LT FI.A.L.K.EV"LER.İ DER.GİSİ

Transkript

1 Sayı: 46 Birincikanun Cit : VIII LT FI.A.L.K.EV"LER.İ DER.GİSİ Direktör : M. FUAD KÖPRÜLÜ

2 E K o N o M t K T.A R ı H ORTAZAM..\N- TÜRK- İSLAM D"Ö"NYASINDA NEHIR YOLLARI P-rof. A. METZ. Münakalat tekniği -bakımından Halife idareleri ile orta zaman Avrupası arasındaki esas far.kı su yollarının azlrğx te kil ediyordu. Mukaddas1 (S. 19). Geniş saltanat ıdalh!il inde yalnız 12 adet sefain seyrine saa:iıh nebıi.:r saymaktadrr. (Oksus) Amoderya. (Yaksart) Siriderya, Seyhan, Ceyhan, Baradan. Sind, Aras, Nahr el-malik ve Ahuvaz nehri [1]. Bu nehirlerden ne Küçük Asyaya aid -olan üçü, ne Kafkasyaya aid olan ikisi ve ne de Hind hudud nehri [2] kelimenin da.ı: manasiyle İslam ınıntakasına aiddider; o halde Nilden başka yalnız Beynennehreyn tevabii olan Chfizistan ile beraber bir de aksayr şima-ll şarki iç seyrüsefer sis-temi C;trzediyordu. Şimali Mezopotamya ise, hiç değils~ her iki nehir üzerinde nakliyat hususunda pek mü~kül eraiti o.rtaya koyuyordu. Memleketi en iyi tanıyanlardan biri [3] "Siriderya Ferganah'da bir,balxkçx kayrğr!bile olmadrğınr '» söylüyor. Oksus ile Yaksart'ın su seviyesi ve ya.tağr daima değ~ mekte ve çok kuvvetli bulunduğundan Yaksarttaki Rus nakliyatı tatil edildiği gibi Amoderya üzerinde ise bu nakliyat büyük güçlükle devam ettiri- [1] Istachrt (S. 99) kendimaksatı re'si olan Persis de üzerlerine bırakıldığı.takdirde gemileri t aşıyabilen:o on bir büyük nehirden bahsediyorsada hakikatta hakiki sn.rette münakale yapan nehirlerin adedi Mukaddesinin iladesine tamamile uygundur. Hindnkusch ile diğer Hind Efgan dağlarından kaynağını alan Hilmend Efgan nehri yalınız suların yükseldiği zamanlarda gemilerin işlemesine müsaitti ( tlıni Hauqal, S. 301 )Strabo ( XV, 1 ) Yordan - (Şeria ) nehrinin Finikcliler zamanında akıntıya karşı gemiler tarafından geçildiğinden bahsetmektedir. Bu keyfiyet bugün de olduğu gibi orta zamanda da vaki değildi, yalınız küçük gemiler bahrilutta Zoar Jericho arasında şerianın alt kısmının diğer mıotakaları arasında işlemekle idijer (Edrisi ed. Brandel, S. 4. ) [2] Keşmirlilerin Mansftrah'ya kadar seyyahat için yetmiş güne ihtiyaçları vardı. Bunlar Sind'den aşağıya seyyahat ederlerdi ki bu nehrin azami yükselmesi zamanı Fırat ve Dicle sularının yükselmesi zamanına tesadüf eder. Buplar Cosus köklerini tarbalara daldurduktan sonra ( her bir torbaya kilo ) torbaları derilere sararlar, bu derilere su geçmemek üzere katran sürerler ve nihayet torbaları ikişer ikişer ayırarak birbirlerine bağlarlar ve böylece üstünde ayakta duracak veya oturabilecek bir hale getirirlerdi. Bu suretle Cosus kökleri ısianmadan 47 günde Mansftrah Jimanına gelırler ( Merv. de l' Inde S. 104) (3] V. Middendorf, Memoi1 es de 253 l' Academie de St. Petersboıırg Bd. 29. S VIII,

