Dilek Seymen, Türkiye nin Dış Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü, DEÜ Yayınları, Đzmir 2009, ISBN

Transkript

1 Dilek Seymen, Türkiye nin Dış Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü, DEÜ Yayınları, Đzmir 2009, ISBN (Uluslararası Đktisat Dersi için kaptan aşağıdaki notlar derlenmiştir. Dış Ticaretin Endüstriler-arası Ticaret Yapısı ve Karşılaştırmalı/ Rekabetçi Üstünlüğü Dış ticaretin endüstriler-arası yapısının analizi ile kastedilen Türkiye nin ihracatında uzmanlaşmaya gtiği endüstrilerin ve ülke içinde hiç üretilmeyen ya da nispeten az üretildiği için büyük çoğunlukla dışarıdan hal edilen endüstrilerin belirlenmesidir. Bu amaçla her ikisi de Balassa endeksinin revize edilmiş şekli olan, ülkenin kendi ticaret verileri kullanılarak hesaplanan karşılaştırmalı üstünlük endeksi (bu çalışmada RCA3 ve ihracatta uzmanlaşma endeksi (bu çalışmada RCA5 hesaplanmıştır 1. Hesaplamalar yapılırken yine faktör yoğunluğuna göre ayrıştırılmış beş endüstri grubu incelenmiştir. Tablo 4.9 hesaplama sonuçlarını vermektedir. Kod Tablo 4. 9: Endüstri Gruplarına Göre Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA3 ve RCA5 Hammadde Yoğun Emek Yoğun Sermaye Yoğun Zor Ar-Ge Kolay Ar-Ge Endüstri Endüstri Endüstri Yoğun End. Yoğun End. RCA3 RCA5 RCA3 RCA5 RCA3 RCA5 RCA3 RCA5 RCA3 RCA ,86-0,52 7,06 0,44 1,32-0,35 0,19-0,87 0,07-0, ,85-0,38 6,67 0,56 1,34-0,17 0,19-0,82 0,11-0, ,89-0,27 6,71 0,62 1,24-0,11 0,19-0,78 0,18-0, ,89-0,29 6,33 0,59 1,15-0,17 0,17-0,81 0,19-0, ,83-0,29 7,24 0,66 1,09-0,16 0,13-0,85 0,17-0, ,70-0,34 7,10 0,67 1,23-0,07 0,19-0,76 0,31-0, ,14-0,13 5,14 0,55 1,08-0,16 0,19-0,78 0,17-0, ,84-0,25 4,47 0,53 0,84-0,25 0,28-0,67 0,44-0, ,75-0,31 4,68 0,53 1,26-0,06 0,36-0,60 0,31-0, ,72-0,31 4,80 0,56 1,19-0,06 0,41-0,54 0,18-0, ,75-0,39 4,36 0,43 1,15-0,20 0,43-0,60 0,17-0, ,92-0,25 3,91 0,43 1,11-0,16 0,36-0,63 0,17-0, ,84-0,30 3,93 0,43 0,99-0,23 0,34-0,65 0,22-0, ,91-0,36 3,65 0,31 1,06-0,29 0,33-0,71 0,19-0, ,81-0,23 3,27 0,44 1,37 0,03 0,28-0,64 0,23-0, ,79-0,35 3,26 0,33 1,20-0,16 0,27-0,72 0,25-0, ,76-0,42 3,22 0,26 1,19-0,22 0,31-0,72 0,27-0, ,85-0,37 3,19 0,27 0,99-0,30 0,34-0,69 0,28-0, ,92-0,30 3,07 0,29 0,90-0,31 0,39-0,63 0,29-0, ,75-0,34 3,14 0,35 1,06-0,18 0,30-0,67 0,41-0, ,56-0,55 3,43 0,27 0,93-0,36 0,38-0,68 0,50-0, ,53-0,43 3,01 0,39 1,49 0,06 0,41-0,53 0,48-0, ,48-0,50 3,00 0,35 1,54 0,04 0,51-0,47 0,42-0, ,49-0,50 3,14 0,36 1,27-0,07 0,50-0,49 0,49-0, ,52-0,49 3,02 0,32 1,29-0,09 0,55-0,48 0,47-0, ,57-0,47 2,96 0,30 1,30-0,10 0,54-0,49 0,52-0, ,51-0,52 2,77 0,26 1,39-0,08 0,56-0,49 0,59-0, ,51-0,51 2,59 0,24 1,44-0,05 0,48-0,54 0,66-0, ,44-0,55 2,60 0,26 1,64 0,04 0,44-0,55 0,71-0,37 Kaynak: Tarafımızdan hesaplanmıştır. 1 Bu çalışmada, ülkenin ticaret yapısı ve rekabet gücünü belirlemede tamamlayıcı olarak hesaplanan endüstri-içi ticaret endekslerinde ihracat değerleri yanında halat değerleri de kullanıldığından, açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler hesaplanırken RCA3 ve RCA5 endeksleri kullanılmıştır. Endekslerin hesaplanma yöntemleri, konuyla ilgili farklı endeksler, ilgili leratür ve endekslerin kısıtları kabın Ek-1 kısmında açıklanmıştır. 1

2 Her iki endeks sonuçları birlikte değerlendirildiğinde öncelikle endekslerin belli ölçüde birbirleriyle tutarlı sonuçlar verdiği görülmektedir 2. Toplulaştırılmış endeks değerlerine bakıldığında her iki endeks hesaplamasına göre emek yoğun endüstriler de karşılaştırmalı üstünlük, hammadde yoğun ve AR-GE yoğun endüstrilerde karşılaştırmalı dezavantaj gözlenmektedir. Sermaye yoğun endüstri grubu için endeksler belli yıllar dışında farklılaşmıştır. RCA3 açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük endeksine göre bu endüstri grubu 1980 sonrası büyük oranda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip görünürken, RCA5 ihracatta uzmanlaşma endeksi birkaç yıl dışında söz konusu endüstri grubunda net ihracat artışını yansıtan bir oran vermemektedir. Tabii bu değerlendirmeler toplulaştırılmış verilere göre yapıldığından endüstri grupları içindeki alt endüstrilere hatta mallara bakmak daha sağlıklı değerlendirme yapmayı sağlayacaktır. Hammadde yoğun endüstri grubu incelendiğinde bu grubun toplam ihracat ve halat değerleri kullanılarak hesaplanan RCA oranları karşılaştırmalı dezavantajı göstermekle birlikte, daha ayrıntılı bir analiz (Ek Tablo 31 bu grup içinde bütün dönem ibariyle, - et ve et ürünleri (01, - süt süt ürünleri ve yumurtalar (02, - balık ve diğer deniz ürünleri (03, - hububat ve ürünleri (04, - meyve ve sebzeler (05, - şeker, şeker ürünleri ve bal (06, - baharatlar (07, - çeşli yenilebilir ürünler (09, - ham gübre ve kömür petrol, değerli taş hariç madenler (27 ve - işlenmiş sıvı ve katı yağlar (43 grubunun açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu, - yağlı tohumlar ve meyveler (22 ve - mantar, odun ve kereste (24 grubunun 1984 yılından ibaren, - hayvan gıdaları (08 grubunun 1989 yılından ibaren, - başka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bkisel ürünler (29 grubunun 2005 yılından ibaren karşılaştırmalı üstünlüklerini kaybettikleri, - elektrik enerjisi (35 grubunun ise 2004 yılından ibaren karşılaştırmalı üstünlük kazandığı gözlenmektedir 3. 2 Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüklerin hesaplanmasına yönelik birçok endeksin olması, bu endekslerin karşılaştırmalı üstünlükleri yansıtmakta tutarlı olup olmadığının araştırılmasına neden olmuştur. Yapılan çalışmalar, bu endekslerin, ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün varlığını tesp etmede tutarlı olduğunu ancak, ülkenin diğer ülkelere göre daha üstün ya da daha zayıf olduğunu belirlemede ve ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün yıldan yıla ya da endüstriden endüstriye değişimini belirlemede tutarsız olduğunu göstermiştir (Balance vd. (1987, Yeats (1985 ve Hinloopen ve Marrevjk (2001 Şimsek (2008 Şimşek vd (2007. Bu nedenle bu çalışmada da endeks değerlerine bakılarak karşılaşmalı üstünlüklerin yıllar ibariyle değişimden öte endüstri bazında karşılaştırmalı üstünlüğün var olup olmadığı sorgulanmıştır. 3 Bir endüstri grubunun karşılaştırmalığı üstünlüğü varken bu üstünlüğün dezavantaja dönmesi endeks değerinin 1 in altına düşmesi ile ifade edilmektedir. Bu çalışmada endeks değerleri karşılaştırmalı üstünlüğün varlığını ya da yokluğunu ifade etmek 2

