de verilebilmektedir. Teşvikler, devlete bir maliyet yükler. Bu, (a) nakdi teşviklerde; ucuz kredi ve hibeler yoluyla yapılan transferler nedeniyle kamu fonlarının azalmasından kaynaklanacağı gibi, (b) vergisel teşviklerde; tahakkuk etmiş veya gelecekte tahakkuk edecek bir devlet gelirinin bağışlanmasından kaynaklanan gelir azalması şeklinde de olabilir. Teşvikler, devlet açısından başlangıçta gelir kaybı veya fon azalmasına neden olurken, firmalar açısından bir yararı ifade eder. Teşvikler, yatırımın mahiyetini, bölgesini, sektörünü, büyüklüğünü ve zamanlamasını etkilemek amacına dönük olarak kullanılır. Teşvikler, dolaylı veya dolaysız verilebilir. 7 Teşvikler, açık veya genel olabilir.

8 Teşvik Tedbirlerinin Tanımı ve Amaçları Devlet yardımları özellikle gelişmekte olan ülkelerde, ekonomik kalkınmanın sağlanmasında önemli rol oynamaktadır. Bu tür ekonomilerin özelliği tasarruf yetersizliği, dengesiz gelir ve kaynak dağılımı ve ekonomik kalkınmayı sağlayacak beşeri ve fiziki sermaye yetersizliğinin hüküm sürmesidir. Ayrıca, yatırım ve kaynak kıtlığı, kurumsallaşma yetersizliği, bölgeler arası dengesizlik ve işsizlik sorunu, doğal kaynaklardan yeterince yararlanılamaması, girişimcilerin eğitim ve denetim yetersizliği, sık sık iktisadi bunalımlarla karşılaşılması gibi nedenlerle çeşitli şekillerde 8 kamudan özel girişimlere kaynak aktarılmaktadır.

9 Teşvik Tedbirlerinin Tanımı ve Amaçları Yatırımları teşvik edici vergi politikaları, piyasa ekonomisi koşullarında değişik biçimlerde uygulanmakta olup, iktisadi kalkınmanın sağlanması ve sosyal refah hedeflerine ulaşılması açısından önemli rol oynamaktadır. Çünkü bir yatırımın kısa vadede bir getiri sağlamaması, belirli bir mali külfeti ve risk unsurunu beraberinde taşıması teşvik politikalarının uygulanmasını zorunlu kılmaktadır Teşvik politikası, ekonominin arzulanan bir yapıya ulaşması için temel bir araçtır. Bu nedenle teşvikler, sanayileşmenin ve sektörel yapı politikasının en uygun biçimde teşekkülü için gerekli ve oldukça büyük önem arz eden araçları 9 konumundadır.

10 Yatırımların Seçiminde Teşvik Tedbirlerinin Önemi Teşvik edici politikaların uygulanması neticesinde, toplumsal nitelikli kaynakların devlet eliyle belirli kesimlerin lehine transfer edildiği söylenebilir. Bu ise, bazı tartışmaları gündeme getirerek, teşvik politikalarının kaynak dağılımını bozduğu, toplumun bir kesiminin aleyhine sonuçlar doğurarak gelir adaletsizliğine yol açtığı görüşünün ortaya atılmasına sebep olabilir. Ancak bu tartışmalı yönüne rağmen, serbest piyasa ekonomisi açısından teşvik politikaları vazgeçilmez bir niteliğe sahiptirler. Bu nedenle, önemli olan bu teşvik politikalarının dengeli ve verimli bir 10 şekilde kullanılmasıdır

11 Yatırımların Seçiminde Teşvik Tedbirlerinin Önemi Sermayedar veya müteşebbisleri, yatırım yapmaya yönelten nedenlerden biri gelir, diğeri sosyal tatmin ve işletmenin devamlılığını sağlamak olduğuna ve bunların başında gelen unsur olarak da kâr elde ederek piyasa değerinin maksimizasyonu temel amaç olduğuna göre yatırımlar; finansman, vergi ve diğer teşviklerle, planlanan hedeflere doğru yönlendirilebilir. 11

12 Genel Olarak Teşvik Tedbirlerinin Gerekçeleri Teşvik uygulamalarının gerekçelerinin Teorik temelleri devletin ekonomideki fonksiyonuyla birlikte ele alınmaktadır. Liberal ekonomide teşvik benzeri hükümet müdahalelerinin alanının minimize edilmesi savunulurken, devlete güdümlü ekonomide daha geniş bir alan tanınarak, gerektiğinde iktisadi alanı düzenleme işlevine olumlu yaklaşılabilmektedir. 12

