HAVZALAR ARASI SU TRANSFERİ: HUKUKSAL AÇIDAN BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi 109 HAVZALAR ARASI SU TRANSFERİ: HUKUKSAL AÇIDAN BİR DEĞERLENDİRME Nusret KARAKAYA Dr. Araş. Gör. Namık Kemal Üniversitesi Tekirdağ, Türkiye İsmail KARAKAYA Milli Emlak Kontrolörü Maliye Bakanlığı İstanbul, Türkiye ÖZET Mevcut su kaynaklarının endüstriyel, tarımsal ve kentsel su ihtiyacını karşılayamaması, su kaynaklarının restorasyonu, kuraklık, mevcut su temin sisteminin performansını ve esnekliğini artırmak, enerji üretimi, vb., gerekçelerle Türkiye de dahil olmak üzere bir çok ülkede su transfer projeleri planlanarak hayata geçirilmiştir. Transfer projelerinin çevresel ve sosyoekonomik etkileri konunun farklı disiplinler tarafından ele alınarak değerlendirilmesini/tartışılmasını gerektirmektedir. Türkiye de konu ile ilgili yürütülen tartışmalara katkı sağlamak amacıyla bu çalışmada havzalar arası su transferinin meri mevzuatta (uluslar arası antlaşmalar, anayasa, kanunlar, yönetmelikler ve tüzükler) nasıl ele alındığı incelenmiştir. GİRİŞ Havzalar arası su transferi; bir boru hattı veya kanalla herhangi bir havzadan bir başka havzaya suyun yapay yollarla taşınması/nakledilmesi olarak tanımlanmaktadır. Gemi ile bir adaya taşınan veya başka yerlerde satılmak amacıyla şişelenen su da bir transfer problemi olarak ele alınmaktadır (Wessel, 1999). Mevcut su kaynaklarının endüstriyel, tarımsal ve kentsel su ihtiyacını karşılayamaması, su kaynaklarının restorasyonu, kuraklık, mevcut su temin sisteminin performansını ve esnekliğini artırmak, enerji üretimi, vb., gerekçelerle dünyanın bir çok bölgesinde su transfer projeleri hayata geçirilmiştir (Shiklomanow, 1999). Türkiye, su potansiyelleri birbirinden son derece farklı olan 26 adet havzaya ayrılmıştır. Bu havzalarda sosyal-ekonomik, demografik ve kültürel yapı büyük farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar nedeniyle kimi havzalarda su gibi doğal kaynaklar sosyal-ekonomik sistemin artan talebini karşılamakta yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle su sıkıntısı çeken havzaların su talebini karşılamak amacıyla büyük ölçekli su transfer projeleri son yıllarda Türkiye de de gündeme gelmiş ve kimi projeler planlanarak hayata geçirilmiştir. Bu projeler arasında; Istranca Projesi,

2 110 Havzalar Arası Su Transferleri: Hukuksal Açıdan Bir Değerlendirme Büyük Melen Projesi, Anamur-Dragon Projesi, Manavgat Çayı Projesi, Konya Ovası Projesi, Gerede Projesi, Kızılırmak Projesi ve Gembos Projesi yer almaktadır (Karakaya, 2006). Havza içerisinde diğer doğal kaynaklarla birlikte bir bütünü oluşturan suyun bir başka havzaya transfer edilmesi, dikkatli bir şekilde değerlendirilmesi ve analiz edilmesi gereken çevresel, sosyal ve ekonomik sorunları da beraberinde getirmektedir. Türkiye de havzalar arası su transferi ile ilgili problemleri dört ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunlardan ilk ikisi transfer projelerinin çevresel ve sosyoekonomik etkileridir. Üçüncü temel problem alternatif kaynaklarının değerlendirilmesi ile ilgilidir. Havzalar arası su transfer projelerine karar verilirken, transferin alternatifleri (kentsel atıksuların yeniden kullanımı, desalinizasyon, talep yönetimi, yağmur suyu hasadı) kapsamlı bir şekilde incelenmemekte veya hiç dikkate alınmamaktadır. Dördüncü problem ise su hakları ile ilgilidir (Karakaya, 2006). AMAÇ VE KAPSAM Bu çalışmanın amacı havzalar arası su transferinin meri mevzuatta nasıl ele alındığını incelemektir. Konu uluslararası antlaşmalar, su hakları