3 254 ÜLKÜ, BİRİNCİ KANUN 1936 lebilmektedir. Kilif'deki akıntının hızldığı (nehrin orta cereyanı) sulaırın. yükselmesi halinde hafif gemilerden hiç birisi tarafından geçilmeye katiyen mani olacak bir şiddettedir [4.]. Akıntının bu intiz~sızlrğı ve birçok kum adacıklarının devamlı o1arak yer değiştirmesi yüzünden Oksus nehrinin her iki sahilinde Bağdad veya Vasıt gibi hiçbir şehir inşa edilememektc idi; yalnız biraz evvel bahsettiğimiz Kilif lburada ibir istisna teşkil ediyor [5]. Nehir ayakları ile baş kanallar üzerinde ise her yerde nakliyat yapılmakta idi [6]. Üzerinde nakliyat yapılması tasavvur edilen göller katiyen mevcud değildi; halbuki mevzuubahs olabilecek n ehirlerin en büyüğü olan Rumiye gölü, mesela Konstans gölünden on kere, Bahrı Lut'tan iki ker~ daha büy.üktür. Göllerden istifade edilmediğinden Suriye, Arabistan ve. bütün I rak gemi nakliyatından uzak geniş sahalar halinde kalryorlardı. Bugün olduğu gibi orta zamanda da bu husus hiç de bahse mevzu teşkil etmemişti. Buna mukabil, Babilin nehir sularının vaziyeti emsalsiz derecede müsaid' bulunuyordu; Fırat, Dicleden biraz.daha yüksekte ıbulunduğu için kanallan üzerinde gemiler şar.ka doğ.ru kolayca kayabiliyorlar ve garba gitmek için de pek o kadar müşkülat çekmiyorlardı; bu vaziyetten 4/10 uncu asırda da ehemmiyetlice istifade edilmişti. Pek çok türlü nakil vasrtalan - ki bunun ufak biır listesini (ed. Mez. S. 107) Aıbulqasrm verdiğ.i gibi, 4/10 uncu asırda da tayyar ve hadidi gibi nakil vasıtaları (cemi hadidiyyat) vardı ve.bu sonuncusu mesela Babil Prensinin kapısında beklemekte idi[7]- İrakta dolaşıyordu; gemicilerin.gürültüsü su terazilerinin çıkardıkları grcırtılara karışarak memleketin kült.ürüne aid karakteristik bir mahiyet veriyordu. "Diclede bir tayyar üstünde seyahat etmek ve gemicilerin feryadıarını işitmek bence bütün Suriyeye hakim olmaktan çok daha iyidir, sözünü söyli-. yen İbni- Ra'ik [8] memleket hasretini ölümüyle ödemişti. Fırat - Samosata'dan itiıbaren sefere salihti - Suriye ile Bağdad arasındaki münakalata hizmet ediyordu; fakat eşhas kanallar Üzerinde münakaleye iltifat etmiyorlardı. Kiıbar bir zat Şamdan Öisr Manbiğ tarikiyle 'Fırat üzerinden hükümet merkezine seyahat eder; er-rahaba'da, sonra Hit'de ve daha sonra nihayet Anbar'da ona yetişilir ve orada atlara binilirdi [9]. Anbar'ın, s üratli nakliyat hususunda onun pek yakınmda bulunan bugünkü Feluğah'nın yaptığı rolü oynamakta olduğu. görülüyor. Orada bugün de olduğu gibi Fırat üstünde :bir iskele vardı [lo]; Bağdaddan mesafesi on iki fersenk idi [ll]. Fırattan Bağdada giden kanal da oradan ayrıhrdı [12]. Frratın akışı o za- [4) V. Schwarz, Turkestan, S [5) Mu.q., s [6] İstachr1, S. 301 ff. [7] Misk - VI, 44, 57, lll - [8] Tallquist, S. 29. [9] Wuz., S ] 10] MeselA 4. asır için :.tbn al - Atlıir vm, 125. [ll] lbn Clıordadbelı, S. 72, [12] Abulfeda, Geographie, S. 52. Anbar civarında al- FalOğah, adındaki bir çiflikte Nal!lr' Isa kola ayrılır.