13 Genel Olarak Teşvik Tedbirlerinin Gerekçeleri Devletler uyguladıkları teşvik politikaları ile: Özel sektörün belirli alanlarda faaliyetinin artırılması, Ülkede üretim ve istihdamın artırılması, Teknolojik gelişmenin sağlanmasını, cazip teşvik yöntemleri ile ekonomik olarak az gelişmiş bölgelere yatırımın sağlanarak bölgeler arası gelişmişlik farkının ortadan kaldırılması, Ülke ekonomisinin kalkındırılarak uluslararası ticarette tam rekabet gücüne ulaşılması, İhracatın mümkün olabilecek en yüksek seviyeye çıkartılması ve Sonuç olarak yapılan ekonomik planlar çerçevesinde ülke gelişiminde hedeflenen noktaya hızla ulaşmak suretiyle dünya ticaretinde üst 13 sıralarda yer almayı amaçlamaktadırlar.

14 Gelişmiş Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Gelişmiş Ülkelerde yürürlükte olan teşvik önlemleri genellikle görece geri kalmış bölgeleri kalkındırmak, teknolojik gelişmeyi devam ettirmek, bazı faaliyetlerde prodüktiviteyi arttırmak ve işsizliği azaltmak için uygulanmaktadır. 14

15 Gelişmiş Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Görece geri kalmış bölgeleri kalkındırmak; Dünyanın hemen tüm ülkelerinde kalkınma sürecinde bazı bölgelerin daha hızlı kalkınırken diğer bazı bölgelerin kalkınmada daha yavaş hareket ettikleri görülmektedir. Dolayısıyla görece geri kalan bölgelerin kalkındırılması için bölgesel kalkınma politikaları çerçevesinde çeşitli ayrıcalıklı, cazip teşvik araçlarıyla teşvik edilmektedir. En gelişmiş ülkelerde bile bölgesel kalkınma programları uygulanmaktadır. 15

16 Gelişmiş Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Teknolojik gelişmeyi devam ettirmek; Gelişmiş ülkeler genelde teknoloji üreten ülkeler olup, gelişmişlikleri büyük ölçüde teknolojideki konumlarıyla ölçülmektedir. Teknolojide gerileyen ülkeler, nispi olarak rakip ülkelere göre avantajlarını kaybetmektedirler. Son yıllarda değişen karşılaştırmalı üstünlük ölçütlerine göre, bilgi birikimi, yeterli ve etkin olan ülke veya ekonomiler ve onları nasıl kullanabileceklerini bilenler üstün duruma gelmektedirler. Bu nedenle, eğitim, bilgi birikimi, teknolojik araştırma geliştirme faaliyetleri vb. yatırımlar hemen her ülkede teşvik 16 edilmektedir.

17 Gelişmiş Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Bazı faaliyetlerde prodüktiviteyi artırmak; Gelişmiş ülkelerde baş gösteren sorunlardan biri de bazı faaliyetlerin zaman içinde rekabet imkanını yitirerek krize girmesidir. Bu durum firma bazında başlayıp zamanla yaygınlaşarak sektörel krizlere bile neden olabilmektedir. Konjonktürel krizlerden etkilenen faaliyet kollarını krizden çıkarmak ve eski düzeylerine getirmek için teşviklere başvurularak belli bir dönem krizde olan faaliyet kolları veya sektörler teşvikler 17 marifetiyle korunmaktadır.

18 Gelişmiş Ülkelerde Teşvik Tedbirleri İşsizliği azaltmak; Her ne kadar gelişmiş ülkelerde büyük çaplı bir işsizlik söz konusu olmasa da zaman zaman işsizlik oranları kabul edilebilir oranın üzerinde seyrederek ekonomik ve sosyal istikrarı bozucu bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkeler işsizlikle mücadelede istihdam yaratabilmek için yeni iş kollarının açılmasını teşvik etme gereğini duyarak teşviklere başvurmaktadır. Özellikle yeni faaliyete geçen işletmelere daha düşük faizli kredi imkanları ve şirket kuruluşlarını teşvik eden diğer bürokratik işlemlerin azaltılmasına dönük teşvik 18 araçları gündeme getirilmektedir.

19 Gelişmekte Olan Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Gelişmekte olan ülkelerin sorunları gelişmiş ülkelere göre daha çok ve daha zor olması nedeniyle teşviklerin önemi daha da artmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin teşviklere başvurmalarının çok çeşitli nedenleri vardır. Bunların başlıcaları; ekonomik ve bölgesel kalkınmayı sağlamak, sanayileşmek, bazı alanlarda dünya piyasalarında rekabet imkanı elde etmek, kaynakların rasyonel dağılımını 19 sağlamak vb. gerekçelerdir.