ve çevre olmak üzere üç ana başlık altında incelenmiş ve elde edilen sonuçlar, öneriler ile birlikte sonuç bölümünde sıralanmıştır. Uluslararası Antlaşmalar Açısından Havzalar Arası Su Transferi Türkiye nin taraf olduğu uluslar arası antlaşmalar/sözleşmeler havzalar arası su transferini de ilgilendiren hususlar içermektedir. Türkiye; Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşmenin 5. maddesi ile kültürel ve doğal mirasın saptanması, korunması, muhafazası, teşhiri, yenileştirilmesi için gerekli olan uygun yasal, bilimsel, teknik, idari ve mali önlemleri almak için kendi koşullarına uygun biçimde çaba göstermeyi; Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesinin 4. maddesi ile yabani flora ve fauna türlerinin yaşama ortamlarının, özellikle I ve II numaralı ek listelerde belirtilenlerin ve yok olma tehlikesi altında bulunan doğal yaşama ortamlarının muhafazasını güvence altına almak üzere, uygun ve gerekli yasal ve idari önlemleri almayı, planlama ve kalkınma politikalarını saptarken, korunan sahaların muhafaza gereksinmelerine, bu gibi yerlerin her türlü tahribattan uzak veya tahribatın mümkün olan en alt düzeyde tutulmasına özen göstermeyi; Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesinin 14. maddesi ile biyolojik çeşitlilik için önemli olumsuz etkiler doğurabilecek mevcut proje önerilerinin, bu olumsuz etkileri engellemeye veya en aza indirmeye yönelik bir çevresel etki değerlendirmesine tabi tutulmasını öngören uygun işleyişleri yürürlüğe koyacak ve elverdiğince halkın da bu işleyişlere katılmasını sağlamayı, Biyolojik çeşitlilik üzerinde önemli olumsuz etkiler yaratabilecek programlarının ve politikalarının çevresel sonuçlarının gerekli biçimde dikkate alınmasını sağlamak için uygun düzenlemeler yapmayı taahhüt etmiştir. Su Hakları Açısından Havzalar Arası Su Transferi ile İlgili Düzenlemeler Havzalar arası su transferi ile ilgili en önemli tartışma konularından birisi su hakkıdır. Suyun alındığı havzada meydana gelen/gelebilecek ekonomik kayıplar su kaynaklarının kullanımı ile ilgili tartışmalara/çatışmalara neden olmaktadır.

3 N. Karakaya, İ. Karakaya sayılı Türk Medeni Kanunun 715. maddesinde; Sahipsiz yerler ile yararı kamuya ait mallar Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Aksi ispatlanmadıkça, yararı kamuya ait sular ile kayalar, tepeler, dağlar, buzullar gibi tarıma elverişli olmayan yerler ve bunlardan çıkan kaynaklar, kimsenin mülkiyetinde değildir ve hiçbir şekilde özel mülkiyete konu olamaz denilmektedir. Türk Medeni Kanununun 756. maddesi kaynak sularını arazinin mülkiyetine tabi kılmakta iken, yeraltı sularını kamu yararına ait sulardan saymaktadır. Kısaca diyebiliriz ki; aksi ispatlanmadıkça yararı kamuya ait sular (denizler, göller akarsular, yeraltı suları) kimsenin mülkü değildir ve Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Kamu malı niteliğindeki sular; özel mülkiyete konu olamazlar, tapuya tescil edilmezler, kamulaştırılamazlar, kazandırıcı zaman aşımı yoluyla iktisap edilemezler, haczedilemezler, devir ve ferağ edilemezler. Medeni Kanunun 715. maddesinin son fıkrasında, sahipsiz yerler ile yararı kamuya ait olan malların kazanılması, bakımı, korunması, işletilmesi ve kullanılması özel kanun hükümlerine tabi kılınmıştır. Medeni Kanunda atıf yapılan özel kanunların başında 167 sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun gelmektedir. Kanunun 1. maddesinde de ifade edildiği üzere, yeraltı suları umumi sular meyanında olup Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bu suların her türlü araştırılması, kullanılması, korunması ve tescili bu kanun hükümlerine tabidir. 