3 Emek yoğun endüstri grubunda, dönem içinde hemen her yıl açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahip endüstriler, - diğer tekstil, iplik, kumaş (65, - diğer metal olmayan madenden yapılan eşya (66, - prefabrik yapılar, sıhhi tesisat ve aydınlatma (81, - mobilya ve yatak takımı (82, - giyim eşyası ve bunların aksesuarları (84 grubudur. - Dokuma elyafı ve atıkları (26 ile - işlenmiş deri ve kürkler (61 grubu 80 li yılların ikinci yarısından ibaren, - seyahat çantası ve el çantası (83 grubu 2003, - ayakkabılar (85 grubu 2005 yılından ibaren karşılaştırmalı üstünlüğünü kaybederken, - başka yerde belirtilmeyen madenden eşya (69 grubu 1996 yılından ibaren - başka yerde belirtilmeyen çeşli mamul eşya (89 grubu 2000 yılından ibaren karşılaştırmalı üstünlük kazanmıştır. - Mantar ve mobilya hariç ahşap eşya (63 grubu ise çoğu yıl için karşılaştırmalı üstünlük gösterse de dönemin bütününde çok değişken bir görünüm sunmaktadır. Sermaye yoğun endüstri grubu içinde RCA oranları birin üzerinde olan endüstriler - içkiler (11, - tütün ve tütün mamülleri (12, - uçucu yağlar, parfüm, kozmetik (55 ve - demir-çelik (67 dir. Bunun yanında, - kara taşıtları (78 grubu da 2001 yılından ibaren karşılaştırmalı üstünlük sağlamaya başlamıştır. RCA5 endeksi dikkate alındığında bu endüstri grubu yanında, - kauçuktan eşya (62 grubunun da son yıllarda net ihracat artışı yarattığı gözlenmektedir. AR-GE yoğun endüstri grubunun tamamı dikkate alındığında açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük yok gibi görünmekle birlikte biraz daha ayrıntılı verilere bakarak yapılan incelemede, taklidi kolay AR- GE yoğun endüstri grubu içinde - ilk şekilde olmayan plastikler (58 ve - haberleşme ve ses kayıt cihazları (76 grubunda, taklidi zor AR-GE yoğun endüstri grubu içinde ise - elektrik makineleri cihaz ve aletleri (77 ve için kullanılmıştır. Endeks değerlerindeki artış veya azalışların ihracat performansındaki değişmeyi yansıtmadığı düşünülmektedir (bkz. Seymen, Şimşek

4 - diğer taşıt araçları (79 grubunda 2000 li yıllardan ibaren açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük gözlenmektedir. Benzer tespi RCA5 endeksinde de yapmak mümkün olmuştur. Son yıllarda katma değeri yüksek AR-GE yoğun malların ihracat paylarındaki artış ve büyüme hızlarının toplam ihracat büyüme hızının üzerinde seyretmesi, bu sektörlerde karşılaştırmalı üstünlük yakalama şansı yaratmıştır. Dış Ticaretin Endüstri-içi Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü Ülkelerin ticaret yapılarının belirlenmesi için kullanılan endekslerden bir diğeri ise endüstri içi ticaret endeksidir. Özellikle Đkinci Dünya Savaşı ndan sonra, endüstri-içi ticaret şekli, uluslararası karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı endüstriler arası ticaretin yanında, dünya ticareti içinde önemli bir yere sahip olmuştur. Aynı endüstri altında sınıflanmış ürünlerin hem ihraç hem hal edilmesi olarak tanımlanan endüstri-içi ticaret üzerine leratürde birçok çalışma yapılmıştır 4. Endüstri-içi ticaret endeksi ilk kez bu konuyu sistematik bir biçimde ele alan Grubel ve Lloyd tarafından geliştirilmiştir (Grubel ve Lloyd, 1975: 21. Endeks, farklı endüstriler ve farklı ülkeler arasında karşılaştırma yapmayı kolaylaştırmak açısından endüstri-içi ticaretin toplam ticaret hacmi içindeki payı şeklinde düzenlenmiştir. Türkiye nin endüstri içi ticaret yapısını 5 görebilmek için hesaplanan Grubel-Lloyd endüstri-içi ticaret endeksi sonuçları Tablo 4.10 da verilmiştir. Endüstri içi ticaret endeksi, endüstri-içi ticaretteki değişmelerin ihracattan mı halattan mı kaynaklandığını belirleyemediği için rekabet gücünün artması ya da azalması hakkında bilgi içermemektedir. Bu nedenle endüstri-içi ticaret düzeyinde zamana bağlı değişmeleri görmek dolayısıyla endüstriyel performansın zaman içindeki değişimini gözleyebilmek amacıyla Tablo 4.10 a ayrıca Brülhart B endeksi olarak da adlandırılan marjinal endüstri-içi ticaret (Brülhart, 1994: 606 sonuçları da eklenmiştir. Hammadde yoğun endüstri grubunda endüstri-içi ticaret oranı 1980 li yılların başından ibaren önce artmış, ardından 2000 li yıllarda azalarak %50 nin altına düşmüştür. Bu da söz konusu endüstri grubunda son yıllarda iki yanlı ticaretin azaldığı ihracat ya da halatın tek başına ağırlığının arttığı anlamına gelmektedir. Son yıllar ibariyle marjinal endüstri-içi ticaret endeksinin negatif değerler alıyor olması bu tek taraflı ticaretin halat artışı şeklinde gerçekleştiğini göstermektedir. Bu endüstri grubunda halatın daha çok artıyor olması rekabet gücünün de zaman içinde düştüğü anlamına gelecektir. Hammadde yoğun endüstri grubu içinde endüstri içi ticaret oranı yüksek olup, özellikle son yıllarda marjinal endüstri-içi ticaret oranı ihracat yönlü artan endüstriler arasında, - süt ürünleri ve yumurtalar (02, - çay ve baharat ürünleri (07, - margarin türü çeşli yenilebilir ürünler (09, - ham gübre ve madenler (27 ve 4 Endüstri-içi ticareti teorik ve ampirik düzeyde inceleyen temel kaynak neliğinde şu çalışmalar bulunmaktadır: Grubel ve Lloyd (1971,Gray (1988, Greenaway (1983, Kojima (1964, Balassa (1979 ve 1986, Aquino (1978,.Ayrıca Türkiye de endüstri-içi ticaretin ölçümüne yönelik şu çalışmalar sıralanabilir: Şimşek (2008. Erlat ve Erlat (2003, Emirhan (2002, Doğaner Gönel (2001a ve 2001b. 5 Türkiye nin Endüstri-içi dış ticaretinin analizi için bakınız Şimşek(