20 Gelişmekte Olan Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Ekonomik kalkınmayı sağlamak ve sanayileşmek; Gelişmekte olan ülkelerin en büyük problemlerinden biri, ekonomik kalkınmayı gerçekleştirememiş olmalarıdır. Gelişmiş ülkelerle aralarındaki farkı kapatabilmek için yatırım ve üretimlerini artırmak, kaliteli ve ucuz mal üreterek ihracatlarını artırmak ve tüm bunların sonucu olarak GSMH larını artırmayı amaç edinmektedirler. Dolayısıyla gelişmekte olan ülkeler sanayileşmek için büyük çaba harcamaktadırlar. Sanayileşmenin ilk dönemlerinde teknoloji transferi kolaylaştırılırken daha sonraki yıllarda teknoloji taklidi ve teknoloji üretimi teşvik edilmektedir. Ayrıca gelişen yeni sanayinin belli bir dönem dış rekabete karşı korunması, bilgi, personel, pazar ve yönetim dezavantajlarının belli bir düzeye erişinceye kadar korunması ve stratejik sektörlere ayrıcalıklı teşvikler verilerek ülke sanayinin gelişmesinin 20 sağlanması amaçlanmaktadır.

21 Gelişmekte Olan Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Bölgesel kalkınmayı sağlamak, Bölgesel dengesizlikler gelişmiş ülkelerden daha çok gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde, nüfus artış hızının da yüksek olması nedeniyle bölgeler arası göç ve nüfus hareketlerinin doğurduğu sorunlar daha büyük olmaktadır. Bir taraftan kıt kaynaklarla ülke kalkınması hedeflenirken diğer taraftan nüfus ve sermaye hareketlerinin ve bunların doğurduğu sosyal problemlerin önlenebilmesi için bölgesel kalkınma 21 programları gündeme gelmektedir.

22 Gelişmekte Olan Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Bazı alanlarda dünya piyasalarında rekabet olanağı kazanmak, Üretim ve yatırım mallarının yanı sıra ülke mallarının uluslararası alanda rekabet edebilirliğini güçlendirmek için de teşvik araçlarına başvurulabilmektedir. Bu amaca paralel olarak özellikle ihracata dönük üretim yapan firmalara daha ayrıcalıklı teşvikler sağlanarak rekabet güçleri artırılmaktadır. 22

23 Gelişmekte Olan Ülkelerde Teşvik Tedbirleri Kıt kaynakları rasyonel bir şekilde kullanmak, Gelişmekte olan ülkelerin en önemli sorunlarından biri kıt kaynakların rasyonel kullanılamamasıdır. Gerek fiziki sermayenin yetersizliği, gerekse beşeri sermayenin yetersizliği devleti bir düzenleyici olarak ekonominin içine çekmektedir. İlave kaynak yaratılması için dış finansman temini, mevcut kaynakların rasyonel kullanılması ve yatırım kararlarını olumsuz etkileyen tüm faktörlerin ortadan kaldırılması görevi büyük oranda kamuya düşmektedir. Devletin özel sektörün yapmadığı ve yapamayacağı hizmetleri yapması ve ayrıca özel sektöre rehberlik etmesi veya yönlendirmesi, zorunlu olarak devlet 23 yardımlarını gündeme getirmektedir.

24 Teşvik Tedbirlerinin Sınıflandırılması Teşvik araçları çeşitli açılardan sınıflandırılmaktadır. Ekonomilerde uygulanabilecek genel amaçlı teşvik araçlarını aşağıdaki başlıklarda incelemek mümkündür. Mali Teşvik Araçları: Arsa, bina ve teçhizat yatırım sübvansiyonu, Orta ve uzun vadeli düşük faizli yatırım kredileri, Özel reeskont kredi faiz oranları, Faiz ve vergi iadeleri, Gümrük taksitlendirmesi, Tam veya kısmî gümrük ve fon istisnaları, 24 Bina vergisi istisnası.

25 Teşvik Tedbirlerinin Sınıflandırılması İktisadi Teşvik Araçları: Özel Amortisman uygulamaları, Gelir ve Kurumlar Vergisi İndirimi, Gelir ve kurumlar Vergisi Muafiyeti, Katma Değer Vergisi Muafiyeti, İhracat Kredi Sigortası, İhracatta Vergi İadesi, Yeni pazar elde etme ve bunlar haklarında bilgi verme. 25

26 Teşvik Tedbirlerinin Sınıflandırılması İdari ve Teknolojik Teşvik Araçları: Araştırma ve geliştirme harcamaları sübvansiyonu, Lisans ve know-how alma kolaylıkları, Yabancı Teknik personel çalışmalarında kolaylık sağlanması, Verimlilik artırma çalışmalarının desteklenmesi, İşgücüne yetenek kazandırma programları. 26

