TÜRKİYE'DEKİ İŞ KAZALARINA GENEL BİR BAKIŞ. Talat TEVRÜZ

Transkript

1 TÜRKİYE'DEKİ İŞ KAZALARINA GENEL BİR BAKIŞ Talat TEVRÜZ Makina Fakültesi İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, Türkiye Tel: /2471 Fax: Özet Ülkemiz'de iş kazalarının sebepleri çok yönlü ve çok çeşitlidir. Ülke'nin sosyo-ekonomik politikasından başlayarak, çalışan işçinin ruh ve beden sağlığına kadar bir çok nedenler sözkonusudur. Bunlar iyileştirildikleri ölçüde, iş kazalarının azalacağı bir gerçektir. Genç ve tecrübesiz işçilere işçi sağlığı ve iş güvenliği (İSİG) çalışmalarında ağırlık verilmelidir. Küçük işletmelerde, İSİG ile illgili tedbirlerin uygulanmasında önemli güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Bu itibarla, bu işletmeler için "işyeri ortak sağlık birimleri'nin" kurulması zorunlu hale getirilmelidir. İmalat işkolunda daha fazla kaza olduğundan, bu işkolunda İSİG çalışmalan yoğunlaştmlmalıdır. Özel sektör kuruluşlannda iş kazaları, kamu sektöründekilere nazaran daha az olduğundan özelleştirmeye hız verilmesi İSİG açısından olumludur. Türkiye'nin Avrupa Birliği (AB)'ne girmesi ve "toplam kalite yönetiminin" teşviki İSİG bakımından yerindedir. Bu çalışmada, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistiklerinden istifade ile, Türkiye'deki iş kazalan smıflandmlarak kısaca analiz edilmiş ve alınabilecek ilgili önlemler sunulmuştur. 1. Giriş Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) İstatistiklerine göre, Türkiye'de her yıl iş kazalarında 15 kişi yaşamını yitirirken, 3' den fazla kişi sakat kalmakta ve her yıl ortalama 2 milyon kadar iş günü yitirilmektedir [1]. Gerçeği tam olarak yansıtmayan bu rakamlara göre dahi, iş kazalarında Avrupa ülkeleri arasında birinci, dünya'da ise üçüncü sırada yer almaktayız. Ekonomik anlamda yalnızca SSK'ya maliyeti 14 trilyonun üzerinde olan iş kazalarının, tüm ülke ekonomisine olan maliyetinin ise, çok daha büyük olduğu açıktır [2]. Sanayileşme aşamasında gelişmeler kaydeden Ülkemiz'de, her yıl karşımıza çıkan bu ürkütücü tablo, konunun Ülkemiz'in öncelikli sorunlarından biri oklarak kabul edilerek, üzerine ciddiyetle gidilmesiyle, hatta konu ile ilgili bu günki düzenlemelerin yeterince uygulanmasıyle dahi olumlu yönde değişecektir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği (İSİG) nin çalışma yaşamındaki gelişmelerle ve Ülkemiz'in sosyo-ekonomik durumu ile yakından ilişkili olduğu açıktır. Bu çalışmada, SSK istatistiklerinden istifade ile, Türkiye'deki iş kazaları sınıflandırılarak kısaca analiz edilmiş ve alınabilecek önlemler sunulmuştur. 2. İş Kazalarına Genel Bakış Ve Analiz Ülkemizde, İSÎG konusunda tek istatistikî çalışma yapan kurum olan SSK'nın yayınladığı "istatistik yıllıkları" incelenerek, aşağıdaki neticelere ulaşılmıştır [3-6]: 163