5 - işlenmiş sıvı ve katı yağlar (43 sıralanabilir. Ancak bu endüstri grubu içinde endüstri-içi ticaret oranı arttığı halde bu artış halat yönlü olduğu için rekabet gücünün azaldığı düşünülen endüstriler de bulunmaktadır. Bunlar arasında, - temel hububat ürünleri (04 ve - işlenmemiş bkisel ve hayvansal ürünler (29 yer almaktadır. Tablo 4. 10: Dış Ticaretin Endüstri-Đçi Ticaret Yapısı ve Marjinal Endüstri-Đçi Ticaret Oranları Hammadde Yoğun Emek Yoğun Sermaye Yoğun Kolay Ar-Ge Zor Ar-Ge Toplam Endüstri Endüstri Endüstri Yoğun End. Yoğun End. IIT MIIT IIT MIIT IIT MIIT IIT MIIT IIT MIIT IIT MIIT ,1 55,6 65,3 13,0 4,8 53, ,7 1,0 44,3 0,7 82,9 0,2 18,5-0,7 11,1-0,7 69,0 0, ,6 1,0 37,6 1,0 88,9 0,2 21,6 1,0 20,5-0,4 78,3 1, ,1-0,5 40,6 0,2 83,2-1,0 18,9-1,0 21,5-0,2 76,6-1, ,8-0,3 34,5 0,8 83,7-0,1 15,4-1,0 20,6-0,9 79,7 0, ,8-0,8 33,4 0,8 92,7 0,2 23,8 0,5 35,7 0,1 82,5 0, ,8 1,0 45,0-1,0 84,1-1,0 22,2-0,9 20,5-1,0 80,3-0, ,3-0,6 47,4 0,5 75,2-0,6 33,2-0,3 48,5 0,9 83,7-0, ,6-0,5 46,9 0,6 93,6 1,0 39,7-0,2 35,6-1,0 82,2-0, ,4 0,3 44,1 0,9 93,5-0,1 46,0 1,0 23,9-1,0 84,8 0, ,6-0,8 56,6 0,0 80,2-0,8 40,2-0,9 18,2-0,9 73,5-0, ,7 1,0 56,7 0,4 83,7 0,7 37,3-1,0 20,2-0,5 78,5 1, ,6-1,0 57,4 0,4 76,9-1,0 35,3-0,3 24,2-0,5 77,5-0, ,4-0,8 68,9-0,7 71,1-0,5 29,2-1,0 18,3-1,0 68,5-0, ,3 1,0 56,5 1,0 97,0 1,0 35,9 1,0 30,2 1,0 87,5 1, ,5-0,7 67,2 0,0 84,1-0,7 27,9-0,9 26,0-0,8 75,5-0, ,7-1,0 73,7-0,3 77,6-0,5 28,1-0,7 25,2-0,8 69,5-0, ,1 1,0 73,3 0,3 69,8-0,7 31,2-0,5 26,0-0,7 70,2-0, ,0 0,8 71,3 0,8 69,2 0,2 37,3-0,3 29,3 1,0 74,0 1, ,7-0,6 65,5 0,3 82,0 1,0 32,9-1,0 42,0 1,0 79,1 0, ,7-1,0 72,8-0,4 64,2-0,9 32,3-0,7 40,7-0,7 67,5-0, ,5 1,0 61,0 1,0 94,0 1,0 47,4 1,0 53,6 1,0 86,2 1, ,4-1,0 64,6 0,2 96,4-0,1 52,8-0,2 45,0-1,0 82,3-0, ,0-0,5 63,6 0,4 92,8-0,3 50,7-0,6 50,2-0,3 81,1-0, ,7-0,5 67,6 0,2 91,2-0,1 52,5-0,4 46,9-0,6 78,6-0, ,5-0,4 69,9 0,1 89,9-0,2 51,0-0,6 49,1-0,4 77,2-0, ,6-0,7 74,2-0,1 92,0 0,0 50,8-0,5 53,3-0,2 76,0-0, ,8-0,5 75,9 0,2 95,1 0,1 46,3-0,8 58,5-0,2 77,4-0, ,5-0,7 74,1 0,5 96,4 0,4 44,9-0,7 63,4 0,1 79,1-0,1 Kaynak: Tarafımızdan hesaplanmıştır. Emek yoğun endüstri grubu incelendiğinde 1990 lı yılların başından ibaren endüstri-içi ticaret yapısının hakim olduğu görülmektedir. Bu endüstri grubu içindeki alt endüstriler incelendiğinde de bu değerlendirmeyi, - dokuma elyafı ve artıkları (26 ile - giyim eşyası ve aksesuarları (84 grubu dışında hemen hepsi için genellemek mümkündür. Endüstriler-arası ticaret yapısı gösteren bu endüstrilerden dokuma elyafı ve artıkları (26 grubunun tek yanlı ticaret yapısının özellikle 2000 li yıllarda yaygın bir şekilde halat yönlü gerçekleştiği görülmektedir. Bu grubun içinde, dokunmaya elverişli bki lifleri yanında Türkiye nin ihracatında geçmiş dönemlerde ön sıralarda yer alan pamuk da yer almaktadır. Giyim eşyası ve aksesuarlarından oluşan (84 grupta ise Türkiye nin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmasına ve ticaretinin endüstriler arası- daha çok Türkiye nin uzmanlaşmış göründüğü- ticaret yapısında 5