27 Teşvik Tedbirlerinin Sınıflandırılması Yararlanılan teşvik araçları ve dolayısıyla etkileri faaliyet türlerine göre farklı olabilmektedir. Teşvikler faaliyet türüne göre değiştiği gibi, yatırım aşaması, üretim aşaması, üretim sonrası aşamalarına göre de farklılıklar göstermektedir. Ekonomik gelişme sürecinde, kalkınmanın ilk aşamalarında iktisadi ve mali teşviklere ağırlık verilirken, ileri aşamalarda idari ve teknolojik teşvik araçlarının öne çıktığı görülmektedir. 27

28 Teşvik Tedbirlerinin Yatırım Kararlarına Etkisi Teşvik tedbirleri ekonominin ihtiyaç duyduğu saha ve bölgelere çeşitli avantajlar sağlar. Müteşebbis kararları üzerinde etkili olan teşvik avantajlarını şu şekilde sıralamak mümkündür; Yatırımın Maliyetini Düşürmek: Yatırım indirimi, vergi, resim ve harç istisnası ile gümrük vergi ve resim muafiyeti gibi mali teşvikler yatırımın maliyetini düşürmektedir (Türkiye de Yatırım İndirimi tarih ve nolu Resmi Gazete de Yayımlanan 5479 nolu Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır). 28

29 Teşvik Tedbirlerinin Yatırım Kararlarına Etkisi Finansman İhtiyacını hafifletmek: Düşük faizli iç ve dış yatırım kredileri, işletme kredisi, yatırım destekleme primi, teşvik primi gibi finansal nitelikli teşvikler ile finansman fonu uygulaması sayesinde yatırım ve işletme aşamasında yatırım için gerekli finansmanın sağlanmasına, teşviklerle yatırımcıya destek olunmakta ve kolaylık sağlanmaktadır. Kârlılığı Arttırmak: Altyapı yatırımlarının devlet tarafından yapılması, ucuz arsa ve arazi temini, vergi, resim ve harçlardan muaf olması ile maliyetlerin düşürülmesi suretiyle, yatırımın kârlılığı artırılabilmektedir. 29

30 Teşvik Tedbirlerinin Yatırım Kararlarına Etkisi Devlet kaynaklarından özel kesim kaynaklarına pozitif net katkıları ifade eden yatırımları teşvik sistemi aşağı yukarı tüm piyasa ekonomilerinde değişik biçimde uygulanmaktadır. Fakat teşvik sisteminin hangi seviyedeki ve sahalardaki yatırımlar için kullanılacağı ile ne miktarda bir pozitif net transferin gerçek manada teşvik sayılacağı tartışılmaktadır. Bu konuda Yatırımların teşvik esnekliği adıyla bir kavram geliştirilmiştir. Bu kavrama göre, özel kesimi istenilen sahalarda yatırım yapmaya razı etmek için sabit bir teşvik oranı yetmemektedir ve yatırımdan doğan riskleri karşılayacak ölçüde bir telafi oranı uygun 30 teşvik sayılmaktadır.

31 YATIRIMLARI TEŞVİK SİSTEMİNDE TÜRKİYE UYGULAMALARI Günümüz Türkiye sinde uygulanan yatırım teşviklerinin amacı; uluslararası mevzuat ve anlaşmalardaki yükümlülüklere uygun olarak tasarrufları yönlendirmek suretiyle, katma değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojilerin kullanılmasını sağlamak, bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak, istihdam yaratmak, döviz kazandırmak ve uluslararası rekabet gücü sağlamaktır. İhracata yönelik teşviklerin amacı ise KOBİ ler başta olmak üzere, işletmelerin ihracata yönelik faaliyetlerini gerek üretim, gerekse pazarlama aşamalarında destekleyerek, uluslararası pazarlarda karşılaştıkları sorunların giderilmesine 31 ve rekabet gücü kazanmalarına yardımcı olmaktır.

32 YATIRIMLARI TEŞVİK SİSTEMİNDE TÜRKİYE UYGULAMALARI Türkiye de uygulanan yatırım teşvik politikalarının tarihsel gelişimi incelendiğinde sanayinin desteklenmesi ile ilgili ilk çalışmaların Osmanlı İmparatorluğu nda 1863 yılında kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu nun oluşturulması ile başlamış olduğu, ancak konu ile ilgili olarak çıkarılan ilk Kanunun tarihli Teşvik-i Sanayi Kanunu Muvakkit olduğu görülmektedir yılında günün şartlarına uygun olarak yeniden düzenlemiş olan Teşvik-i Sanayi Kanunu nda sanayi sektörü ile ilgili alınan kararları; sektörün korunması, teşvik edilmesi ve finansmanı hususlarında olmak üzere üç ana başlık 32 altında toplamak mümkündür.