167 sayılı Kanunun 4. maddesinde de yeraltı suyu işletme sahaları içinde belge alınarak açılması gereken kuyuların adedi, yeri, derinlikleri ve diğer vasıflarıyla çekilecek su miktarının Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarafından tayin ve tespit edileceği öngörülmüş, yine aynı maddede kuyu açan kimsenin bulunan suyun ancak kendi faydalı ihtiyaçlarına yetecek miktarını kullanmaya yetkili olduğu ifade edilerek, bu miktarı aşan sular ile sulama, kullanma ve işlenerek veya doğal haliyle içme suyu olarak satılmak üzere çıkarılan yeraltı suları, Hazinenin özel mülkiyetinde veya Devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan yerlerdeki kaynak sularının (mazbut vakıflara ait sular hariç), 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu hükümlerine uyularak il özel idareleri tarafından kiraya verileceği hükme bağlanmıştır. Bu özel düzenlemeler dışında, 178 sayılı Maliye Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin 13. maddesinin (b) bendindeki; Hazinenin özel mülkiyetindeki taşınmazların satışı, kiralanması, trampası ve üzerinde sınırlı ayni hak tesisi, Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki yerlerin kiralanması ve bu yerler için gerekli görülen hallerde kullanma izni verilmesi işlemlerini yapmak, (d) bendindeki; Hazinenin özel mülkiyetinde veya Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki yerlerden kamu hizmeti için kullanılması gerekli olanları; genel, katma ve özel bütçeli idarelere tahsis etmek ve tahsis amacının ortadan kalkması veya amaç dışı kullanılması halinde tahsisi kaldırmak, şeklindeki hükümler uyarınca Maliye Bakanlığı Milli Emlak Genel Müdürlüğü kamu malı niteliğindeki sulara ilişkin genel yetkili idaredir. Kamu İdarelerine Ait Taşınmazların Tahsis ve Devri Hakkında Yönetmeliğin 4. maddesinin 10. fıkrasında da, Hazineye ait taşınmazlar ile Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki yerlerden çıkan kaynak suları ile umuma ait suların belediyelere tahsisine Maliye Bakanlığının yetkili olduğu ifade edilmiştir. Söz konusu Yönetmeliğin 17. maddesine göre su tahsisisinde, su kaynağının debisi, talep sahibi kamu idaresinin su kaynağının ne kadarlık bir kısmına ihtiyacının olduğu, çevrede bulunan diğer yerleşim birimlerinin tahsisi talep edilen su

4 112 Havzalar Arası Su Transferleri: Hukuksal Açıdan Bir Değerlendirme kaynağına ihtiyacının bulunup bulunmadığı, hususları dikkate alınarak, İstanbul ve Kocaeli İllerinde Büyükşehir belediyelerinin, diğer illerde il özel idarelerinin uygun görüşü ile Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün uygun görüşü aranmaktadır sayılı Köy İçme Suları Hakkında Kanunun 1. maddesi ile Köylerin içme ve kullanma suyu ihtiyacının, DSİ Genel Müdürlüğü tarafından temin ve tedarik olunacağı (bazı köylere ait işlerin, kendi kontrol ve murakabesi altında yapılmasını ilgili vilayete bırakabileceği) hükmü getirilmiştir. Kanunun 11. maddesinde Bu kanunun tatbikını temin için umuma ait sular ile hususi kanunlarla köye veya köylere devir ve tahsis edilmiş veya köyün veya köylerin öteden beri intifaında bulunmuş olan suları, köyün, köylerin veya meskün mahallerin içme suyu ihtiyacına göre tevzie, kısmen veya tamamen başka köyün, köylerin veya meskün mahallerin ihtiyacına tahsis etmeye veya tahsis şeklini değiştirmeye DSİ Umum Müdürlüğü salahiyetlidir. Suyun bir veya bir kaç köye aidiyetinin evvelce ferman ve mahkeme ilamı gibi vesikalara bağlanmış olması bu madde