6 olmasına rağmen, son birkaç yıldır MIIT endeksi bu ticarette de halat yönlü artışın varlığını yansıtmakta, bu da söz konusu endüstri grubunun rekabet gücünün giderek azalıyor olması anlamına gelmektedir. Emek yoğun endüstri grubunda endüstri-içi ticaret yapısı gösteren diğer alt endüstri grupları içinde, - başka yerde belirtilmeyen işlenmiş deri ve kürkler (61, - mantar ve mobilya hariç ahşap eşya (63, - kağıt, karton ve kağıt hamurdan eşya (64, - seyahat eşyası ve el çantaları (83, ve - ayakkabılar (85 grubunda bu iki yönlü ticaretin halat lehine arttığı dolayısıyla rekabetin azaldığı, - diğer tekstil, iplik ve kumaş (65, - diğer metal olmayan maddeden eşya (66, - başka yerde belirtilmeyen madenden mamül eşya (69, - prefabrik yapılar, sıhhi tesisat, ısıtma ve aydınlatma (81 ve - mobilya, yatak takımı ve yastıklar (82 grubunda ise ihracat lehine değiştiği dolayısıyla rekabetin arttığı görülmektedir. Sermaye yoğun endüstri grubunun endüstri içi ticaret yapısı, - içkiler (11, - debagat ve boyacılıkta kullanılan ürünler (53, - demir ihtiva etmeyen madenler (68 dışındaki endüstrilerde gözlenmektedir. Bu endüstriler içinde 53 ve 68 grubunun ticareti halat yönlü yapıdadır. Bir çok endüstri grubunda marjinal endüstri-içi ticaret oranlarındaki 2008 yılı ibariyle görülen pozif yönlü gelişme, söz konusu yıl olağan dışı bir yıl olduğundan ihracattaki artıştan çok halatın azalmasından kaynaklandığı düşünüldüğünden değerlendirmelerde dikkate alınmamıştır. Sermaye yoğun endüstri grubu içinde endüstri içi ticaret yapısı gösteren ve son yıllar ibariyle ihracat yanlı artış gösteren dolayısıyla rekabet gücünün artığı düşünülen endüstriler - kauçuktan eşya (62 ve - kara taşıtları (78 grubudur. Bu sonuçların karşılaştırmalı üstünlükler endeks sonuçları ile de tutarlı olması bu analiz açısından sağlama yapma şansı yaratmıştır. AR-GE yoğun endüstri grubu incelendiğinde 1980 den ibaren düzenli bir şekilde ticaret yapısının endüstriler-arası ticaretten, endüstri-içi ticarete döndüğü görülmektedir. Bu dönem içinde ticaret yapısındaki değişimin belirgin olarak gözlendiği alt endüstriler arasında - makine ve ulaştırma araçları içinde güç üreten makineler (71, - belirli sanayi dalları için özel makineler (72, - metal işleme makineleri (73, 6

7 ve diğer endüstri makineleri (74 sıralanabilir. Bu ürünler arasında 73 grubunun son birkaç yıllık ihracat yönlü artışı dışında ticaret hep halat yönlü artış şeklinde gerçekleşmiştir. AR-GE yoğun ürünler arasında yer alan - inorganik kimyasal ürünler (52 - ilk şekilde olmayan plastikler (58, - haberleşme ve ses kayıt cihazları (76 ve - diğer taşıt araçları grubunda (79 yer alan ürünlerin 2000 li yıllara kadar yükselen endüstri-içi ticaret oranlarının 2000 li yıllarda azalma eğilimine girdiği görülmektedir. Bunlar arasında 52 ve 76 grubunun endüstri içi ticareti halat yönlü, 58 grubunun ticareti ise özellikle son beş yıldır ihracat yönlü olarak gelişmektedir. Bu da söz konusu AR-GE yoğun ürünlerin rekabet gücünün artığı yönünde belirlenen daha önceki bulguları doğrular neliktedir. Türkiye nin Dış Ticaretinde Endüstri Bazında Ülke Yoğunlaşması ve Rekabet Gücü Çalışmanın bu kısmında Türkiye nin en büyük on ticaret ortağı ile bilateral ticaretinde hangi sektörlerde yoğunlaştığı gözlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla önce Türkiye nin toplam ihracatı (halatı içinde bir endüstri grubunun ihracat (halatının payı hesaplanarak, bu oran, söz konusu endüstri grubunda ticaret ortağına ihracatın (halatın söz konusu ticaret ortağına toplam ihracat (halat içindeki payı ile karşılaştırılmıştır. Başka bir ifadeyle Türkiye nin herhangi bir mal grubunda ticaret ortağına yaptığı ihracatın (halatın o ülkeye toplam ihracatı (halatı içindeki payı, o mal grubunun toplam ihracatının (halatının Türkiye nin toplam ihracatı (halatı içindeki payına oranlanmıştır. Böylece oranın 1 den büyük olması söz konusu ticaret ortağı ile bilateral ticarette o mal grubunda yoğunlaşıldığını gösterecektir. Sektörel-Bilateral Ticarette Yoğunlaşma Endeksi (SBT adı verilen bu endeks ihracat ve halat için ayrı ayrı hesaplandığında ortaya çıkan endeks değerleri de birbirine oranlanarak Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü (SBC endeksi adı verilen başka bir endekse ulaşılmıştır. Bu endeksin değerinin 1 den büyük olması durumunda ise ihracatta yoğunlaşmanın halata göre daha yüksek olmasına bağlı olarak, o sektörde ticaret ortağı ile yapılan karşılıklı ticarette rekabet gücünün yüksek olduğu değerlendirmesinin yapılabileceği düşünülmektedir. Endekslere ilişkin hesaplama yöntemleri Ek-1 de verilmiştir. Aşağıda Tablo 4.11 de, 2008 yılı için Türkiye nin en büyük on ticaret ortağı ile ihracat ve halatı için hesaplanan SBT ve SBC endeks değerleri faktör yoğunluklarının dikkate alındığı sınıflamaya göre toplulaştırılmıştır. Đzleyen Tablolar da endüstri grupları biraz daha ayrıntılı verilmiştir. Ürün bazında daha ayrıntılı tablolar Ek-5 de verilmiştir. Tablo 4.11 den görüldüğü gibi, 2008 yılında, Hammadde yoğun endüstri grubunda (HYE, bilateral ticarette hem ihracatta hem halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Rusya, ABD ve Irak, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Đtalya, Çin ve Ukrayna, sadece halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Romanya ve Đran dır. Emek yoğun endüstri grubunda (EYE, bilateral ticarette hem ihracatta hem halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Almanya, ABD ve Đspanya, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Đngiltere, Rusya, Romanya, Đran ve Ukrayna, sadece halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise BAE, Đtalya ve Çin dir. 7

8 Tablo 4. 11: Sektörel-Bilateral Ticarette Yoğunlaşma ve Rekabet Gücü Endeksleri (2008 Ülke HYE EYE SYE KAYE ZAYE Almanya Đngiltere BAE Đtalya Fransa Rusya ABD Đspanya Romanya Irak Çin Đran Ukrayna Đsviçre SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC SBT x SBT m SBC Kaynak: Tarafımızdan oluşturulmuştur. Sermaye yoğun endüstri grubunda (SYE, bilateral ticarette hem ihracatta hem halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Fransa, Đspanya ve Romanya, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, BAE ve Đtalya sadece halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Almanya, Đngiltere ve Ukrayna dır. Kolay takl edilebilir AR-GE yoğun endüstri grubunda (KAYE, bilateral ticarette hem ihracatta hem halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Almanya, Đngiltere, Đspanya, ve Çin, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Romanya, Đran ve Ukrayna, sadece halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Fransa, ABD ve Đsviçre dir. 8