4 TORK - İS~AM DUNYASINDA NEHİR Y OLLARI 255 manlar bilhass a yıi-karı kismtnda bugünkünden fa.rklı i di : Yalnız Hadilhah değil, Anah ve Alosah da adalar üzerinde kain idiler [13]. Fırat -üzerinde nakledilen eşyanın mühimmini Ermenistan dağlarından getirtilen yapı kerestesi ile Suriyeden getirtilen zeyt inyağı teşkil ediyordu ki sallar üzerinde akmtı istikametinde nakledilirdi ; bu eşyalaırdan başka Herodot ve Livius taraflarından Akdeniz gemileri olarak zikredilen Kerk tırlar üzerinde nakledilen nar ağacı odunları memleket ortasından n'lkledilirdi. Bu ağaç lar aune ( yani bir metreden biraz fazla ) fransız endazesi ile endaze boyunda olurdu [14]. En feyizli kanal hayatı eski müver -rihlerin sefere salih 120 bin deres-inden bahsettikleri Basra civarında inkişaf etmişti. 120 bin rakkammı bidayette mübalegalı telakki eden İbni Hauqal orada bir ok menzili mesafede birçok dere görd@ten sonra mübalega telakki ettiği şeyi mümkün görmüştü. Şehirden itibaren iki günlük seyahat müddetince denize kadar ardı kesilmeden kanallar ve hurma ormancıkları tevali ~diyordu k i villala.r ve pek çok eğlence mahalleri de bu arada mevcud bulunurdu. Bu su mecralarınrn çoğu tuzlu su olup cezir esnasında Basra kanallarının çoğunun suyyu boşalıyordu [15]. Dii::Ie üstünde de nakliyat yolunda idi; Musul üstünden gelen Ermeni eşyası ayrıca Bağdadı kendi mutedil iklimine mahsus seb2)e ve meyvalada besliyordu [16]. H atta şimalden hacılar bile su yolundan istifade ediyorlardı; 348/ 959 yılmda on büyüık kayrk (Zaurak).içinde Musul'dan.gelen 1000 hacı boğulmuştu [17]. Bağdad ise bir nevi V enedi k idi: "Bağdad ahali si gemi ile gelip gide.rlerdi ; Bağdad eşyasının üçte ikisi nehirlerde yatard, [18]. Yük gemileri birçok pazarlarda 5ahile yanaşıdar ve dar sokaklar her lahze yüksek d ıvarlı kemerler balinde suyun üstünde yükselirdi. 4/10 uncu asır başmda eşlıas ve şehir eşyasını nakli için otuz bin kayık saydmıştı ; kayıkçı esnafı günde 90 bin dirhem gelirin vergisini veriyorlardı. Bu umumi mahiyette kayrklarm isimleri ve şekilleri bugünkü yuvarlak Guffab'lara benzemiyordu; bunlara Sumairijjat yani Sumer gemileri denihyordu» [19]. Yekiın doğru görmüyor; hatta bugün bile bir.kayıkçı eksoriya bir mecidiye ( 4-5 dir hem) kazaniyor [20]. Saray yalnızca gemicilerine SOO elinar sarfediyordu [21]. Bundan başka birçok diğer nakil vası talan da mevcuddu; rahatını seven Bağdadlımn eşe ği aliırda ve tajjar'ı nehirdedir. Yüksek ve kibar muhitin münakajatı ekseriya su yolları üstündedir. Halife Emin donanma ve eğlence seferleri için 200/ 800 tarih-i etrafında (Kuffaği) günde [13] Mas. III, 40; bnrada Tatlsah deniyorki yanlıştır. (14] Wuz., S [ls]!lın Haııqal., S. 158 [16] Muq., S (17] Misk., VI, 234. [18] Mttq., s [!<ı] Sabtışti, Kit. ed - dija1 at, fol. 17 a, 26 b, Kit Bcıgdad, ed. Slamon, fol. 36 b: sumairijjat ma'baranijjat. [20] Maschriq, IV, 992. [21] W1tz., S. 19.