hükmünün tatbikına mani olmaz. denilmektedir. Öte yandan, 3202 sayılı Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanunun 2. maddesinin (e) bendi gereğince, Köy ve bağlı yerleşme birimlerine, askeri garnizonlara sağlıklı, yeterli içmesuyu ve kullanma suyu tesislerini yapmak, geliştirmek ve yapımına destek olmak, sondaj kuyuları açmak, bu maksatla umuma ait sular ile kanunlarla köye ve köylüye devir ve tahsis edilmiş veya köyün veya köylerin eskiden beri intifaında bulunmuş olan suları; köylerin ve bağlı yerleşme birimlerinin, askeri garnizonların ihtiyacına göre tevzi etmek, kısmen veya tamamen başka köye, köylere, bağlı yerleşme birimlerine, askeri garnizonlara tahsis etmek ve tahsis şeklini değiştirmek, yetkisi Kanunun ek 2. maddesi uyarınca İstanbul İlinde İstanbul Büyük Şehir Belediye Başkanlığı, Kocaeli İlinde İzmit Büyük Şehir Belediye Başkanlığı, diğer illerde ise İl Özel İdarelerine aittir. Görüleceği üzere 3202 sayılı Kanun un 2. maddesinin e fıkrasında sayılan yetkiler 7478 sayılı Köy İçme Suları Hakkında Kanunu un 11. maddesine göre D.S.İ. Genel Müdürlüğüne aittir. Ancak uygulamada Köy İçme Suları Kanununun 11. maddesinde sayılan yetkileri 3202 sayılı Kanunun ek 2. maddesi uyarınca görevli idareler kullanmaktadır. Keza, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanununu ve 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 13. maddesine istinaden çıkarılan Kamu İdarelerine Ait Taşınmazların Tahsis ve Devri Hakkında Yönetmeliğin 4. maddesinin 9. fıkrasında, 3202 sayılı Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanunun 2. maddesinin (e) bendi gereğince, köylere ve askeri garnizonlara su tahsisine İstanbul İlinde İstanbul Büyük Şehir Belediye Başkanlığı, Kocaeli İlinde İzmit Büyük Şehir Belediye Başkanlığı, diğer illerde ise İl Özel İdareleri yetkilidir, denilmektedir. Yukarıda belirtilen özel düzenlemeler dışında, menfaati umuma ait suların kiraya verilmesi, ön izin ve kullanma izni verilmesi ile ecrimisil ve tahliye işlemleri, 2886 sayılı Kanununun 74. maddesine ve 4706 sayılı Hazineye Ait Taşınmaz Malların Değerlendirilmesi ve Katma Değer Vergisi Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 13. maddesine dayanılarak çıkarılan Hazine Taşınmazlarının İdaresi Hakkında Yönetmelik te düzenlenen usul ve esaslar çerçevesinde Maliye Bakanlığı Milli Emlak Genel Müdürlüğünce yürütülmektedir.

5 N. Karakaya, İ. Karakaya 113 Çevre Açısından Havzalar Arası Su Transferi ile İlgili Düzenlemeler Mevzuatımızda su transferinin adının geçtiği tek düzenleme Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliğidir. Söz konusu yönetmeliğe göre olası su sıkıntısını önlemek amacı ile akarsu havzaları arasında, 100 milyon m 3 /yıl ve üzeri su aktarma projeleri ile uzun dönemli yıllık ortalama akışı 2 milyar m 3 ü aşan bir akarsu havzasında söz konusu akışın %5 i ve üzeri miktarda su aktarma projeleri çevresel etki değerlendirmesine tabidir. Bunun dışında kalan su transfer projeleri için ise ön değerlendirme sonucu çevre etki değerlendirilmesi gereklidir kararı verilen su transfer projeleri çevresel etki değerlendirmesine tabidir. Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği nin dışında havzalar arası su transferi ile ilgili mevzuatımızda doğrudan bir düzenleme yoktur. Ancak konu ile ilişkilendirilebilecek düzenlemeler mevcuttur. Bu düzenlemeler aşağıda özetlenmiştir. Çevre Kanunu nun 9. maddesinde Doğal çevreyi oluşturan biyolojik çeşitlilik ile bu çeşitliliği barındıran ekosistemin korunması esastır ve Ülkenin deniz, yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının ve su ürünleri istihsal alanlarının korunarak kullanılmasının sağlanması ve kirlenmeye karşı korunması esastır hükümleri yer almaktadır. Su Ürünleri Kanunu nun 7. maddesi ile Genel, katma ve özel bütçeli idareler ile Devletin ve kamu iktisadi teşebbüslerinin hüküm ve tasarrufu altında bulunan su ürünleri üreme ve istihsal yerlerinin doldurulması, kurutulması, kısmen veya tamamen şeklinin değiştirilmesi veya buralardan kum, çakıl, taş çıkarılması, taş, toprak, moloz ve benzeri maddelerin dökülmesi gibi üreme ve istihsale olumsuz tesir edebilecek teşebbüslerde bulunulmadan önce Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığının mütalaasına dayalı olarak ilgili mercilerden izin alınması zorunludur ; 9. maddesi ile İç suların sulama, enerji istihsali gibi maksatlarla kullanılması halinde bu sularda mevcut su ürünlerinin yaşama, üreme, muhafaza ve istihsalini zarardan koruyacak tedbirlerin ilgililer tarafından alınması şarttır. Bu tedbirlerin nelerden ibaret olduğu Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığınca tespit olunur ; 22. madde ile Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığının müsaadesi alınmadan akarsularda su ürünlerinin geçmesine veya yetişmesine engel olacak şekilde ağlar kurulması, bent, çit ve benzeri engeller yapılması yasaktır. Akarsular üzerinde kurulmuş ve kurulacak olan baraj ve regülatör gibi tesislerde su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi veya asansörlerin yapılması ve bunların devamlı olarak işler durumda bulundurulması mecburidir hükmü getirilmiştir. Milli Parklar Kanunu nun 14. maddesi ile Bu Kanun kapsamına giren yerlerde; Tabii ve ekolojik denge ve tabii ekosistem değeri bozulamaz ve Bu sahaların özelliklerinin kaybolmasına veya değiştirilmesine sebep olan veya olabilecek her türlü müdahaleler ile toprak, su ve hava kirlenmesi ve benzeri çevre sorunları yaratacak iş ve işlemler yapılamaz hükmü getirilmiştir. Kasım 1989 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 383 sayılı Kanun Hükmünde Kararname uyarınca, 2872 sayılı Çevre Kanununun 9. Maddesine göre Özel Çevre Koruma Bölgesi olarak tespit ve ilan edilen alanların sahip olduğu çevre değerlerini korumak, mevcut çevre sorunlarını gidermek, tarih ve kültür değerleri ile biyolojik ve ekolojik varlıkların korunması ve geliştirilmesi çalışmaları da su transferini ilgilendirmektedir. Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nin 5. maddesi sulak alanların korunmasında temel ilkeleri tanımlamıştır. Yönetmeliğin 5. maddesine göre Sulak alanların kirletilmemesi, doğal yapılarının ve ekolojik karakterlerinin korunması esastır. Her türlü arazi ve su kullanım

6 114 Havzalar Arası Su Transferleri: Hukuksal Açıdan Bir Değerlendirme planlamalarında, sulak alanların işlev ve değerlerinin korunması sağlanacaktır ve Sulak alanlarda biyolojik çeşitliliğin korunması ve geliştirilmesi için gerekli tedbirler alınacaktır. Aynı yönetmeliğin 7. maddesi ise sulak alanlardan su alımını düzenlemiştir. Maddeye göre; Doğal nitelikli sulak alanların ekolojik karakterini ve fonksiyonlarını olumsuz yönde etkileyecek ölçüde su alınamaz, sistemi besleyen akarsular ile diğer yüzey suların yönleri değiştirilemez veya sistemde su depolanamaz. Bu faaliyetler için planlama aşamasında Bakanlığın uygun görüşü alınır hükmü getirilmiştir. Havzalar Arası Su Transferi ile İlgili Diğer Düzenlemeler Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 5. maddesi ile düzenlenen Havza Planları ; 16. maddesi ile düzenlenen İçme