33 YATIRIMLARI TEŞVİK SİSTEMİNDE TÜRKİYE UYGULAMALARI Kanun ile sağlanan teşviklerin zamanın şartlarına göre geniş ve ileri düzeyde olmasına rağmen, gerek o tarihlerde Türkiye'nin ve dünyanın içinde bulunduğu iktisadi bunalımın özel girişimci için geleceğe dönük belirsiz ve ürkütücü bir ortam yaratması gerek sosyal yapının özendirme önlemlerinden yararlanacak düzeyde olmaması, ayrıca sanayide sermaye birikiminin de yetersiz olması nedeniyle bu Kanun istenilen etkiyi gösterememiştir. Böylece, 1942 yılından sonra "Teşvik-i Sanayi Kanunu" tamamıyla yürürlükten kaldırılmıştır yılları arasındaki dönemde özel sektörün kullanabileceği kredi imkanları arttırılmaya, tarımsal üretimi teşvik edici destekleme alımları yapılmaya başlanmış, altyapı yatırımları hızlandırılmış ve özel sektörün yatırım yapmak istemediği alanlarda devlet 33 eliyle yatırımlara da hız verilmiştir

34 YATIRIMLARI TEŞVİK SİSTEMİNDE TÜRKİYE UYGULAMALARI Özel sektör için yol gösterici kalkınma planlarının hazırlanmasına başlandığı 1960 ve sonrası planlı dönemde ise yatırımların teşviki kalkınma planları ve yıllık programlar çerçevesinde çıkarılan kararnameler ve tebliğler ile uygulamaya konulmuş ve sanayi ürünü ihracatı da teşvik tedbirlerinden ilk kez bu dönemde yararlanma imkanını bulmuştur yılları arasındaki dönemde genellikle korumacılık ve ithal ikâmeciliği hakimdir. Bu dönemde ucuz kredi ve girdi temini, vergilendirmede kolaylıklar, ithalatta kota ve yüksek gümrük tarifeleri yoluyla sanayinin dış rekabete karşı korunmasına 34 çalışılmıştır.

35 YATIRIMLARI TEŞVİK SİSTEMİNDE TÜRKİYE UYGULAMALARI 24 Ocak 1980 tarihli ekonomik istikrar kararları ile birlikte sanayileşme stratejisinde önemli değişiklikler olmuş, ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi terk edilerek, bunun yerine yerli hammadde kaynaklarına öncelik veren dışa dönük sanayileşme stratejisi benimsenmiştir. Bu stratejiye uygun olarak ihracatın teşviki önem kazanmış ve ihracata dönük sanayileşme teşvik edilmiştir sonrası dönemde benimsenen yeni anlayışla birlikte kurumsal bakımdan önemli değişiklikler yapılmış, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) nın Teşvik ve Uygulama Dairesi 1993 yılında HDTM'na devredilmiştir. HDTM'nın 1994 yılında ikiye ayrılmasıyla, yatırım teşvikleri konusunda Hazine Müsteşarlığı, ihracat teşvikleri konusunda ise Dış 35 Ticaret Müsteşarlığı (DTM) görevlendirilmiştir.

36 YATIRIMLARI TEŞVİK SİSTEMİNDE TÜRKİYE UYGULAMALARI Türkiye'de devlet yardımları alanında birbirinden bağımsız olarak faaliyet gösteren birçok kurum ve kuruluş bulunmaktadır. Bir başka ifadeyle, Devlet Yardımları alanında ana sorumlu kuruluşlar olan Hazine Müsteşarlığı, DTM ve Eximbank dışında, mevzuat gereği görev verilmiş olan Bakanlıklar, Kurum ve Kuruluşlar ile bankalar da yetkili olabilmektedirler. 36

37 Hazine Müsteşarlığı nca Uygulanan Teşvik Mevzuatı Genel teşvik mevzuatı kapsamında yatırımlara sağlanan teşvik olanakları şunlardır; Yatırım indirimi (Yatırım İndirimi tarih ve nolu Resmi Gazete de Yayımlanan 5479 nolu Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır), Gümrük vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnası, İthal makine ve teçhizatta KDV istisnası, Yerli makine ve teçhizatta KDV istisnası, Vergi, resim ve harç istisnası, Yatırımları teşvik hizmetleri ödeneğinden kredi tahsisi. 1.) 09/07/2002 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. 2.) 30/07/2002 tarih ve sayılı Resmi Gazetede 37 yayımlanmıştır.