2 İş kazalarının, kaza tarihinde işyerinde çalışan işçi sayısına göre dağılımına bakıldığında (Çizelge 1), kazaların 1 ile 5 arasında işçi çalıştıran işyerlerinde daha fazla olduğu görülmektedir. Bu işyerlerinin toplam kazalar içindeki paylan, 1986'de %58.48, 1987'de %57.49, 'da %56.17'dir. Bu oranlar 1992'de %61.4, 'te %72.7, 'te%73.9, 'te %73.4 ve 'da %72.7'dir. Görülmektedir ki, 5'den az işçi çalıştıran işyerlerinde ki kazaların toplam kazalar içindeki payı, 1986'dan 'ya kadar sürekli artarak %72.7 gibi çok yüksek bir değere ulaşmıştır. Az miktarda işçi çalıştıran işyerlerinde, iş kazası oranlarının bu kadar yüksek olmasının en önemli sebepleri, bu işletmelerin, ekonomik bakımdan güçsüz oldukları için malî külfetinden dolayı İSİG'in gerektirdiği tedbirleri almak istememeleri, çalışan işçilerin iş konusunda eğitimsizlikleri, bilgi ve tecrübe eksikliği olarak belirtilebilir. İş Kanunu'nun 6. Maddesi, 5 veya daha fazla sayıda işçi çalıştıran işyerlerinin işyeri sağlık birimleri kurmalarını zorunlu kılmaktadır. Daha az sayıda işçi çalıştıran işyerlerinde ise, bu isteye bağlıdır. Halbuki, Ülkemiz'de küçük işletmeler üretim sistemimize hakimdirler. Diğer taraftan, işyeri küçüldükçe İSİG sorunlarının artmakta olduğu SSK istatistik yıllıklarındaki verilerden anlaşılmaktadır [3, 6]. Bu itibarla, öncelikle küçük işyerleri için işyeri ortak sağlık birimleri zorunlu hale getirilmelidir. İlk adım organize sanayi sitelerinde atılabilir. Büyük ve nispeten büyük işletmelerde (5'den fazla işçi çalıştıran iş yerlerinde), kazaların toplam kazalar içindeki payının 1986'da %41.52 iken 'da %27.3'a düşmesi, yüksek teknoloji kullanılmasından, işçilerin konularında uzman ve eğitimli olmalarından, dolayısıyla kurallara dikkat etmelerinden ve İSİG konusunda ulaşılan bilinçlenmeden kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan, son senelerde büyük ilgi gören "toplam kalite yönetimi de" yukarda sayılan hususları gerçekleştirmede zorlayıcı bir unsurdur. Nitekim, imalat işkolunda faaliyet gösteren dört büyük işletmede yapılan bir mini ankette [7], düşük kaza sayıları ve sıfır ölümle karşılaşılmıştır. Bu işletmeler, toplam kalite yönetiminin İSİG çalışmalarında etkili olduğunu beyan etmişlerdir. Ayrıca, özelleştirmenin de İSİG konusunda etkili olduğunu düşünülebilir. Çünkü, özelleştirme ile beraber işletmelerde işçi sayısı azalmakta, otomasyona geçilmekte ve en önemlisi yüksek teknoloji kullanılmaktadır. Ayrıca, büyük kurumların çoğu yabancı ortaklarla çalıştıkları için, batılı anlamda iş güvenliğini de işletmelerine yerleştirmek durumunda kalmaktadırlar. Avrupa Birliği (AB) gümrük birliğine girilmesi de, işletmelerde batili anlamda İSİG kuralları oluşumu ve tatbiki fikrini yaygınlaştırmıştır. > İş; kazalarının meydana geldiği iş saatlerine göre dağılıma bakıldığında (Çizelge 2), kazalar en çok ilk 4 bilhassa ilk 1 saat içinde olmaktadır. Kazaların en çok olduğu ikinci saat dilimi ise 7. ve 8. saatlerdir. Diğer çalışma saatlerinde kazaların sayısında büyük bir azalma vardır. Bu durumu yılı için incelersek, ilk 4 saatin kazalar içindeki payı %75.34, 7. ve 8. saatlerin payı % 15.1, diğer saatlerin payı ise %9.65 olmaktadır. İlk saatlerde kazanın bu kadar yüksek olmasının en önemli sebepleri, işe hemen adapte olamama, dikkat azlığı, vücudun ve beynin normal çalışma temposuna ulaşmasının uzun sürmesidir. Son saatlerdeki kazaların sebepleri de, yorgunluk, dikkat kaybı, yapılan işten sıkılma olarak açıklanabilir. 164