ve Kullanma Suyu Temin Edilen Kıtaiçi Yüzeysel Sularla İlgili Kirletme Yasakları ; 17. maddesi ile düzenlenen Mutlak Koruma Alanı ; 18. maddesi ile düzenlenen Kısa Mesafeli Koruma Alanı ; 19. maddesi ile düzenlenen Orta Mesafeli Koruma Alanı ; 20. maddesi ile düzenlenen Uzun mesafeli Koruma Alanı havzalar arası su transferi ile ilişkilendirilebilir. Söz konusu maddeler içme ve kullanma suyu temin edilen yüzeysel sularla ilgili yasakları içermektedir. İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun un 2. maddesi ile İçme, kullanma ve endüstri suyu ihtiyaçlarının her türlü yeraltı ve yerüstü kaynaklarından sağlanması ve ihtiyaç sahiplerine dağıtılması için; kaynaklardan abonelere ulaşıncaya kadar her türlü tesisin etüt ve projesini yapmak veya yaptırmak, bu projelere göre tesisleri kurmak veya kurdurmak, kurulu olanları devralıp işletmek ve bunların bakım ve onarımını yapmak, yaptırmak ve gerekli yenilenmelere girişmek İSKİ nin görev ve yetkileri arasında sayılmıştır. Bununla birlikte; Genel Müdürlüğün hizmeti, İstanbul Büyük Şehir Belediyesinin görev alanı ile sınırlı tutulmuş, ancak, şehrin yararlandığı su kaynaklarının korunmasına ilişkin hizmetler, büyük şehir belediye sınırları dışında da olsa bu kuruluş tarafından yürütüleceği ilgili kanunda belirtilmiştir. SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME Yararı kamuya ait sular kimsenin mülküne girmediğinden bunlardan herkes yararlanma hakkına sahiptir. Ancak sahipsiz yerler ile yararı kamuya ait olan malların kazanılması, bakımı, korunması, işletilmesi ve kullanılması özel kanun hükümlerine tabi kılınmıştır. Suların tahsisine Maliye Bakanlığı yetkilidir. Tahsisler genellikle süresiz yapılmaktadır ancak ihtiyaçlar göz önüne alınarak kaldırılabilmektedir. Dolayısı ile tahsis edilen kaynak transferi ediliyor ise, bu transfer; suyun alındığı havzanın ihtiyaçları göz önüne alınarak sona erdirilebilir. Suyun alındığı havzada meydana gelebilecek ekonomik kayıplar (örneğin; kaynağı korumak için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde koruma kuşaklarının oluşturulması, balıkçılık faaliyetlerinin sona ermesi) kaynağın kullanımı ile ilgili tartışmayı/çatışmayı kaçınılmaz kılmaktadır. Bu nedenle transfer ile birlikte suyun alındığı havzada meydan gelebilecek ekonomik kayıpların karşılanması (tazminat ödenmesi) sorunun aşılmasında yararlı olabilir. Konu ile ilgili uygulamalar başka ülkelerde mevcuttur. Örneğin ABD de Windy Gap Transfer Projesi nedeni ile Hot Sulphur Springs kasabasının arıtma tesisinin iyileştirilmesi için

7 N. Karakaya, İ. Karakaya US$, nesli tehlikede olan balık türleri için yapılacak çalışmalarda kullanılmak üzere US$, mansapta bulunan çiftçilerin zararını karşılamak için US$ tazminat ödenmiştir. Ülkemizde konu ile ilgili bir tazminat müessesesine rastlanılmamakla birlikte, yerleşmiş yargı içtihatlarında da ifade bulduğu üzere, genel sulardan herkes, kadim yada öncelikli kullanım haklarını engellememek koşuluyla faydalı ihtiyacı oranında yararlanabilir. Dolayısıyla, öncelikli ve daha büyük bir kamu yararı nedeniyle havzalar arası su transferinde mevcut hak sahiplerinin kadim (eskiden beri devam eden) yararlanma hakkının ihlal edilerek, zararına sonuç doğurucu nitelikte olması durumunda zarar görenlerin tazminat talep hakkının varlığının kabulü gerekir. Uluslararası antlaşmalarla koruma altına alınmış olan sucul canlıların su hakkı ele alınması gereken bir diğer konudur. Türkiye taraf olduğu uluslararası antlaşmalar ile koruma altında alınan sucul canlıların yaşam alanlarını