38 KOBİ Teşvik Mevzuatı İle Sağlanan Devlet Yardımları İmalat ve tarım sanayinde faaliyette bulunan ve yasal defter kayıtlarında arsa ve bina hariç, makine ve teçhizat, tesis, taşıt araç ve gereçleri döşeme ve demirbaşları toplamının net tutarı YTL yi aşmayan, 1 ile 9 işçi çalıştıran isletmeler Mikro Ölçekli, 10 ile 49 işçi çalıştıran isletmeler Küçük Ölçekli, 50 ile 250 işçi çalıştıran işletmeler ise Orta Ölçekli KOBİ olarak kabul edilecektir 38

39 KOBİ Teşvik Mevzuatı İle Sağlanan Devlet Yardımları Türkiye'de tüm işletmelerin sayı itibariyle %99,3'ünü oluşturan KOBİ'ler, yaratılan istihdamın %76,7'sını, yatırımların %26,5'ini, katma değerin %38'ini, ihracatın %10'unu karşılamaktadır. İşletme sayısı ve istihdamda ulaştıkları düzeye ekonomiye katkı açısından ulaşamayan KOBİ'ler, aynı zamanda Gümrük Birliği nedeniyle rekabet güçlüğü de çekmektedir. Bu olumsuz durumu gidermek üzere KOBİ lere destek olunmasına yönelik tedbirler alınmıştır. 39

40 KOBİ Teşvik Mevzuatı İle Sağlanan Devlet Yardımları a) Gümrük vergisi ve toplu konut fonu istisnası b) Yatırım İndirimi (Yatırım İndirimi tarih ve nolu Resmi Gazete de Yayımlanan 5479 nolu Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır) c) KDV İstisnası d) Vergi, Resim ve Harç İstisnası e) Yatırımları Teşvik Hizmetleri Ödeneğinden Bütçe Kaynaklı Kredi Tahsisi 40

41 Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) nca Uygulanan Teşvik Mevzuatı DTM nca uygulanan ihracata yönelik devlet yardımlarının temel amacı, KOBİ niteliğindeki firmalar başta olmak üzere tüm ihracatçı firmaların, Ar-Ge, üretim ve pazarlama aşamalarında desteklenmesi suretiyle ihracata yönelik faaliyetlerinin güçlendirilerek, uluslararası pazarlarda karşılaştıkları sorunların giderilmesinin ve rekabet güçlerinin artırılmasının sağlanmasıdır. 41

42 Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) nca Uygulanan Teşvik Mevzuatı İhracata Yönelik Devlet Yardımları Kararı kapsamında uygulanan yardım programları; Ar-Ge yardımları Uluslararası nitelikteki yurtiçi ihtisas fuarlarının desteklenmesi Yurtdışında düzenlenen fuar ve sergilere milli düzeyde veya bireysel katılımın desteklenmesi Çevre maliyetlerinin desteklenmesi (ISO ve diğer uluslararası sertifikalara teşvik) 42

43 Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) nca Uygulanan Teşvik Mevzuatı Pazar araştırması desteği Eğitim yardımı İstihdam yardımı Yurtdışında ofis-mağaza açma, işletme ve marka tanıtım faaliyetlerinin desteklenmesi Patent, faydalı model belgesi ve endüstriyel tasarım harcamalarının desteklenmesi Türk ürünlerinin yurtdışında markalaşması, tanıtımı ve tutunması ile Türk Malı imajının yerleştirilmesine yönelik faaliyetlerin desteklenmesi 43

44 Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) Tarafından Uygulanan Teşvik Mevzuatı KOBİ lerin ekonomiye katkılarını artırmak ve rekabet kapasitelerini iyileştirmek amacıyla, 3624 sayılı Kanunla, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bağlı kuruluşu olarak kurulan KOSGEB tarafından uygulanan destekler KOSGEB Destekleri Yönetmeliği çerçevesinde yürütülmektedir. Bu Yönetmelik kapsamında uygulanan desteklerden, arasında işçi çalıştıran ve imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, girişimciler, KOSGEB tarafından gerçekleştirilen özel amaçlı projeler çerçevesinde işbirliği yapılan Meslek Kuruluşları ve Sektörel 44 Dış Ticaret Şirketleri (SDŞ) yararlanabilecektir.