5 256 ÜLKÜ BİRINCİJCANUN yangın gemisini harraqat arslan, firr, kartal, at, Yunus balığı ve yılan şeklinde olmak üzere yaptıromştı [22]. 333/944 senesinde Halifenin resmi tajjar'i Ceylan adını taşiidiştı [23]. Halife al-radi'nin cesedi 329V'941 de sandal içinde mezarına götürülmüştü [24]. 34S/956 senesinde büyük Deylem isyanını: bastırdık~an sonra Mu'izzeddaulah kayığı, ile ve esir edilen asilerin riiesa.sr arkadan gelmek üzere şelıird en geçmişt i; -balık sahilde bulunuyor hükriimdoarr ta kdis ve asileri tel'in ediyordu [25]. 364/974 de Emir A dudeddaul'ah ile Halife Bağdad nehri üstünde buluştular «'halk hemen tamamile kiayık ve sandallarda builunuyordu; o kadar çok sandal.vardı ki kayrklar /Üstünde bir kıyıdan diğerine geçmek mümkün olabilecekti» [26]. 377/987 de Emir Şarafeddaulah Hal.ifenin tae giyme alayına g.ittiğl.zoaman Dicle kıyılarında çadırlar kurulmuş ve evlcr nehrin her iki kıyısında çok güzel bir şekilde süslenmi şti [27]. Bir sahlılden diğerine geçmek içi~ Bağdad iskelelerinin Şark kısımlarmda iki müteharrik duba zanbarijjat takılı bulunur ve istenildiği zaman çözülebilird-i [28]. Hatta vasıt iskelesinin her iki tarafında geçid yerleri vardı [29J. Gemilerin Dicleden karaya çekilmesi için büsbütün husus! bir metod takib edildrdi. Uzun bir halat saiı.ilde akıntı yukarı bir yere bağ1anır, gemiciler geminin üstünde oldukları haı1de esas balata bağlanmış olan bir ilmiğ-i [30] omuzlarının.üstünde tutarak tıpkı Asuri: resimleri.n:de gördüğümüz karada ağır yükleri çekmek için kullandıkları bir usw veç.bıile - çekerlerıdi; öndekiler tekrar ve tekrar arkadan tkavrarlar ve bütün balat güvertenin Üstünde güzelce çörekleninceye kadar ameliyata devam ederlerdıi. Bu iş müddetince kayıkçrlar şarkı söylemekten hali kalmazlardı. Samerra He Bağdadarasındaki 'AD.th şebirciğinde al Abvab (yanıi kapı) tesmiye oluınan mü kil bir geçm vardıkinehir burada kayalar arasına oyulmuş bir yardan aşağı aılnp giderdi. Gemiler burada çapalarını atarlar ve para ile bir krlavuz (Hadi) tutarlardı[31]. Bu kılavuz oradan ge!?inceye kadar dümeni elinden brrakmıyarak gemiyi sevk ve idare edendi. Cenubi Babi l'de ise bütün Arablrın hakimiyeti devr.inde Dicle'deki nakliyata ariza veren en.büyük bir müşkil vardı: V asıt ile Basra arasında Dicle ikiye bölünerek bataklık (Bata '-iıh ) bir sa!haya girdiğinden dolayı eşya yükleri küçük kayıklar vasıtsile aktarma edilirdi. Bu sahada «sazlr bir takım su yolları vardı ki!kayıklar sazlarm üstünden kaydırıhrdı; arasıra sazdan hali sulu [22] Tab., lu, 952 f. mnasır şair Abil Nuwaa'm bir şiiri ile bnnn işhat etmektedir., [23] Mas. VIII, 377. (24] K it. al - 'ujun W al - kada 'iq III, Berlln, fol. 183 b. [25] Mis/c. VI, 218. (26] lbn al - Atkir VIII, 477. [27] llm- al l1auzi, Berlin, fol. 125 a. [28] İbn Abl Usaibi'ah I, 179; gildemeister, NGGW!882, S [29j Muq., S [30] Qamdja, Abulqdsim, s. 108; lugat kitaplarında yok. [31] sıibuştt, Kit. ad - dijarat, fol. 38 b.