3 İş kazalanmn sigortalının hizmet süresine göre dağılımı incelendiğinde görülmektedir ki Çizelge 1. İşyerinde çalışan sigortalı sayısına göre iş kazaları SİGORTALI 1992 SAYISI BİLİNMEYEN 16.7 TOPLAM Çizelge 2. Meydana geldiği iş saatlerine göre iş kazaları İŞ SAATLERİ 1.ŞAAT ' SAAT SAAT SAAT SAAT SAAT SAAT SAAT SAAT BİLİNMEYEN 7.3 TOPLAM (Çizelge 3), 1986'da, 1 gün ile 1 ay arasındaki hizmet süresi için kazaların toplam kazalar içindeki payı %16.56, 3 ay ile 1 yıl arasındaki kazaların payı %24.44, lyıl ile 5 yıl arasındaki kazaların payı %29.53, 5 yıl ve daha fazla hizmet sürelerinde ise kaza payı %29.47'dir. 199'daki durum ise, 1 gün ile 1 ay arasının payı %16, 3 ay ile 1 yıl arasının payı ise %25.9, 1 165

4 yıl ile 5 yılın payı %31.47, 5 yıldan sonrasının payı da %27.44'tür. 'daki durum ise, 1 gün ile 1 ay arasının payı %8, 3 ay ile 1 yıl arasının payı ise %26.9, 1 yıl ile 5 yılın payı %29.5, 5 Çizelge 3. Sigortalının hizmet süresine göre iş kazaları SİGORTALI 1992 HİZMET SÜRESİ İGÜN GÜN GÜN AY AY-1 YIL YIL YEL YIL YIL BİLİNMEYEN 745 TOPLAM yıldan sonrasının payı da %24.3'tür. Kişilerin çalıştıkları işlerde hizmet süreleri artıkça kazaların azalması gerektiği halde, bu oran pek azalmamakta, aşağı yukarı aynı kalmaktadır. Kazalarda en yüksek oran 1 yıl ile 5 yıl arasında çalışanlarda görülmektedir. İş kazalarının geçici iş göremezlik sürelerine göre dağılımına baktığımızda (Çizelge 4), -3 gün arası geçici iş göremezliğin toplam kazalar içindeki payı 199 yılında %17.3, 4-15 gün arasının payı %61.7, 16-9 gün arasının payı %19.57, gün arasının payı ise %2.3'dur. yılında -3 gün geçici iş göremezliğin payı %15.81, 4-15 gün arasının payı %53.86, 16-9 gün arasının payı %27.61, gün arasının payı ise %3.4'tür. Bu sonuçlara göre, 'da kaza geçiren bir işçi ortalama olarak 1 hafta işten uzak kalmaktadır. Toplam iş göremezlik süresi 1986 yılında gündür. Bu, artan bir seyir izleyerek 199'da gün, yılına kadar ise azalarak gün olmuştur. Toplam iş göremezlik süresinin, 1986'da hastanede geçen kısmı gündür. Çeşitli dalgalanmalar göstererek 199 yılına gelindiğinde hastanede geçen süre gün, yılında ise gün olmuştur. Ayakta geçen süre ise, 1986 yılında 'dur. Bu, düşük bir artış hızıyla 199'da gün, yılında ise gün olmuştur. Hastanede geçen sürelerin azalması, işçilerin kaza olsa bile dikkatli davrandıklarının, sanayide daha az tehlikeli teknoloji kullanıldığının ve iş eğitiminin arttığının belirtisi olabilir. İş kazalarının arızanın mahiyetine ve vücuttaki yerine göre dağılımına göz atıldığında; en çok anzalar olarak, 199 yılında, yırtıklar ve yaralar meydana getiren kazalar adet, sathî travmatizma, deri sathını bozmayan kontuzyon ve çürükler meydana getiren kazalar 166