45 KOSGEB Destekleri Yönetmeliği çerçevesinde uygulanan destek programları şunlardır; Danışmanlık desteği CE işaretlemesine ilişkin test ve genel test/analiz destekleri Teknoloji Ar-Ge desteği Bilgi ağları ve e-iş desteği Yerel ekonomik araştırma desteği Ortak kullanım amaçlı makine-teçhizat desteği Eğitim destekleri Yurtdışı pazar araştırma desteği İhracat Amaçlı Yurtdışı İş Gezisi (İYİG) programı katılım desteği Milli katılım düzeyindeki yurtdışı fuarlara katılım 45 desteği

46 Milli katılım dışındaki yurtdışı fuarlara katılım desteği Yurtdışı daimi sergi (show-room) katılım desteği Yurtiçi uluslararası sanayi ihtisas fuarlarına katılım desteği Yurtiçi KOSGEB bölgesel fuarlarına katılım desteği İhracata yönlendirme desteği Marka oluşturma ve tanıtım desteği İş Geliştirme Merkezi desteği (İŞGEM) Yeni girişimci desteği Nitelikli eleman istihdamı desteği Bilgisayar yazılımı desteği Patent, faydalı model, endüstriyel tasarım desteği 46 Altyapı ve üstyapı proje desteği

47 AB TEŞVİKLERİ Bölgesel kalkınma amaçlı yardımlar: Satın alma gücü paritesine göre hesaplanan kişi başı GSYH nın son üçyıl içerisinde AB ortalamasının %75 inden düşük olan bölgeler bu yardımdan yararlanabilir coğrafi alanlardır. 47

48 AB TEŞVİKLERİ Genel amaçlı yardımlar: Yatay Yardımlar: Genel amaçlı yardımlar 6 temel kategoride incelenmektedir: Araştırma geliştirme yardımları İstihdam yardımı Küçük ve orta boy işletmelere verilen yardımlar Kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımları Çevre koruma yardımları Eğitim yardımı 48

49 AB TEŞVİKLERİ Spesifik/ sektörel amaçlı yardımlar: AB politikaları çerçevesinde tarım, balıkçılık, motorlu taşıtlar, sentetik elyaf, gemi inşa, ulaştırma tekstil gibi hassas kabul edilen sektörlere ilişkin devlet yardımları hakkında özel kurallar belirlenmiştir. 49

50 Tablo 4.19: Türkiye de Yatır ım Teş vik Belgelerinin Sektörel Dağ ılım ı (% ) Yıllık Ocak- A ğ ustos Sektörler Tarım 2,0 1,5 0,9 1,2 1,2 1,7 2,7 M adencilik 1,2 0,9 0,9 4,3 1,3 2,8 2,4 İ malat 43,4 39,7 53,4 58,6 50,4 62,1 55,0 G ıda İçki 3,8 5,6 2,1 3,6 2,7 5,5 3,3 Dokuma-Giyim 4,5 7,2 10,3 26,1 22,7 17,7 10,7 Orman Ürünleri 1,4 2,1 0,5 0,8 1,4 2,4 1,8 Kağ ıt 2,1 0,5 0,6 0,9 1,1 0,9 3,0 Deri ve Kösele 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,2 0,3 Lastik 1,3 1,5 3,3 2,1 2,5 2,4 2,5 Kimya 3,8 3,0 4,0 5,0 2,1 2,2 3,0 Cam 0,5 0,2 0,3 1,0 0,3 0,8 2,2 D em ir-çelik 1,4 3,5 14,2 1,1 0,4 1,7 0,5 Demir Dışı Metaller 0,5 0,7 0,2 0,5 0,5 0,8 0,5 Taşıt Araçları 3,1 3,8 6,6 7,8 9,2 9,5 12,8 Madeni Eşya 3,9 2,4 2,5 3,0 1,4 6,5 2,3 M esleki, Bili.ve Ölçü,Alet. 0,6 0,1 0,3 0,1 0,4 0,1 0,1 Makina İm alat 6,0 0,7 0,5 0,5 0,7 2,3 1,2 Elektrik m akineları 0,8 1,3 2,0 1,4 0,4 1,5 0,5 Elektronik 1,0 0,6 0,9 0,3 0,9 0,5 0,3 Çimento 5,0 3,4 2,6 0,7 0,8 2,9 6,0 Pişmiş K il ve Ç im ent.g er. 1,0 0,5 0,4 0,4 0,4 0,5 0,6 Seramik 1,0 0,4 0,9 0,1 0,1 1,4 2,1 Diğ erleri 1,5 1,7 1,1 3,0 2,0 2,5 1,3 Enerji 4,3 24,1 17,4 3,2 1,9 4,8 7,5 Hizmetler 49,0 33,8 27,3 32,7 45,1 28,6 32,4 Ulaştırm a 22,9 15,9 10,1 9,9 26,8 6,8 6,9 Turizm 6,4 3,7 4,0 11,0 10,5 8,4 10,3 Diğ er Hizmetler 19,7 14,3 13,2 11,8 7,8 13,4 5015,2 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,