6 TÜRK - İSL.A.M DÜNYASINDA NEDİR YOLLARI 257 yerler meydana çrkar.dı» bu sazhk yollarda sazdan kuılubeler yapılmıştı; beş ıkişilik olan bu kullubeler batale yerdeki nakliyatı temin iç.in yaptmlmr.ştı. ıbu bekçi kulübeler müthiş ' sivri sineklerden korunmak için pen'cere siz birnevi yuvarlak tepe şeklinde in a edilirdi [32]. KaraJkol tertibatına rağmen Babiii Bağdadın alt taraflarında bütün asır devamınca emin olmaktan uzak kaldı. Hırsızlar başlıca Kürdlerdi; 328/940 senesinde Emir Beğkem bile yasdt'ta avlanır.ken Kürd hırsızlar tarafından öldürülınüştü [33]. Hacıların &ürdler tarafından baskma uğraması Cha varezmi'de adeta.mesel ola-rak kullanılmalktadır [34]. Daha sonralan 4/10. uncu asrrda bilhassa İbn Mardan adlı bir Kürd serkerdesinden ba!hsedili yordu; bu ser k erde gemileri kollar ve.ekseriya bir kervan (Kar) haj.inde bulunmalarma rağmen gemi ler~ çapul ederek zengin ganimetle dönerdi [35]. 4/10 uncu asırda yaşamış diğer meşhur baydudlar reisi İbn Hamdu-ı ise -Bağd-ad ile Vasrt arasında baydudlwk ederlerdi. Birnevi romantik Çakırcalı olan bu serkerde fakir'lere karşı kah.raman v.e asli c;iavranır zenginleri ise kapana kıstrrrrdı [36]. Bu haydudun müreffeh. hayatı dillere destan olmuştu [37]. Bataklıkların diğer bir serkerdesi de ıbir aralık siyasi ehem miyet almı olan İmran ibn Şah un i da; ma.iyetine tahsisatverilmesini devlet memurlarından talleb edecek kadar cüretini arttırmıs ve hatta :kıudretli. Emir ' Mu'izzeddaulah'nın veziri Muhallabi'yi mağlub ettiğinden Emir için bu ser.k:erdeyıi 339/950 de bataklık havaliye va1i nasbetmekten başka yapacak bir iş kalmamıştı [38]. Korsanlar bir defa pek mühim ve. ümeradan müteşekkil bir kafileye baskın yaıpmıştı. Yüksek bir zata u-laşabilmek için nehir aşağı hareket eden bu kafile de vezirden ba~ka Alıevi rüesasından er Rida.ile el-murtada da hulıunuyordu. Haydudloar onlara Harraqat dedikleri kayıklannda yakala - dılar ve şöyle haykırdılar : «Orospu karılarınızla drşarr çıkmiz!». Bu söz seyab,atte heraber olan Halifenin katibine şu nüktey i savurmaya sebeb olmuştu : «GörüUüyor ki onlar bizıi gözlemişler; yoksa nasıl o1ur da karılarrmızın orospu olduğunu bile bilirler?» l39]. Memleket dahilindeki resmi haydudllaır sular üstündeki tıicaret nakliyatma daha büyük zararlar yapıyorlardı; bilhassa Halep'deıkıi Hamdanller Şovaleresk ılıareket yanında işidilmemiş derecede çılgınca bir vergi siyaseti tatbik ediyorlardı. Bu 'hanedanın en şöhretli hükümdarlarından olan Saifeddaulah Suriyenin baş'lrca iç limanı olan Fırat dirseğinde kain Ba.Iis'i [32] lön Roştelı, S [33] Jalıija b. Sa'id, fol. 85 a. [34] Rasa'il, s. 79 [35] İbn al- HağğAğ, Divan, London fol. 170 a; X, S. 218; Kit. al- farağ ı I, 107. [36] et - Tantlchl, al farağ ba 'd eş şiddalı Il, S [37] Tha'alibt, Umad el- mensub, ZDMG VIII, S (38] Misk. VI. 171 ff.; bn al- Athir vm, 362, 368 f. [39] Ya.q. lrşad I, s. 235.