9 Zor takl edilebilir AR-GE yoğun endüstri grubunda (ZAYE, bilateral ticarette hem ihracatta hem halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Almanya, Đngiltere ve ABD, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Romanya, Đran ve Ukrayna, sadece halatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Đtalya, Fransa, Đspanya ve Çin dir. Ek 1: Dış Ticaretin Yapısını ve Rekabet Gücünü Belirlemeye Yönelik Göstergeler/Endeksler (bölümünden alıntı Dış Ticaretin Endüstriler-arası Yapısını ve Rekabet Gücünü Belirlemeye Yönelik Endeksler Karşılaştırmalı üstünlükleri açıklamaya yönelik temelde iki teorik yaklaşımdan söz edilebilir. Ricardo nun açıkladığı yönüyle karşılaştırmalı üstünlükler teorisi, ülkelerarası karşılaştırmalı üstünlüğü teknoloji farklılığına dayandırmaktadır. Heckscher-Ohlin (H-O teoremine göre ise ülkeler arasında benzer teknoloji yapılarında ticareti yaratan unsur, faktör fiyatlarındaki farktan kaynaklanan maliyet farklarıdır. Ancak sonuç olarak her iki yaklaşımda da ticaret öncesi nisbi fiyat farkları, ülkelerin ticaretteki üstünlüklerini belirlemektedir. Dış ticaretin endüstriler-arası yapısını ve rekabet gücünü ölçmeye yönelik ilk endeks Balassa tarafından geliştirilen Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük endeksidir. Daha sonra bu orinal endeksin eksiklerini gidermeye yönelik farklı endeksler geliştirilmiştir. Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük Endeksleri (Revealed Comparative Advantage Index- RCA Aslında ilk olarak Liesner (1958 tarafından Đngiltere nin Ortak Pazar ülkeleri ile rekabet gücünü karşılaştırmak için oluşturulmuş endeksten sonra 1965 yılında Balassa, leratürde uzun süre kullanım alanı bulan ve kendi adıyla da anılan Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA endeksini geliştirmiştir. Ülkelerin mevcut ticaret verilerinden yararlanılarak karşılaştırmalı üstünlüğünü gösteren bir endeks olan Balassa Endeksi ülkeler arasındaki karşılaştırmalı üstünlüğün nedenine inmeden, görünen bir avantaj farkı olup olmadığını açıklamayı amaçlamaktadır. (Balassa, 1977 ve Balassa nın endeksi bir ülkenin sadece ihracat verilerini dikkate aldığı için Karşılaştırmalı Đhracat Performans Endeksi (Comparative Export Performance Index-relative export advantage olarak da adlandırılmaktadır (Balassa, 1989: Liesner in Endeksi (RCA1 ve Balassa nın orinal endeksi (RCA2 aşağıdaki gibidir. RCA 1= X nj RCA 2= nj RCA 2= = nj nt nt nj nt 9

10 Endekste X ihracatı, i ülkeyi, j mal (ya da endüstriyi, t mal (ya da endüstri grubunu ve n ülke grubunu temsil etmektedir. RCA2 bir ülkenin bir mal ya da endüstri alanındaki ihracatının dünyaya toplam ihracatı içindeki payını, diğer ülkelerinkiyle (ya da ülke grubu ile karşılaştırmaktadır. Endeks değerinin 1 den büyük olması, ülkenin söz konusu mal ya da endüstride açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğunu, 1 den küçük olması, ülkenin açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğünün olmadığını göstermektedir (Greenaway ve Milner, 1983: Balassa nın (1965 endeksini ilk kez oluşturmasından bu yana RCA endeksi çeşli şekillerde değiştirilmiş, geliştirilmiştir. Bazı endeksler, ülkelerin global anlamda dünya ticareti içindeki karşılaştırmalı üstünlüklerini ölçmeye çalışırken (Vollrath, 1991, Balassa nın orjinal endeksi de dahil bazı endeksler bölgesel düzeyde (AB ülkeleri-oecd ülkeleri gibi ticaret karşılaştırmasına gmekte, diğer bazı endeksler ise iki ülke arasındaki iki yanlı ticareti incelemektedir (Dimelis ve Gatsios, RCA2 endeksi, özellikle ülke büyüklüğünün önemli olduğu durumlarda halatı dahil etmediği için yanıltıcı sonuçlar doğurabileceğinden eleştirilmiştir. Bu eleştirilere bağlı olarak Balassa tarafından revize edilen ve ülkenin halat hacmi de dikkate alınarak geliştirilen Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük Endeksi (RCA3 aşağıdaki gibidir: RCA 3= = ( M Eşlikte, X ve M sırasıyla ihracat ve halatı, i ülkeyi, j malı/endüstriyi, t mal/endüstri grubunu temsil etmektedir. Yine Balassa endeksinden revize edilen ve RCA3 ün logarmik formu alınarak oluşturulan endeks de aşağıdaki gibidir: RCA 4= ln = ln ( M Đhracatta Uzmanlaşma Endeksi (Export Specialization Index-ES Ülkelerin sadece kendi ticaret performanslarını dikkate alan bu endeks alternatif bir RCA endeksi olarak (bu çalışmada RCA5 geliştirilmiştir. Bu endeks ülkenin bir mal ya da endüstrideki eş anlı ihracat ve halat verilerini dikkate almaktadır; ES = M + M Burada, X ve M sırasıyla ihracat ve halatı, i ülkeyi, j malı/endüstriyi temsil etmektedir. Endeks değerleri -1 (X = 0 ve RCD ile +1 (M = 0 ve RCA arasında değişmektedir. Ancak RCA5 endeksinde 0 değerleri için iki anlamada gelebilecek bir belirsizlik söz konusudur (Greenaway ve Milner, 1983: Açıklanmış Rekabet Üstünlüğü Endeksleri- Revealed Competiveness-RC Balassa endekslerine alternatif olarak Vollrath (1991, rekabet gücünü ölçmeye yönelik temelde üç farklı hesaplama yöntemi önermektedir. Bu alternatif yöntemler, sırasıyla nisbi ticaret üstünlüğü 10

11 (relative trade advantage-rta, nisbi ihracat üstünlüğünün logarmik formu (relative export advantage-ln RXA ve açıklanmış rekabet üstünlüğüdür (the revealed competiveness-rc. Bu çalışmada söz konusu endeksler sırasıyla RC1, RC2 ve RC3 olarak adlandırılmıştır. Vollrath ın bu üç endeksinin pozif değerler alması karşılaştırmalı/rekabetçi bir üstünlüğün varlığını açıklarken, negatif değerler karşılaştırmalı/rekabetçi dezavantajı göstermektedir. RTA ile gösterilen nisbi ticaret üstünlüğü (bu çalışmada RC1, nisbi ihracat üstünlüğü (RXA 6 ile nisbi halat üstünlüğü (relative import advantage-rma endekslerinin farkından oluşmaktadır. Balassa nın orinal RCA (bu çalışmada RCA2 endeksi ile Vollrath ın RXA endeksi arasında temelde bir fark bulunmaktadır. Vollrath hesaplamasında, RXA endeksinde iki kere hesaplamayı önleyebilmek amacıyla rekabet gücü karşılaştırılan ülkenin ticaret değerlerini, dahil olduğu o ülke grubu ticaretinden çıkarmıştır. RC1 = RTA= RXA RMA RXA = RCA2= ( M RMA= ( M nj nt nj nt RXA ve RMA yı açarak formüle eklediğimizde RC1 i elde etmek mümkün olacaktır: RC1= RTA= RXA RMA= nj nt ( M ( M nj nt Vollrath ın ikinci endeksi nisbi ihracat avantajı endeksinin logarmik formundan oluşmaktadır (RC2: RC 2= lnrxa= lnrca2 Vollrath ın üçüncü endeksi ise açıklanmış rekabet avantajını (bu çalışmada RC3 vermektedir: RC3= RC= lnrxa lnrma Vollrath (1991, bu endeksinin sadece arz değil talep koşullarını da dikkate aldığı için tercih edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Gerek Balassa gerek Volrath endeksleri yapılan araştırmanın amacına göre o ülkenin belirli bir ülkeye, belirli bir ülke grubuna, ya da bir bütün olarak dünyaya ticaretini dikkate alarak karşılaştırmalı avantajını belirleyebilir. Hesaplamalar ayrıca belirli bir mal grubu, endüstri ya da tüm ticareti kapsayacak şekilde yapılabilecektir. Ayrıca Balassa ve Vollrath endeksleri farklı yaklaşımlarla karşılaştırmalı üstünlüğü açıklamaya çalıştıklarından, birbirleriyle karşılaştırma yapılırken dikkatli olunmalıdır. Belirtmek gerekir ki bu tür RCA/RC endeksleri gözlemlenen ticaret verilerine dayandırıldığından, eğer ticaret devlet müdahalesine konu oluyorsa endeksin karşılaştırmalı avantajı tam olarak yansıtması güçtür. Đhracat sübvansiyonları, halat engelleri ve diğer korumacı hükümet polikaları 6 Bu endeks orinal Balassa endeksine benzemektedir. 11