tahrip etmeyeceğini beyan etmiştir. Bu nedenle söz konusu canlıların su ihtiyacını hesaplamaya yarayacak, Türkiye şartlarına uygun metotların geliştirilmesi ve planlama çalışmalarında kullanılması yasal bir zorunluluk haline getirilmelidir. Herhangi bir sucul ekosistemin ihtiyaç duyduğu su miktarı literatürde çevresel/ekosistem su ihtiyacı olarak tanımlanmakta ve bu ihtiyaç çeşitli metotlarla hesaplanabilmektedir. Çevresel/ekosistem su ihtiyacının belirlenmesi ile ilgili araştırmalar 1970 li yıllar da başlamıştır. Basit metotlardan bilimsel temelleri iyi geliştirilmiş ve yaygın kullanım alanı bulmuş daha karmaşık metotlara doğru bir gelişme yaşanmıştır. Genellikle ekonomik açıdan değeri olan (balıkçılık faaliyeti) akarsularda çevresel/ekosistem su ihtiyacının belirlenmesi ile ilgili çalışmalar yapılmış ve bu nedenle balıkların yaşamları için gerekli olan su miktarı tüm nehir ekosisteminin ihtiyacı olarak tanımlanmıştır. Ancak son yıllarda diğer canlı gruplarını (omurgasızlar, su kuşları vb.), ekosistemin yapısını (su kanalının formu, bitki örtüsü ve taşkın alanları), nütrient dinamiğini ve birincil üretimi de dikkate alan yeni metotlar geliştirilerek kullanılmaya başlanmıştır. Yüzeysel suların transferi nedeniyle ortaya çıkabilecek çevresel sorunların (özellikle sucul canlıların yaşam alanlarının tahribi) önlenmesi için yasal düzenlemelerin (ÇED Yönetmeliği, Sulak Alanlar Yönetmeliği, Milli Parklar Kanunu, Su Ürünleri Kanunu) olduğu görülmektedir. Ancak uygulamada çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Örneğin; Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde doğal nitelikli sulak alanların ekolojik karakterini ve fonksiyonlarını olumsuz yönde etkileyecek ölçüde su alınamaz denilmektedir. Sulak alanın ekolojik karakterini ve fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilemeyecek su miktarının belirlenmesi için kullanılacak metot/metotlar tanımlanmamıştır. Yeraltı su kaynaklarının transferi ÇED Yönetmeliği kapsamında değildir. Bu nedenle ortaya çıkabilecek çevresel sorunların önlenebilmesi için bu konu ile ilgili bir düzenlemenin ÇED Yönetmeliğinde yapılması gereklidir. Türkiye de su transferine alternatif olabilecek kentsel atık suların geri kazanılarak yeniden kullanılması, desalinizasyon, yağmur suyu hasadı ve talep yönetimi gibi çözümler detaylı bir şekilde incelenmemektedir. Bu nedenle alternatif su kaynakları ile ilgili yasal düzenlemelerin yapılması; söz konusu alternatiflerin değerlendirilmesi, su kaynaklarının çeşitlendirilmesi ve verimli kullanılması açısından önemlidir. Bu çerçevede su transferinin yasal düzenlemeler ile şarta bağlanması gereklidir.

8 116 Havzalar Arası Su Transferleri: Hukuksal Açıdan Bir Değerlendirme KAYNAKLAR 1. Wessel, J., Ethical Approaches to Water Transfer,, Proceedings of the International Interbasin Water Transfers Workshop, Paris, April 1999, pp Shiklomanov, I. A., Water Transfer As One of the Most Important Ways to Eliminate Water Resources Deficits and to Solve Water Management Problems,, Proceedings of the International Interbasin Water Transfers Workshop, Paris, April 1999, pp Karakaya, N., Türkiye de Havzalar Arası Su Transferi İçin Bir Karar Destek Sistemi Önerisi, itudergisi/e (Su Kirlenmesi Kontrolü), Cilt 1, Sayı 1-3, 2006, pp Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme, tarih ve sayılı Resmi Gazete. 5. Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi, tarih ve sayılı Resmi Gazete. 6. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, tarih ve sayılı Resmi Gazete. 7.