5 63.132, eklemlerde bitişik adalelerin burkulması ve neticelerinde 9.17, yanıklar meydana getiren kazalar 9.461, bir menfeze giren yabancı cisim tesiri de adettir. Kazalann daha çok, biraz dikkat gösterilmesi sonucu olmayabilecek kazalar olduğu, vücutta meydana Çizelge 4. Geçici iş göremezlik sürelerine göre iş kazaları GEÇİCİ İŞ 1992 GÖREMEZLİK SÜRELERİ (GÜN) TOPLAM İŞ GÖREMEZLİK SÜRELERİ TOPLAMI HASTANEDE AYAKTA getirdikleri arazlardan belli olmaktadır. 199 yılında, kazalann başlıca nedenleri, makinelerden ileri gelenler %7.96, düşmeler %7.5, yanmalar %.18, motorlu taşıtlar %1.26'dır. İstatistikler aynntıh olmadığı için kazalann asıl nedenleri anlaşılamamaktadır. yılında kazalann en çok olduğu ilk beş şehir ise şunlardır: 1. İstanbul , 2. İzmir , 3. Bursa 5.89, 4. Kocaeli 5.31, 5.Manisa İş kazalan ile "meslek hastahldannm" sigortalılann yaş gruplarına göre dağılımına bakıldığında (Çizelge 5), 14 yaşın altında, 'te kazalann %.15'i, 'te %%.59'u, 'da ise kazalann %1.2'si meydana gelmiştir. Görüldüğü gibi, bu yaş gurubunda meydana gelen kazalarrda önemli bir artış olmuştur yaşlan arasmda ki dağılım yıllara göre incelenirse, yılında %16.6, yılında %25, yılında ise %29.75'tir yaşları arasında ki dağdım, yılında %45.16, yılında %45.2 ve yılında %42.9'dur yaşlan arasında ki dağılım ise, yılında %29.22, yılında %24.15, yılında %22.11'dir yaşlan arasında ki dağılım, yılında %6.98, yılında %4.39, yılında %3.45'tir. 167

6 Çizelge 5'ten görüldüğü gibi, kazaya uğrayan işçilerin yaş ortalamasında seneler itibariyle bir düşüş vardır. yılında ortalama yaş 32 iken, yılında 29'a düşmüştür. Nitekim, yaş arasında kaza geçiren işçilerin oranı ise 'te %16.6'dan 'da %29.75'e yükselmiştir. Bu rakamlar, gençlerimizi iş güvenliği konusunda gerektiği gibi bilirıçlendiremediğimizi göstermektedir. Çizelge 5. Sigortalıların yaş guruplarına göre iş kazaları ve "meslek hastalıkları" YAŞ GURUPLAR I TOPLAM ORTALAM AYAŞ Kazaların işkollarına göre dağılımı Çizelge 6-8 de verilmiştir. yılında imalat işkolunda iş kazası olmuştur. Bu, bütün kazaların %62'sini oluşturur (Çizelge 6). Aynı yıl, inşaat işkolunda iş kazası olmuştur ki, bu, bütün kazaların %13v.6'sı dır (Çizelge 7). Maden işkolunda ise, kaza sayısı 9.4 olup, kazaların %1.3'ünü oluşturmaktadır (Çizelge 8). Çizelge 6'dan görüldüğü gibi, 'ten 'ya kadar imalat işkolundaki kazalar incelendiğinde, kaza sıklık ve genel kazalanma oranlarında düşme olmasına rağmen, maalesef kaza ağırlık oranında önemli bir düşüş olmamıştır. Bu durum gene de olumlu bir gelişme olarak kabul edilebilir. Çizelge 7'den görüldüğü gibi, ülkemizde inşaat işkolunda 'ten 'ya kadar meydana gelen kazalar incelendiğinde, kaza sıklık ve genel kazalanma oranlannda önemli bir düşüş görülmesine rağmen, kaza ağırlik oranında yılma kadar bir düşüş yaşanmakla birlikte, yılında büyük bir artış olmuştur. Buna rağmen genel bir iyileşmenin 168