12 endeks değerlerini saptırabilir. Dolayısıyla Endeks, ülkenin potansiyel anlamda karşılaştırmalı üstünlüklerini göstermekte yetersiz kalacaktır (Greenaway ve Milner, 1983: Mevcut ticaret verilerindeki hükümet müdahaleleri etkilerini gidermek için Fertö ve Hubbard (2003, OECD tarafından geliştirilmiş nominal yardım katsayısını kullanırken, Greenaway ve Milner zımni açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük adı verilen fiyata dayalı açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler endeksini geliştirmiştir (Seymen ve Şimşek, 2006: 41. Türkiye-AB ticareti ile ilgili analizlerde GB sonrası dış ticaret engelleri azaltıldığından bu sapmanın daha az olacağı düşünülmektedir. Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüklerin belirlenmesine yönelik olarak birçok endeksin önerilmiş olması, bu endekslerin karşılaştırmalı üstünlükleri yansıtmakta tutarlı olup olmadığının araştırılmasını da gündeme getirmiştir. Yapılan çalışmalar, bu endekslerin, ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün varlığını tesp etmede tutarlı olduğunu ancak, ülkenin diğer ülkelere göre daha üstün ya da daha zayıf olduğunu belirlemede ve ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün yıldan yıla ya da endüstriden endüstriye değişimini belirlemede tutarsız olduğunu göstermiştir (Balance vd. (1987, Yeats (1985 ve Hinloopen ve Marrevjk (2001 Şimşek vd (2007. Bu nedenle bu çalışmada da endeks değerlerine bakılarak karşılaşmalı üstünlüklerin yıllar ibariyle değişimden öte endüstri bazında üstünlüğün var olup olmadığı sorgulanmıştır. Sektörel-Bilateral Ticarette Yoğunlaşma ve Rekabet Gücü Endeksi Bu çalışmada ayrıca, ülkeler bazında bilateral (iki yanlı ticarette bir ülkenin ticaret ortakları ile hangi endüstri grubunda yoğunlaştığını görebilmek için Sektörel-Bilateral Ticaret Yoğunlaşma Endeksi (SBT olarak adlandırdığımız bir endeks oluşturulmuştur. Đhracatta Sektörel-Bilateral Yoğunlaşmayı (SBTx görebilmek için endeks aşağıdaki gibi formüle edilmiştir; SBT x = k ikt t Burada X k, i ülkesinin j ülkesine k endüstri grubunda yaptığı ihracatı, X t, i ülkesinin j ülkesine toplam ihracatını, X ikt, i ülkesinin k endüstri grubundaki toplam ihracatını, X ise i ülkesinin toplam ihracatını vermektedir. Böylece bir ülkenin bir endüstri grubunun toplam ihracatı içindeki payı ile, aynı endüstri grubunda ticaret ortağına yaptığı ihracatın payı karşılaştırılmaktadır. SBT X endeksinin 1 den büyük olması durumunda bu ülkenin ticaret ortağı ile iki yanlı ticaretinde söz konusu endüstri grubunda yoğunlaştığı sonucu çıkarılabilir. Đthalatta Sektörel-Bilateral Yoğunlaşmayı (SBTm görebilmek için benzer endeks halat değerleri dikkate alınarak hesaplanabilir; SBT = m ( M ( M k ikt t Burada M k, i ülkesinin j ülkesinden k endüstri grubunda yaptığı halatı, M t, i ülkesinin j ülkesinden toplam halatını, M ikt, i ülkesinin k endüstri grubundaki toplam halatını, M ise i ülkesinin toplam halatını vermektedir. Böylece endeks sonucunun 1 den büyük olması durumunda bir ülkede belirli bir sektörün toplam ihracat içindeki payı dikkate alındığında (ile karşılaştırıldığında söz konusu 12

13 ticaret ortağından halatta yoğunlaşma olup olmadığı gözlenebilecektir. Ayrıca, ihracat ve halatın sektörel-bilateral yoğunlaşma endeksleri birbirine oranlanarak yoğunlaşmanın ihracatta daha fazla olduğu durumlar için söz konusu sektörün, ticaret ortağı ile ticarette rekabet gücünün daha yüksek olduğu yönünde bir değerlendirme yapmak da mümkün olabilecektir. Bu amaçla oluşturulan endeks Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi (SBC olarak adlandırılmıştır. Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi (SBC, Bu endeks, bu çalışma için oluşturulan ihracatta sektörel bilateral yoğunlaşma endeksi ile halatta sektörel bilateral yoğunlaşma endeksinin oranlanması ile elde edilmiştir. Endeks aşağıdaki gibi formüle edilmiştir; SBC= SBT SBT X M SBC= k ikt t ( M ( M k ikt t Đhracatta sektörel yoğunlaşmanın halata göre daha fazla olması durumunda, ülkenin o endüstri grubunda ticaret ortağına göre rekabet gücünün daha fazla olacağı düşünülmektedir. Endeks 0 ile + arasında değerler alacaktır. Endeks değerinin 1 in üzerinde olması söz konusu endüstri grubunda, ticaret ortağına ihracatta yoğunlaşmanın halatta yoğunlaşmaya göre fazla olmasına bağlı olarak rekabet gücünün de yüksek olacağı anlamına gelmektedir. Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi, iki ülkenin, karşılıklı ticaretlerinde, başka bir ifadeyle birbirlerinin pazarında rekabet gücünü gösterebilmektedir. Balassa Endeksinde olduğu gibi iki ülkenin global-dünya pazarında rekabet gücünü görme şansı vermemektedir. Ancak, eğer bir ülkenin, belli bir entegrasyona dahil ülke grubuyla sektörel düzeyde ticaret yoğunlaşması hesaplanırsa, o ülkenin söz konusu entegrasyona ihracatında sektörel rekabet gücünü de görme şansı verebilecektir. Endeks değerlerini açıklarken dikkatli değerlendirmeyi gerektiren kısıtları mevcuttur. Sonuçların 1 den büyük olması o sektörde bilateral rekabet gücünün var olduğu şeklinde değerlendirmeyi mümkün kılmaktadır. Sonuçların büyüklüğüne bağlı olarak ya da zaman içinde artmasına bağlı olarak sektörleri rekabet gücüne göre sıralamak veya zaman içinde rekabet gücünün arttığı yönünde değerlendirme yapmak mümkün olmayacaktır. Bu çekince iki nedenle ortaya çıkmaktadır. Đlki endeks cari değerler üzerinden hesaplandığından, endeks değerleri, belli bir ülke ile ticarette bir sektörün ihracat payındaki artıştan değil sektörün toplam ihracat payındaki azalıştan veya değişmemesinden kaynaklanıyor olabilir. Diğer bir neden ise, ihracattaki yoğunlaşma çok küçük bile olsa halattaki yoğunlaşmanın 0 a yakın olması durumunda oranın çok büyük bir değer almasıdır. Bu sonuç sektörde çok yüksek bir rekabet gücü olduğu görüntüsü verebilecektir. Bu nedenle endeks sonuçlarının 1 in altında veya üzerinde olmasına bağlı olarak sektörlerin bilateral rekebet gücü vardır veya yoktur şeklinde değerlendirilmesi doğru olacaktır. Aslında benzer değerlendirmeyi rekabet gücünü ölçmek için kullanılan bir çok endeks için söylemek doğru olur. Nekim, rekabet gücünü ölçmede kullanılan farklı endekslerin tutarlılığını ölçmeye yönelik çalışmalar da bu 13