51 Tablo 4.20: Türkiye de Yatırım Teşvik Belgelerinin Bölgeler İtibariy.Dağılımı (%) Yıllık Ocak-Ağustos Bölgeler Marmara 42,0 36,8 39,4 39,1 48,4 40,5 42,4 41,4 İç Anadolu 15,0 9,0 9,1 15,1 13,1 16,6 16,0 13,0 Ege 12,0 7,5 10,5 12,2 9,8 12,3 10,0 10,5 Akeniz 7,3 21,3 9,3 12,8 13,8 11,5 12,2 16,8 Karadeniz 7,4 8,4 5,8 3,9 2,5 7,2 7,3 7,5 Doğu Anadolu Güneydoğu Anadolu 2,2 2,4 2,5 2,6 1,5 2,5 2,0 4,1 3,9 3,6 18,9 9,2 7,3 7,8 8,2 5,8 Çok Bölgeli 10,2 11,1 4,6 5,0 3,7 1,6 2,0 1,0 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Yatırım Tutarı (Bin YTL)

52 Tablo 4.21: Türkiye de Yatırım Teşvik Belgelerinin Mahiyetine Göre Dağılımı (%) Yıllık Ocak-Ağustos Mahiyet Komple Yeni Yatırım 67,4 70,4 57,1 56,1 62,5 54,9 49,7 67,2 Tevsii 16,8 15,7 17,1 24,8 21,8 30,4 33,6 22,5 Tamamlama 3,3 1,9 1,8 3,8 4,6 4,4 5,2 3,9 Yenileme 3,5 5,2 3,9 4,5 3,8 4,9 5,6 2,1 Kalite Düzeltme 0,2 0,3 0,2 0,2 0,0 0,2 0,2 0,2 Darboğaz Giderme 0,9 0,4 0,4 0,3 0,1 0,4 0,5 0,3 Modernizasyon 4,3 3,4 14,0 6,5 3,7 2,3 2,4 1,2 Entegrasyon 0,8 0,4 0,7 1,9 1,2 0,6 0,8 0,3 Nakil 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,1 0,2 0,0 Finansal Kiralama 1,3 1,9 1,0 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 Restorasyon 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Çevre Koruma 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Araştırma Geliştirme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Yap İşl.Devret, Büyük Proje 1,5 0,3 3,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Diğer 0,0 0,0 0,2 0,2 0,7 0,3 0,4 0,7 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Yatırım Tutarı (Bin YTL)

53 Tablo 4.22: Türkiye de Kalkınmada Öncelikli Yöreler Listesi 1. ADIYAMAN 26. KARS 2. AĞRI 27. KASTAMONU 3. AKSARAY 28. KIRIKKALE 4. AMASYA 29. KIRŞEHİR 5. ARDAHAN 30. KİLİS 6. ARTVİN 31. MALATYA 7. BARTIN 32. MARDİN 8. BATMAN 33. MUŞ 9. BAYBURT 34. NEVŞEHİR 10. BİNGÖL 35. NİĞDE 11. BİTLİS 36. ORDU 12. ÇANAKKALE(Bozcaada ve Gökçeada İlçeleri) 37. OSMANİYE 13. ÇANKIRI 38. RİZE 14. ÇORUM 39. SAMSUN 15. DİYARBAKIR 40. SİİRT 16. ELAZIĞ 41. SİNOP 17. ERZİNCAN 42. SİVAS 18. ERZURUM 43. ŞANLIURFA 19. GİRESUN 44. ŞIRNAK 20. GÜMÜŞHANE 45. TOKAT 21. HAKKARİ 46. TRABZON 22. IĞDIR 47. TUNCELİ 23. KAHRAMANMARAŞ 48. VAN 24. KARABÜK 49. YOZGAT 25. KARAMAN 50. ZONGULDAK

54 YATIRIM ORTAMINI İYİLEŞTİRME POLİTİKALARI 1990 yılında, Dünya genelinde yabancı sermaye stoku milyar dolar iken, 2004 yılında bu tutar milyar dolara yükselmiştir 5. Bu dönemde, en belirgin gelişme, yabancı sermaye yatırımının daha önce yasak veya çok sınırlı olduğu Rusya, Polonya, Macaristan ve Romanya ya yabancı sermaye girişlerinin hız kazanmasıdır. Diğer bir gelişme de, Çin e yönelik yabancı sermaye girişlerinin artış göstermesidir. Nitekim, döneminde, Çin, Hong-Kong, Rusya, Macaristan, Polonya ve Romanya nın yabancı sermaye stoku içindeki payı yüzde 3,8 den (67 milyar dolar) yüzde 10,6 ya (93954 milyar dolar) yükselmiştir.