7 mevcudiyeti görülmektedir. Çizelge 8'den görüldüğü gibi, Ülkemiz'de, maden işkolunda 'ten 'ya kadar olan kazalar incelendiğinde, diğer işkollarındaki nin aksine, kaza sıklık oranında sürekli bir artma, kaza ağırlık oranında ise bir dalgalanma olmakla birlikte, neticede az da olsa bir düşme görülmektedir. Bu durumda, bu işkolunda -çalışılan saat başına- kaza sayısında bir artma, ciddi neticeler doğuran kazalarda ise -çalışılan saat başına- kaza sayısında bir azalma görülmektedir. Bu durum, bu işkolunun özelliğinden kaynaklanabilir. Çeşitli işkolları için genel bir değerlendirme yapılacak olursa, maden işkolu hariç, kaza Çizelge 6. Ülkemiz'de imalat işkolunda meydana gelen iş kazaları ÖLÜMLER İŞÇİ SAYISI KAYIP İŞGÜNÜ KAZA SAYISI ORTALAMA ÇALIŞMA SAATİ KAZA ADIRLIK KAZA SIKLIK GENEL KAZALANMA ,2,789 17,95, ,7,618 14, ,2,527 12,7, ,71 11,36,79 Çizelge 7. Ülkemiz'de inşaat işkolunda meydana gelen iş kazaları ÖLÜMLER İŞÇİ SAYISI KAYIP İŞGÜNÜ KAZA SAYISI ORTALAMA ÇALIŞMA SAATİ KAZA ADIRLIK KAZA SIKLIK GENEL KAZALANMA ,7 2,82 12,75, ,8 1,85 7,3, ,5 1,36 5,95, , 49,5 2,18 5,75,

8 sıklık oranında 'ten 'ya kadar sürekli bir düşme; kaza ağırlık oranında ise, bir süreksizlik gözlenmekle birlikte, 'da 'te kine nazaran bir düşüş gözlenmektedir. Kaza sıklık ve ağırlık oranlarındaki -az da olsa- bu düşme memnuniyet verici bir gelişmedir. Çeşitli işkollarındaki, 'e nispetle 'da kaza ağırlık oranlarındaki artış ve kaza sıklık oranlarındaki düşmenin az oluşu, Ülkenin içinde bulunduğu ekonomik kriz sebebiyle ucuz ve vasıfsız işçi çalıştırmaktan kaynaklanabilir. yılında SSK'ya kayıtlı kamu kuruluşunda işçi çalışmaktaydı. yılında ise, kamu kuruluşu sayısı 'e, işçi sayısı 'ya gerilemiştir. yılında SSK'ya kayıtlı özel kuruluşta işçi çalışırken, yılında özel kuruluş sayısı 'a, işçi sayısı ise 'e yükselmiştir. Çizelge 8. Ülkemiz'de maden işkolunda meydana gelen iş kazaları ÖLÜMLER SİGORTALI SAYISI İŞ KAZASI KAYIP İŞGÜNÜ ORTALAMA ÇALIŞMA SAATİ 41,2 46,9 46,7 47,9 KAZA ADIRLIK 12,77 1,3 6,11 9,68 KAZA SIKLIK 39, ,12 58,8 GENEL KAZALANMA,556,5356,3612,5622 Görüldüğü gibi, kamu işyeri sayısı ve çalışanında bir azalma olurken, özel sektöre ait işyeri ve işçi sayısında önemli bir artış olmuştur. Bu noktada, kaza sıklık oranının azalması özelleştirmeye ve ülkemizde faaliyet gösteren kuruluşlar arasında özel kuruluşların oranının artmasına bağlanabilir. Çünkü, ülkemizde gümrük birliği ile beraber özel teşebbüs, Batı'nın istediği kalite seviyesini yakalamak için, işletmelerinde daha yüksek teknoloji kullanmaya başlamış ve bu meyanda Batılı anlamda İSİG'i işletmelerine yerleştirme durumunda kalmışlardır. Çizelge 9 bir fikir verici mahiyettedir 1. Çizelgeden görüldüğü gibi, yılında kazalarda yılındakine göre bir azalma olmuşsa da, maalesef ölümlerde oldukça yüksek bir artış gözlenmiştir. Bu durum, ülkemizin 'te içine düşmüş olduğu ekonomik krizden sonra Mukayese için çalışılan saat başına değerler kullanılmalıdır. Bu konuda bir çalışma kaynak [8] de sunulmuştur. 17