14 değerlendirmeyi doğrular neliktedir (Seymen, Şimşek, 2006: Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi de, var olan ticaret verilerine göre hesaplandığından, ticarette uygulanan gümrük vergileri, teşvikler gibi devlet müdahalelerinin neden olabileceği sapmaları bünyesinde barındırmaktadır. d- Dış ticaretin endüstri-içi ticaret yapısını ve rekabet gücünü belirlemeye yönelik endeksler Ülkenin sahip olduğu karşılaştırmalı üstünlüklerin belirlenmesinin yanı sıra ülkenin endüstri bazında ticaret yapısının blirlenmesi de rekabet üstünlüğünü görebilmek açısından önemli bilgi vermektedir. Özellikle Đkinci Dünya Savaşı ndan sonra uluslararası ticaret alanında yaşanan gelişmeler, dünya ticaret hacminin dünya üretim hacminden daha hızlı artmasına yol açmıştır. Ancak artan ticaret, geleneksel teorilerin öngördüğü gibi sadece endüstriler arası nelikte gerçekleşmemiştir. Endüstriiçi ticaret şekli, uluslararası karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı endüstriler arası ticaretin yanında, dünya ticareti içinde önemli bir yere sahip olmuştur. Aynı endüstri altında sınıflanmış ürünlerin hem ihraç hem hal edilmesi olarak tanımlanan endüstri-içi ticaret üzerine leratürde birçok çalışma yapılmıştır. Grubel-Lloyd Endeksi Endüstri-içi ticareti endeksi, ilk kez bu konuyu sistematik bir biçimde ele alan Grubel ve Lloyd tarafından geliştirilmiştir (Grubel ve Lloyd, 1975: 21. Standart Grubel-Lloyd endeksi, leratürde en çok kullanım alanı bulan endekstir. Endeks, farklı endüstriler ve farklı ülkeler arasında karşılaştırma yapmayı kolaylaştırmak açısından endüstri-içi ticaretin toplam ticaret hacmi içindeki payı şeklinde aşağıdaki gibi düzenlenmiştir: IIT = i + Mi Xi + M i i M i *100 X i ve M i sırasıyla ülkenin ihracat ve halatıdır. Endüstri-içi ticaret oranını ifade eden IIT i, 0 ile 100 arasında değerler almaktadır. Belli bir endüstride yapılan ihracat ve halat rakamları birbirine eşken 100 olan endeks, ticaretin tamamen endüstri-içi nelikte olduğunu gösterirken, ihracatın olduğu ancak halatın olmadığı ya da halatın olduğu ancak ihracatın olmadığı durumda 0 değerini almakta ve ticaretin tamamen endüstriler arası nelikte olduğunu göstermektedir. Endeks hesaplanırken sadece ihracat ve halat verilerinin kullanılması, endeksi kolay hesaplanabilir hale getirmektedir. Ayrıca, belli bir zaman diliminde ülkeler arası karşılaştırmaya ve belli bir ülke için farklı zamanlardaki değerleri karşılaştırmaya olanak vermektedir. Ancak endeks değerinin dış ticarette dengesizlikler söz konusu olduğunda aşağı sapmalı sonuçlar vermesi ve her bir toplulaştırma derecesinde farklı sonuçlar vermesi eleştirilmiştir. Đlk durumda endeks değerinin hiçbir zaman 100 çıkmayacağı, ikinci durumda toplulaştırma derecesi arttıkça endeks değerinin artacağı ileri sürülmüştür (Grubel ve Lloyd, 1975: Brülhart B Endeksi Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlüklerde olduğu gibi Endüstri-içi ticaretin belirlenmesine yönelik olarak da birçok endeks geliştirilmiştir. Ancak bütün endeksler statik özellik taşımaktadır ve 14

15 gerçekleştirilmiş dış ticaret içinde endüstri-içi ticaretin payını tek yıl için ölçmektedir. Bu endeksler kullanılarak sadece iki dönem arası statik karşılaştırmalı analiz yapılabilmektedir. Ancak Endeksler, iki dönem arasındaki değişiklikleri açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Ayrıca, bu endeksler, endüstri-içi ticaretteki değişmelerin ihracattan mı halattan mı kaynaklandığını belirleyemediği için rekabet gücünün artması ya da azalması hakkında da bilgi içermemektedir. Bu nedenle endüstri-içi ticaret düzeyinde zamana bağlı değişmeleri görmek üzere Marjinal Endüstri-içi Ticaret Kavramı geliştirilmiştir. Marjinal endüstri-içi ticareti ölçmeye yönelik endeksler içinde yer alan Brülhart B endeksi, ülkenin performansında meydana gelen değişmeyi tesp etmek üzere kullanılmaktadır(brülhart, 1994: 606. Endeks aşağıdaki gibidir; BB ( MIIT = X X M + M Bu endeks, -1 ile 1 arasında değerler alabilmektedir. Hem marjinal endüstri-içi ticaret oranı hem ülkeye özgü sektörel performans bilgisi içeren iki boyutlu bir endekstir. Endeks değerinin sıfıra yaklaşması marjinal endüstri-içi ticaretin arttığını göstermektedir. B endeksi sıfıra eş iken belli bir endüstride gerçekleşen ilave ticaret tamamen endüstri-içi nelik taşımaktadır. Endeksin -1 ve +1 değerlerini alması ise ilave ticaretin tamamen endüstriler arası nelik taşıdığını göstermektedir. Sektörel performans bilgisi ise ihracat ve halatın birbirine göre değişiminden elde edilmektedir. Brülhart, ihracatı, belli bir sektörde yüksek yurtiçi performans, halatı ise belli bir sektörde zayıf yurtiçi performans olarak tanımlamıştır. Buna göre, X > M iken B > 0 olmaktadır. X < M iken B < 0 olmaktadır(brülhart, 1994;