7 258 ÖLKÜ BİRİNCİKANUN 1936 ağır transit vergıisi tatbik etmek suretile tamariıile mehvetmiş idi; hububat dolu gerilerini Ne zeytinyağ yüklü sa-llarıni, bu limana getiren taeiderden birkaç aylrk kısa bir zaman zarfmda bir milyon dinara yakın bir para tarhetmek suretile perişan etmişti (40]. Bu dahili gümrük resmi muamelatı BCI!bH'de 'de eksik değildi. Bağdad ille Basra arasında hükumet 300/912 senesinde ikıi yerde veırgi tarhetmişti [ 41]; gece nehir gümrük memurlan tarafından kapatılirdr. «Diclenin her iki tarafı-nda ikişer gemi birbirine bağlanarak sahile tesbit edilir ve sonra su üstıüne gerilen halatların her iki ueları gemilere bağlaniii"dr ki böylece geceleyin geçmek mümkün ola - mazdı» [ 42]. 4/10 uncu asr rda Nil üzerıindelci nakliyat o kadar çoğalmıştı k.i Mı:ıkaddas1 esk.i Kahire iskeles inde demir atmış veya önünden gelip geçen gemilerin mikdan karşısında şaşırıp kalmıştı. «Bana bir Mısırlı sormuştu : Memleketin neresi? Kudüslüyüm! Sözüne devam etti: o büyük bir şehir öir, fakat Allah sana kuvvet versin l B-uradan uzak memleketlere ve köylere giden bütün gemiler Kudüse gelirlerse, bütün ahalisini eşyasıru, alat ve edevatrnr, taşlarını ve evlerin kerestelerini taşırlar; öyle ki «burnda da bir şehir varmış» teranesi dillerde dolaşmağa başlar! [ 43]. Nıil üzer inde fasılasrz.devam eden gemi nakliyatının bittiği yer Mısır'ın bittiği yer - di [44]. Asuan Sudan için büyük bir antrepo yeri idi; ticaret yapanlar Nubi'ye kadar hulfıl etmiş olan Mısırlılar değil, -çünkü ticaret Nil vadi - sinde yaşayan ahali için esaslı meşga~e teşkil etmiyordu- belıki Nı.rbi'ye nisbeti olan Sudanlı taeirierdi ki şelalenin menba tarafmda eşyalarını Nilden çıkardıktan sonra develer ile on iki gün ııehrin yanında karadan iler Ierdi [ 45]. İki şela.leniin Cenubundaki nuntaka bütün yabancılar için kat'i bir şekilde ıkapah tutulurdu; bu, eski Mısır tarihindenbri tatbik edile - gelen bir tedbirdi. Alnıancadan çeviren : Cemal Köprülü [40] lbn Haıtqal, S )41) llm Rosteh, S [ 42] lbn Rosteh, S [43] 1J1uq., S [44) Mas. lll, 40; 'Abdullah b. Sulııim ( Maqrtzt'de 4!10 asrın sonunda); bak: Marquart, Die Beninsammlung, S. CCXLIX). [45) Ed.,.isi, S. 20/21