9 iş hayatının, 'te yavaş yavaş 'da ise iyice hızlanması ile bağlantılı olabileceği gibi, yukarda izah edildiği üzere, ucuz ve vasıfsız işçi çalıştırmaktan da kaynaklanabilir. 3. Sonuç Ülkemiz'in İSİG ile ilgili durumu bizi karamsarlığa sevk etmemelidir. Zira, tüm dünya'da yaşanan deneyler, İSİG konusunda etkili tedbirler alınması halinde iş kazalarının azaltılabileceği gerçeğini ortaya koymuştur. İSİG'in çalışma yaşamındaki gelişmelerle ve Ülkemiz'in sosyoekonomik durumu ile yakından ilişkili olduğu da unutulmamalıdır. Yukarda sunulan istatistik! verilerin ışığında, iş kazalarının azaltılabilmesi için aşağıdaki tedbirler alınmalıdır. - Küçük işletmelerde daha fazla kaza olduğu için, İSİG çalışmalarında bu işletmelere ağırlık verilmelidir. Bu işletmelerde sürekli ve ciddî kontroller yapılmalı ve takip edimelidir. Çizelge 9. Ülkemiz'de yıllara göre iş kazaları ve "meslek hastalıkları" YIL iş KAZAS I MESLEK HASTALIKLAR I SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİ K ÖLÜ M TOPLAM İŞ GÖRMEZLİ K SÜRESİ Küçük işyerleri için "işyeri ortak sağlık birimleri" zorunlu hale getirilmelidir. İlk adım organize sanayi sitelerinde atılabilir. - Kazalar en çok mesainin ilk saatlerinde ve sonlarında meydana geldiğine göre, bu saatlerde işçiler uyarılmalıdırlar. Bu saatlerde müzik yayını vb. yollarla işçilerin gevşemeleri önlenebilir. 171

10 - Kazalara daha çok 1-5 yıl hizmet süresine sahip işçiler muhatap olduklarından, İSİG çalışmalarında bu işçilere ağırlık verilmelidir. - İş kazası türünün gerçekçi tespiti için, kaza formları daha teferruatlı düzenlenmelidir. - Bilhassa son senelerde, maruz kaldıkları kazalardaki büyük artış nedeniyle, genç özellikle 14 yaşın altındaki işçilere İSİG çalışmalarında ağırlık verilmelidir. - Ülkemiz'de, kazalar daha çok imalat işkolunda olmaktadır. Bu itibarla İSİG çalışmalarında bu işkoluna ağırlık verilmelidir. Bununla birlikte, bu işkolunda, son senelerde kaza ağırlık bilhassa kaza sıklık oranlarındaki düşme memnuniyet verici bir gelişme olarak telakki edilebilir. İnşaat işkolunda genel bir iyileşmenin olduğu kabul edilebilir. Maden işkolunda kaza sayısında artma, ciddî neticeler doğuran kazalarda ise, küçükte olsa bir azalma mevcuttur. Bu tesbite uygun tedbirler düşünülmelidir. - Kamu işyerlerinde özel sektöre ait işyerlerindekinden daha fazla kaza olmaktadır. Bu bakımdan, özelleştirmenin hız kazanması İSİG açısından uygun olacaktır. - AB'a giriş İSİG açısından son derece olumlu gelişmeler sağlayacaktır. - Toplam kalite yönetimi teşvik edilmelidir. Kaynakça [1] Hürriyet, 3/5/1999. [2] Çakar, Y., "İşçi sağlığı-iş güvenliği ve çözüm önerileri", Mühendis Ve Makina, Cilt 4(1999), Sayı 472, s [3] SSK İstatistik Yıllığı, Yayın No 553. [4] SSK İstatistik Yıllığı, Yayın No 572. [5] SSK İstatistik Yıllığı, Yayın No 586. [6] SSK İstatistik Yıllığı, Yayın No 593. [7] Bozdoğan, A. M., "Türkiye'de iş güvenliği", Yük. Lis. Tezi, İst. Tek. Üniv. Fen Bil. Ens., İstanbul, [8] Tevrüz, T., "Türkiye'de İş Güvenliğinin Mukayeseli İncelenmesi", Mühendis Ve Makina, Cilt 4 (1999), Sayı 472, s