16 EK 3: Faktör Yoğunluklarına Göre Endüstri Sınıflaması * 1- Hammadde Yoğun Endüstriler 0: Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri 2: Akaryakıt Hariç Yenilmeyen Hammadde 3: Mineral Yakıtlar, Yağlar vb. Damıtılmasından Elde Edilen Ürünler 4:Hayvansal, Bkisel Katı ve Sıvı Yağlar, Mumlar 56: Gübreler (272.Grubun Dışındakiler. 2- Emek Yoğun Endüstriler 26: Dokuma Elyafı ve Bunların Artıkları 6: Başlıca Sınıflara Ayrılan Đşlenmiş Mallar 8: Çeşli Mamul Eşya. 3- Sermaye Yoğun Endüstriler 1: Đçkiler ve Tütün 53: Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Ürünler 55: Uçucu Yağlar, Parfüm, Kozmetik, Tuvalet Müstahzarları 62: Kauçuktan Eşya 67: Demir ve Çelik 68: Demir Đçermeyen Madenler 78: Kara Taşıtları. 4- Kolay Takl Edilebilir AR-GE Yoğun Endüstriler 51: Organik Kimyasal Ürünler 52: Đnorganik Kimyasal Ürünler 54: Tıp ve Eczacılık ürünleri 58: Đlk Şekilde Olmayan Plastikler 59: Başka Yerde Belirtilmeyen Kimyasal Maddeler ve Ürünler 75: Büro Makineleri ve Otomatik Veri Đşleme Makineleri 76:Haberleşme Ses Kaydetme ve Sesi Tekrar Vermeye Yarayan Cihaz ve Araçlar 5- Zor Takl Edilebilir AR-GE Yoğun Endüstriler 57: Đlk Şekildeki Plastikler 7: Makine ve Ulaştırma Araçları 87: Başka Yerde Belirtilmeyen Mesleki, Đlmi, Kontrol Alet ve Cihazlar 88: Fotoğraf Malzemesi, Optik Eşya, Saatler. * Hufbauer, C.G., J. C. Chilas Specialization by Industrial Countries: Extent and Consequences, in The International Division of Labour: Problems and Perspectives, International Symposium, Ed. H. Giersch, J.C.B. Mohr, Tubingen, Endüstrilerin faktör yoğunluklarına göre sınıflandırılması Hufbauer ve Chilas (1974 ün malların teknolojik özelliklerine göre yapılmış üçlü sınıflamasına dayanmaktadır. Hufbauer ve Chilas, doğal kaynaklar kullanılarak üretilen mallara Ricardo Malları, emek ve sermaye yoğun standart teknoloji kullanılarak üretilen mallara Heckscher-Ohlin Malları ve araştırma ağırlıklı ileri teknoloji kullanılarak üretilen mallara Ürün Devresi Malları adını vermiştir. Beşli sınıflama açısından Hammadde Yoğun Mallar, Ricardo mallarına, Emek ve Sermaye Yoğun Mallar, Heckscher-Ohlin Mallarına ve Kolay ve Zor Takl Edilebilir Mallar ise Ürün Devresi Mallarına karşılık gelmektedir (Erlat, Erlat, 2004:35 16

17 KAYNAKÇA Aquino, A. Intra-Industry Trade and Inter-Industry Specialization as Concurrent Sources of International Trade in Manufactures, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 114, Balance, R.H., H. Forstner, T. Murray Consistency Tests of Alternative Measures of Comparative Advantage, Review of Economics and Statistics, V. 69, Balassa, B. Comparative Advantage, Trade Policy and Economic Development, Harvester Wheatsheaf, New York, Balassa, B. The Determinants of Intra-Industry Specialization in Uned States Trade, Oxford Economic Papers, V. 38, No: 2, Balassa, B. Intra-Industry Trade and the Integration of the Developing Countries to the World Economy, in The Economics of Intra-Industry Trade, (edt: Herbert Giersch, Balassa, B. Revealed Comparative Advantage Revised, An Analysis of Relatve Export Shares of the Industrial Countries , The Manchester School, V. 45, 1977, Balassa, B. Trade Liberalisation and Revealed Comparative Advantage, The Manchester School, V. 33, 1965, Brulhart, M. Marginal Intra-Industry Trade: Measurement and Relevance Fort he Pattern of Industrial Adjustment, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 130, Dimelis, S., K. Gatsios Trade wh Central and Eastern Europe: The Case of Greece, Ed. R. Faini ve R. Portes, EU Trade wh Eastern Europe: Adjustment and Opportunies, CEPR, London, Doğaner, G.F. How Important is Intra-Industry Trade Between Turkey and Its Trading Partners: A Comparison Between the European and Central Asia Turkic Republics, Russian and East European Finance and Trade, V. 37, No: 4, 2001a. Doğaner, G.F. Tekstil Sektöründe Endüstri-içi Ticaret, Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 21, 2001b. Emirhan, P. N. Endüstri-içi Ticaret ve Đhracata Dayalı Sektörler Açısından Türkiye Uygulaması, (Yayınlanmış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, Đzmir, Erlat, G., H. Erlat Türkiye nin Ortadoğu Ülkeleri ile Olan Ticareti , GAP Bölgesinde Dış Ticaret ve Tarım, Edt. E. Uygur, Đ. Civcir, TEK, Ankara, Erlat, G., H. Erlat Measuring Intra-Industry Trade and Marginal Intra-Industry Trade, Russian and East European Finance and Trade, V. 39, No: 6, Fertö, I., L. J. Hubbard Revealed Comparative Advantage and Competiveness in Hungarian Agri- Food Sectors, The World Economy, V. 26 No: 2, Gray, P. H. Intra-Industry Trade: An Untidy Phenomenon, Weltwirtschaftliches Archiv, Vol: 124,

18 Greenaway, D., C. Milner On the Measurement of Intra-Industry Trade, The Economic Journal, V. 93, No: 372, Grubel, H., P. Lloyd Intra-Industry Trade, The Theory and Measurement of International Trade in Differentiated Products, Halsted Press, New York,1975. Grubel, H., P. Lloyd The Empirical Measurement of Intra-Industry Trade, Economic Record, V. 47, 1971, Hinloopen, J., C. Van Marrewk On the Empirical Distribution of the Balassa Index, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 137, Hufbauer, C.G., J. C. Chilas Specialization by Industrial Countries: Extent and Consequences, in The International Division of Labour: Problems and Perspectives, International Symposium, Edt. H. Giersch, J.C.B. Mohr, Tubingen, 1974, Kojima, K. The Pattern of International Trade Among Advanced Countries, Hotsubashi Journal of Economics, V. 5, Liesner, H. H. The European Common Market and Brish Industry, Economic Journal, V. 68, Seymen, D., N. Şimşek Türkiye ile Çin in OECD Pazarında Rekabet Gücü Karşılaştırması, Đktisat Đşletme ve Finans, 21. Yıl Sayısı, Şimşek, N. Türkiye nin Endüstri-içi Dış Ticaretinin Analizi, Beta Yayınları, Đstanbul, Şimşek, N., D. Seymen, U. Utkulu Turkey s Competiveness in the EU Market: A Comparison of Different Trade Measures, European Trade Study Group, 9th Annual Conference, Athens, Vollrath, T. L. A Theoretical Evaluation of Alternative Trade Intensy Measures of Revealed Comparative Advantage, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 130, Yeats, A.J. On the Appropriate Interpretation of the Revealed Comparative Advantage Index: Implications of a Methodology Based on Industry Sector Analysis, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 121, No: 1,